Malaysia Sebagai Sebuah Negara Islam [1 ed.] 983271804X

Malaysia Sebagai Sebuah Negara Islam


Terbitan IKIM

f£0£5I

Malaysia Sebagai Sebuah Negara Islam Cetakan pertama 2005 ISBN 983-2718-04-X © Hak cipta Institut Kefahaman Islam Malaysia (IKIM) Hak cipta terpelihara, tiada mana-mana bahagian daripada buku ini boleh diterbitkan semula, disimpan untuk pengeluaran atau ditukar kepada apa-apa bentuk dengan sebarang cara sekalipun tanpa izin daripada penerbit. Reka bentuk kulit dan atur huruf / atur letak oleh: Unit Penerbitan Institut Kefahaman Islam Malaysia (IKIM) Muka taip/saiz : Times : 11.5pt. Diterbitkan oleh: Institut Kefahaman Islam Malaysia-(IKIM) 2, Langgak Tunku off Jalan Duta 50480 Kuala Lumpur, M A L A Y S I A Tel: 03-6204 6326 Faks 03-6201 4189 http://www.ikim.gov.my Dicetak oleh: CentRePro Sdn Bhd. No.9-1 Jalan Setiawangsa 9 Taman Setiawangsa 54200 Kuala Lumpur Tel: 03-4251 0549 Faks: 03-4252 3813 E-mail: [email protected]

KANDUNGAN Prakata

(v)

Makalah Khas : Menggapai Kecemerlangan Sebuah Negara Islam Gemilang Dato' Seri Abdullah bin Haji Ahmad Badawi

(vi)

Biodata Penulis

(xv)

BAHAGIAN 1: TAKRIF SEBUAH NEGARA ISLAM 1.

Malaysia Sebagai Sebuah Negara Islam Tun Dr. Mahathir Mohamad

3

2.

Criteria and Characteristics of an Prof. Dr. Mohammad Hashim Kamali

3.

Malaysia as an Islamic State: A Political Analysis? Prof. Dr. Abd. Rashid Moten

27

4.

Ciri-Ciri Sebuah Negara Islam Dr. Wan Zahidi Wan Teh

95

Islamic

State

11

BAHAGIAN 2 : HAK DAN TANGGUNGJAWAB PEMIMPIN DAN RAKYAT 1.

Ketua Negara Islam: Tugas-Tugas dan Peranan (Dr.) Muhammad 'Uthman El-Muhammady

115

2.

Ulil Amri: Takrif dan Konsep Dato'As-SheikhHj.Nooh Gadot

127

3.

Hak dan Tanggungjawab Rakyat dan Ulil Amri Prof. Dr. Abdul Samat Musa

139

BAHAGIAN 3 : PERANAN ISLAM DALAM PEMBANGUNAN NEGARA 1.

2.

Peranan Institusi Dalam Pemerkasaan Islam di Malaysia: Dahulu dan Sekarang Prof. MadyaDr. Mohammed Yusoff Hussain

155

Kesesuaian Islam UntukSemuaKeadaan

169

3.

Kedudukan Islam Dalam Perlembagaan Malaysia: Kesannya kepada Pembangunan Negara Dato' Abdul Hamid Hj. Muhammad

197

BAHAGIAN 4 : PENTADBIRAN DAN PENGURUSAN NEGARA ISLAM 1.

Pentadbiran Negara Islam (Dar al-Islam) Menurut al-Mawardi (Dr.) Muhammad 'Uthman El-Muhammady

213

2.

Pengurusan Perkhidmatan Awam di Malaysia - Satu Tinjauan dari Perspektif Islam Tan Sri Dato'Seri (Dr.) Ahmad Sarji Abdul Hamid

231

3.

Sistem Pentadbiran yang Sesuai dalam Sebuah Negara Islam Prof. Dr. Abdullah @ Aim Hj. Hassan

251

4.

Campur Tangan British dan Perubahan Struktur Pemerintahan Tanah Melayu Sebelum Merdeka Prof. Dr. Abdullah Zakaria Ghazali

275

5.

Konsep dan Aplikasi Syura Dalam Pemerintahan Dr. Zainal Azam Abdul Rahman

303

BAHAGIAN 5 : SYARIAH DAN PERUNDANGAN 1.

Kuasa Perundangan Dalam Sebuah Negarajslam: Kes Malaysia Datuk Dr. Abdul Monir Yaacob

321

2.

Kuasa Kehakiman Islam di Malaysia Datuk Sheikh Ghazali Abdul Rahman

363

3.

Undang-Undang Jenayah Syariah dan Pelaksanaannya di Malaysia Prof. Madya Dr. Abdul Halim El-Muhammady

4.

Ke Arah Pembentukan Fiqh Islam di Malaysia Prof. Dato'Dr. MahmoodZuhdi Ab. Majid

5.

Kesesuaian Undang-undang Islam Dengan Masyarakat Majmuk: Kes Malaysia (Dr.) Muhammad 'Uthman El-Muhammady

ii

373

421

441

BAHAGIAN 6 : KEHARMONIAN KAUM DALAM NEGARA ISLAM 1.

2.

Kepelbagaian Kaum: Aset Pembangunan Negara Ke Aran Mencapai Matlamat Wawasan 2020 Prof. Datuk Dr. Syed Othman Alhabshi

449

Pengalaman Malaysia dalam Menangani Masalah Polarisasi Kaum Menerusi Dasar Pembangunan Negara Prof. Madya Dr. Hazizan Md. Noon

461

3.

Hubungan Harmoni Antara Kaum Kunci Kestabilan Negara Tan Sri Prof. Dato' Seri Panglima Abu Hassan Othman

4.

Hak dan Tanggungjawab Pelbagai Kaum di Bawah Perlembagaan Malaysia Prof. Madya Dr. Nik Ahmad Kamal Nik Mahmod

503

Hak dan Tanggungjawab Pelbagai Kaum Dari Perspektif Syariah Datuk Dr. Abdul Monir Yaacob

523

Hak dan Tanggungjawab Politik Pelbagai Kaum dalam Sebuah Negara Islam Prof. Madya Dr. Abdul Rahman Awang

549

Dasar dan Halatuju dalam Usaha Menyatupadukan Masyarakat Berbilang Kaum Tan Sri Dato' Dr. Lee Lam Thye

569

5.

6.

7.

493

BAHAGIAN 7 : PENDIDIKAN ISLAM DI MALAYSIA 1.

Dasar Pendidikan Islam Negara: Pelaksanaan dan Keberkesanan Sistem Pendidikan di Sekolah-sekolah Kerajaan Dr. Adnan Yusopp

587

2.

Pencapaian dan Cabaran Pendidikan Islam Prof. Dr. Wan Mohd Nor Wan Daud

599

3.

Pengajian Islam di IPTA dan IPTS Datuk Dr. Abdul Monir Yaacob

625

3.

Pengajian Islam di IPTA dan IPTS Datuk Dr. Abdul Monir Yaacob BAHAGIAN 8: EKONOMI ISLAM DI MALAYSIA 1.

Islam dan Pembangunan Ekonomi di Malaysia Nik Mustapha Nik Hassan

2.

Hak dan Tanggungjawab Sosio-ekonomi Pelbagai Kaum dalam Sebuah Negara Islam Nik Mustapha Nik Hassan

3.

Pelaksanaan Muammalah Islam di Malaysia Prof. Madya Dr. Mohd Daud Bakar

4.

Indeks Pembangunan Ummah-Kes Malaysia Tan Sri Dato' Seri (Dr.) Ahmad Sarji Abdul Hamid

BAHAGIAN 9 : PERANAN DAN KEMAJUAN WANITA ISLAM 1.

PencapaianWanita Malaysia Prof. Emeritus Datuk Dr. Nik Safiah Karim

2.

Peranan Wanita dalam Pemerintahan dan Kepimpinan Sesebuah Negara Islam Dr. Sharif ah Hayaati Syed Ismail

3.

Sejarah Pembangunan Malaysia dan Perubahan Peranan Wanita- dari Sudut Ekonomi dan Pendidikan Prof Datuk Dr. Jamilah Ariffin

4.

Pembangunan Wanita dalam Bidang Ekonomi dan Sosial di Malaysia dari Perspektif Islam Siti Fatimah Abdul Rahman

5.

Pembangunan Wanita Dalam Bidang Politik di Malaysia dari Perspektif Islam (Undang-undang dan Politik) Datin Andek Masnah Andek Kelawa

Indeks

iv

PRAKATA

lepaeelepas mencapai kemerdekaan pada tahun 1957, berbagai progra, pembangunan telah dilaksanakan oleh kerajaan di dalam usaha meningkatkan tahap dan kedudukan negara amnya dan rakyat khususnya. Dasar-dasar yang telah diperkenalkan telah berjaya mewujudkan masyarakat yang stabil dan adil. Hikmah kemerdekaan telah dapat dipertahankan dan rakyat berbilang bangsa dan ugama hidup di dalam keamanan dan kemakmuran serta saling bekerjasama di dalam membangunkan negara ke tahap yang dicapai sekarang. Malaysia telah membuktikan bahawa sebuah negara yang diterajui oleh pemimpin Islam dan yang majoriti rakyatnya adalah umat Islam boleh berjaya di dalam dunia yang penuh cabaran ini. Nilai-nilai ajaran agama sentiasa diberi perhatian di dalam segenap bidang kehidupan. Islam di Malaysia adalah agama yang hidup subur dan berkembang maju. Buku ini mengandungi makalah-makalah dan koleksi kertaskertas kerja yang dibentangkan di seminar-seminar yang dianjurkan oleh I K I M sejak beberapa tahun yang lalu. Makalah-makalah ini yang menyentuh berbagai bidang diharap akan memberikan gambaran yang jelas tentang pencapaian sebagai sebuah negara Islam. T A N SRI D A T O ' SERI (DR) A H M A D S A R J I B I N A B D U L H A M I D Pengerusi INSTITUT K E F A H A M A N I S L A M M A L A Y S I A 4 Februari 2004

V

MENGGAPAI K E C E M E R L A N G A N SEBUAH NEGARA ISLAM GEMILANG Pengenalan Di dalam mentadbir dan menguruskan negara, Islam di dalam keindahannya menganjurkan supaya kepentingan umum yang tidak bercanggah dengan syariat Islam hendaklah dijadikan pedoman dan panduan. Menggunakan kaedah ini, di dalam sebuah negara yang rakyatnya miskin, maka pembasmian kemiskinan hendaklah di dahulukan. Di dalam negara yang ramai rakyatnya buta huruf, pendidikan dan pembelajaran pula diberikan keutamaan. Ulama kontemporari yang disegani Sheikh Yusuf Al-Qardhawi mengingatkan kita di dalam bukunya Fiqh Awlawiyyat betapa pentingnya kita meletakkan sesuatu pada tangga dan peringkat yang sebenar di dalam pertimbangan keadilan-samaada mengenai perbuatan, pemikiran, hukum hakam dan nilai akhlak yang mulia. Ringkasnya, bergantung kepada konteks dan keadaan kontemporari sesuatu negara, perkara yang semestinya diutamakan, wajib di dahulukan dan perkara yang mesti diakhirkan wajib diletakkan di tempat yang terakhir. Malaysia: Realiti Politik dan Sejarah Di dalam konteks masyarakat majmuk seperti Malaysia yang telah melalui fasa sejarah yang begitu panjang dan kadangkala berliku, kekukuhan dan kestabilan politik yang mengambil kira kepentingan semua kaum amatlah penting. Sebab itu apa juga dasar yang hendak diperkenalkan, apa juga undang-undang yang hendak digubal hendaklah mengambil kira realiti politik ini atau didalam istilah sains politik Islam di rujuk sebagai maslahah.

vii


Tidak hairanlah ulama besar seperti Ibn Taymiyyah dan muridnya Ibn Qayyim membahaskan isu maslahah termasuk siyasah syar'iyyah dengan panjang lebar. Secara ringkasnya siyasah syar'iyyah menekankan kepada penghayatan syariah dengan mengambil kira faktor-faktor dalam negeri, hubungan luar negara, pentadbiran kewangan, ketenteraan dan keselamatan dengan mengambil kira kepentingan awam. Mengambil kira kedudukan dan pandangan Islam dengan berlatar belakangkan masyarakat majmuk Malaysia, nyatalah kepada kita bahawa melaksanakan secara efektif formula perimbangan kuasa pentadbiran bukannya sesuatu yang boleh dicuba-cuba. Negara kita akan terdedah kepada satu risiko yang amat tinggi sekiranya kita mahu jadikan ia sebagai satu makmal politik untuk membuat satu eksperimen baru yang membelakangkan dua perkara yang disebutkan tadi-iaitu realiti masyarakat majmuk dan keperluan menghayati siyasah syar 'iyyah. Sebarang usaha perubahan dasar penting negara dengan meminggirkan salah satu daripada dua faktor utama ini akan mendedahkan masyarakat dan negara kepada satu ledakan politik yang boleh menjurus kepada kemusnahan. Dengan yang demikian negara berisiko bukan sahaja kepada ancaman dalaman tetapi daripada anasir luar yang sedang menunggu sahaja suhu politik negara ini mencapai tahap yang mendidih untuk mereka melebarkan campurtangan mereka. Formula Masyarakat Majmuk: Perkongsian Kuasa Konsep perkongsian kuasa telah menjadi tunjang kekuatan dan kestabilan politik di Malaysia dan ini telah terbukti menjadi resipi terbaik membangunkan negara berbilang kaum dan agama seperti Malaysia. Di negara ini, tidak ada bangsa, tidak ada penganut agama yang boleh mengatakan bahawa mereka tersisih oleh arus perdana pembangunan. viii

Menggapai Kecemerlangan Sebuah Negara Islam Gemilang

Sejarah telah memaparkan kepada kita bahawa pembinaan negara Malaysia adalah berasaskan kepada prinsip-prinsip kerjasama dan kesepakatan apabila pemimpin-pemimpin yang terdahulu yang mencetuskan roh perjuangan kemerdekaan. Daripada Perikatan kepada kerajaan campuran dan seterusnya lahirlah Barisan Nasional yang menggunakan pendekatan yang telah teruji-iaitu perkongsian kuasa. Konsep dan pendekatan ini perlu sentiasa dipelihara demi menjamin keutuhan dan kestabilan politik. Walaupun dari segi perundangan dan aspek Perlembagaan Persekutuan, Islam adalah agama rasmi negara, sebarang keputusan yang melibatkan pembangunan dan kemajuan Islam, seperti penubuhan Bank Islam atau universiti Islam adalah dirujuk kepada jemaah menteri sesuai dengan konsep perkongsian kuasa yang diamalkan. Dengan itu, tidak ada orang yang merasa tersisih atau disisih di dalam pembentukan dasar negara. Wajarlah apa yang telah ditegaskan oleh Ibn Khaldun di dalam Muqadimmah bahawa keadilan sosial, kedaulatan undang-undang, hak ke atas harta, budaya bertolak ansur dan kerjasama antara masyarakat, keupayaan dan kebersediaan untuk menjadi inovatif, strategi ekonomi yang mensasarkan pertumbuhan dan pembangunan secara berimbang adalah penting dan saling bergantung dengan yang lain untuk menzahirkan persekitaran yang berjaya - samaada di dunia atau di akhirat. Sesuatu negara tidak terdiri hanya dengan peraturan dan undangundang. Malah konteks negara lebih daripada penggubalan undang dan penguatkuasaan peraturan. Sifat-sifat kenegaraan adalah lebih dari undang-undang dan perlaksanaa. Ia mencakupi persoalanpersoalan pokok lain seperti pembangunan pendidikan, pembasmian kemiskinan, dasar-dasar ekonomi dan kewangan yang bijaksana yang memberikan faedah kepada masyarakat. ix

Malaysia Sebagai Sebuah Negara Islam M e m b e r i k a n tafsiran negara dengan m e n g h a d k a n n y a hanya kepada penggubalan undang-undang khususnya undang-undang j e n a y a h d a n k e m u d i a n m e n g h u k u m k a n n e g a r a tersebut d a r i p a d a p e r s p e k t i f n e g a r a I s l a m atau n e g a r a s e k u l a r a d a l a h m e n g o n g k o n g dan m e n y e m p i t k a n tafsiran itu. Tafsiran y a n g sempit d a n j u m u d i n i t i d a k m e n d a p a t d o k o n g a n i l m i a h d a n d i antara c a b a r a n b e s a r u m a t I s l a m h a r i i n i i a l a h u n t u k m e m e c a h k a n d a n seterusnya m e m b e b a s k a n p e m i k i r a n mereka daripada terikut-terikut dengan pendekatan i n i . Negara Islam Gemilang Malaysia: Perspektif E k o n o m i dan Kewangan Sistem kewangan Islam m o d e n telah berkembang dengan m a j u sejak d i p e r k e n a l k a n k e m b a l i k i r a - k i r a 2 5 t a h u n y a n g l a l u . T e t a p i d i negara k i t a M a l a y s i a , i n s t r u m e n k e w a n g a n I s l a m s e b e n a m y a b e r m u l a dengan tertubuhnya L e m b a g a U r u s a n dan T a b u n g H a j i p a d a tahun 1960an. W a l a u p u n i a n y a b e r m u l a sebagai satu p e r b a d a n a n s i m p a n a n bagi b a k a l - b a k a l haji dan b u k a n n y a satu institusi k e w a n g a n s e p e n u h n y a , tetapi i a b o l e h d i a n g g a p sebagai satu i m p e t u s k e p a d a penubuhan B a n k Islam pertama di M a l a y s i a pada tahun 1983.

B a h k a n apabila tertubuhnya B a n k I s l a m M a l a y s i a B e r h a d p a d a tahun 1983, Tabung H a j i merupakan pemegang saham y a n g besar dengan pegangan sebanyak 12.5% daripada m o d a l p e r m u l a a n B a n k y a n g berjumlah sebanyak R M 8 0 juta. H a r i i n i dengan b e r k e m b a n g n y a sistem simpanan d i Tabung H a j i dan wujudnya B a n k M u a m a l a t , M a l a y s i a m a m p u m e n j a d i pusat s i s t e m k e w a n g a n I s l a m y a n g u t a m a d i a n t a r a n e g a r a negara I s l a m .

T e t a p i s i s t e m k e w a n g a n I s l a m b u k a n sahaja d i l i h a t s e b a g a i s i s t e m k e w a n g a n tanpa riba, ia l e b i h dari itu. Ia telah berjaya m e m b u k t i k a n bahawa sistem kewangan Islam dengan instrumen y a n g berasaskan s y a r i a h b u k a n sahaja m a m p u m e m b e b a s k a n u m m a t I s l a m d a r i p a d a c e n g k a m a n r i b a tetapi B a n k I s l a m sebagai satu i n s t i t u s i dapat x


membuktikan bahawa instrumen yang bebas dari riba boleh mendapat keuntungan tahunan seperti mana instrumen kewangan konvensional yang lain. Pakar-pakar kewangan Islam tempatan menjadi inovatifmerekacipta produk-produk kewangan yang berasaskan syariah yang menyaingi sistem konvensional. Maka lahirlah ijarah, mudarabah dan musyarakah. Pinjaman perumahan berasaskan syariah diperkenalkan berdasarkan kepada konsep al-bai bithamin ajil. Hasil daripada sumbangan daripada aktiviti pembankan Islam di Malaysia, institusi kewangan Islam seluruh dunia hari ini mengurus dana dan aset yang berjumlah sebanyak AS$200 billion, satu jumlah yang amat membanggakan. Samada disedari atau tidak peranan Malaysia di dalam menggalakkan sistem kewangan Islam termasuk pasaran modal Islam antarabangsa dan sekuriti yang boleh niaga menjadikan ia satu sektor yang membangun dengan pesatnya. Apabila dana pelaburan ekuti Islam dilancarkan, F T S E dan Dow Jones mula memperkenalkan indeks masing-masing untuk menyelia pasaran baru ini. Jika kita kaji daripada perspektif sejarah-daripada satu institusi kecil yang dipanggil Tabung Haji kepada pengurusan sistem kewangan Islam yang diiktiraf diperingkat antarabangsa, Malaysia telah memberikan sumbangan yang amat bermakna kepada dunia Islam. Tetapi Malaysia tidak berhenti di situ. Kita telah mengusahakan penubuhan dan pelancaran Majlis Perkhidmatan Kewangan Islam (IFSB). Kita telah memperkenalkan sistem insurans Islam, melancarkan bon Islam atau suquq dan turut memperkenalkan dinar emas. Apabila instrumen dan institusi kewangan Islam di Malaysia mencapai kejayaan dari sudut kemasyarakatan dan komersial ia mula membuka mata ramai pakar-pakar dan pengamal kewangan dunia. Hari ini banyak institusi kewangan di United Kingdom berminat untuk memperkenalkan produk kewangan Islam secara runcit di bank masing-masing.


A p a kata kalau Bank Islam yang kita perkenalkan gagal mencapai matlamatnya. A p a kata bank tersebut gagal menyaingi keupayaan bank-bank konvensional? A p a kata kalau bank tersebut saban tahun menanggung kerugian? Apakah ada institusi kewangan dunia yang lain sanggup menggunapakai produk-produk kewangan yang telah diketahui terdedah kepada kerugian? Oleh itu sumbangan Malaysia, bukan sahaja keberanian dan kesungguhan kita di dalam memperkenalkan sistem kewangan Islam di dalam dunia konvensional yang mencabar, tetapi membuktikan bahawa sistem kewangan yang berasaskan kepada prinsip syariah mampu meraih keuntungan dan menjadikan ia sebagai satu urusniaga yang boleh diperkembangkan dan dibangunkan lagi. Kerajaan sedar, semasa penubuhan Tabung Haji dan Bank Islam kita telah dikecam dan dikritik hebat. Tabung Haji dikatakan berurusan dengan kegiatan-kegiatan yang tidak halal. Bank Islam dikatakan hanya kosmetik dan tidak relevan kerana yang lebih penting ialah penggubalan undang-undang jenayah. Kalaulah pada masa penubuhan Tabung Haji dan Bank Islam, kerajaan tunduk kepada teguran pihak-pihak tertentu bahawa ia hanya berbentuk kosmetik dan tidak Islamik sudah tentu sistem kewangan Islam tidak mencapai tahap seperti mana yang dikagumi di peringkat antarabangsa sekarang. Oleh yang sedemikian, sumbangan negara kecil Malaysia bukan sahaja untuk faedah rakyatnya tanpa mengira kaum dan agama, tetapi juga untuk faedah manusia sejagat di seluruh dunia. Negara Islam Gemilang Malaysia: Perspektif Pendidikan Kegemilangan Islam pada satu ketika dahulu adalah berasaskan penguasaan terhadap ilmu dan teknologi yang cukup hebat pada tahap yang amat tinggi dan suka ditandingi oleh mana-mana tamadun lain. Para saintis, pakar perubatan, ahli fizik, algebra, astronomi dan lain-

xii


lain ilmu yang dikuasai umat Islam menjadi rujukan para ilmuan Eropah. Nyatalah bahawa hanya dengan ilmu yang bermanfaat sahajalah yang menjadikan sesuatu bangsa itu maju atau mundur, terbilang atau dihina. Berpunca daripada kesedaran, ini sistem pendidikan negara sebenarnya diasaskan kepada budaya cintakan i l m u dengan kepelbagaiannya. Sistem pendidikan di negara kita adalah satu pendekatan yang holistik dan menyeluruh. Persepsi sekolah pusat pendidikan Islam sebelum merdeka ialah sekolah pondok atau sekolah-sekolah agama yang serba kekurangan termasuk dari segi tenaga pengajar, infrastruktur dan peralatan persekolahan. Tetapi semuanya dapat diubah sekarang. K i t a melihat bahawa sekolah Menengah Kebangsaan Agama sekarang mempunyai tenaga pengajar yang terlatih dengan kelengkapan makmal yang mencukupi. Lebih dari itu, di Universiti Islam Antarabangsa Malaysia ( U I A M ) telah berjaya menukar imej institusi pendidikan Islam dengan memperkenalkan fakulti perubatan. Bahkan ada kursus kejuruteraan aero angkasa ditawarkan di U I A M . Dengan lain perkataan, pendidikan Islam di Malaysia telah keluar daripada kepompong bahawa Institusi Islam semestinya menghadkan pengajian kepada persoalan-persoalan tauhid atau feqah sahaja. Kejayaan membebaskan kita daripada persepsi yang menghantui pendidikan Islam sekian lama ini adalah langkah yang paling penting di dalam menjayakan konsep Islam Hadhari. Islam Hadhari merujuk kepada masyarakat Islam yang mempunyai tamadun yang progresif, maju, toleransi, dinamik dan mampu menyelesaikan cabaran-cabaran kontemporari. Pendidikan juga seharusnya memberikan penekanan kepada pembangunan insan, bagaimana menjadi seorang Islam yang baik, bertanggungjawab, kuat bekerja dan dahagakan ilmu. Oleh sebab


itulah generasi muda hari ini akan dibekalkan dengan pendidikan yang fleksibel yang menggabungkan pendidikan dalam bidang agama dan moral dengan bidang-bidang sains sejak awal persekolahan sehinggalah kepada peringkat tertinggi. PENUTUP Islam Hadhari yang diamalkan di Malaysia adalah berasaskan kepada toleransi yangmenghormati plurisme agama. Ia juga sesuatu yang progresif yang menekankan kepada kemajuan sosio-ekonomi di dalam menghadapi cabaran moden dan globalisasi. Jika diimbau sejarah perjuangan Rasulullah s.a.w, itulah sebenarnya ajaran yang dibawa oleh baginda yang sentiasa memberikan penekanan kepada pendekatan sederhana dalam apa juga tindakan. Oleh itu menghayati Islam Hadhari bererti mengembalikan diri kita kepada kegemilangan Islam yang sebenarnya sejajar dengan ajaran yang dibawa oleh Nabi akhir zaman.

Malaysia Sebagai Sebuah Negara Islam BIODATA PENULIS

1. Abdullah bin Haji Ahmad Badawi, berkelulusan BA (Hons.), Pengajian Islam, Universiti Malaya; Pegawai Perkhidmatan Tadbir dan Diplomatik (1964-1978). Pernah memegang jawatan-jawatan Menteri Pelajaran; Menteri Luar; Menteri di Jabatan Perdana Menteri; Menteri Pertahanan; Menteri Dalam Negeri dan Timbalan Perdana Menteri (1999). Perdana Menteri Malaysia yang ke lima mulai daripada 31 Oktober 2003; sekarang memegang jawatan-jawatan Menteri Kewangan dan Menteri Keselamatan Dalam Negeri. 2. Dr. Mahathir bin Mohamad, berkelulusan MBBS, King Edward VII College of Medicine, Singapura. Pernah memegang jawatan-jawatan Menteri Pelajaran; Menteri Perdagangan dan Perindustrian; Menteri Pertahanan; Menteri Dalam Negeri; Menteri Kewangan; Timbalan Perdana Menteri; Perdana Menteri Malaysia ke-empat (1981-2003). 3. Dr. Mohamad Hashim Kamali, berkelulusan B.A, L L M (London) Ph.D (London); Professor of Law di Universiti Islam Antarabangsa Malaysia. 4. Dr. Abd. Rashid Moten, berkelulusan Ph.D The Universiti of Alberta Canada; M.A. Villanova University; M.A. dan B.A. Dhaka University; Profesor Sains Politik Kulliyyah Islam Ilmu Wahyu dan Sains Kemanusiaan di Universiti Islam Antarbangsa Malaysia. 5. Dr. Wan Zahidi Wan Teh, berkelulusan B.A. dan M.A. al-Azhar; . Diploma Am Pendidikan Universiti Ain Syams, Kaherah; Rektor Kolej Islam Darul Ridzuan.

6. Muhammad Uthman El-Muhammady, berkelulusan B . A dan M . A . Universiti Malaya; Fellow Kehormat, Institut Kefahaman Islam Malaysia. 7. As-Sheikh Hj. Nooh Gadot, berkelulusan B.A. al-Azhar; Mufti Negeri Johor. 8. Dr. Abdul Samat Musa, berkelulusan B.A. Universiti Kebangsaan Malaysia; L L . M Universiti Malaya; Ph.D, Manchester; Prof. Madya di Jabatan Syariah, Universiti Kebangsaan Malaysia. 9. Dr. Mohamed Yusoff Hussain, berkelulusan B.A. (Hons) dan Diploma Pendidikan, Universiti Kebangsaan Malaysia; M. Litt., Glasgow, dan Ph.D Birmingham; Mufti Wilayah Persekutuan. 10. Hassan Hj. Ahmad, berkelulusan B.A. dan M . A . al-Azhar. Mufti Kerajaan Negeri Pulau Pinang. 11. Abdul Hamid Hj. Muhammad, berkelulusan Bachelor of Laws (Hons); Hakim Mahkamah Tinggi Pulau Pinang. 12. Ahmad Sarji bin Abdul Hamid, berkelulusan BA (Hons) Universiti Malaya; DPA (Hague); M P A (Harvard); Tokoh Maal Hijrah (1402H/ 1999); Ketua Setiausaha Negara (1990-1996); Pengerusi Institut Kefahaman Islam Malaysia (IKIM) 13. Dr. Abdullah @ Alwi bin Haji Hassan, berkelulusan B . A Syariah al-Azhar; M. Phil. University of Kent; Ph.D, Edinburgh; Ketua Jabatan Syariah & Ekonomi, Akademi Pengajian Islam, Universiti Malaya. 14. Dr. Abdullah Zakaria Ghazali, berkelulusan B . A (Hons), M.A. dan Ph.D Universiti Malaya; Ketua Jabatan di Jabatan Sejarah, Fakulti Sastera dan Sains Sosial, Universiti Malaya.

15. Dr. Zainal Azam Abd. Rahman, berkelulusan L L . B (Hons), Universiti Islam Antarabangsa; L L M , Warwick; Ph.D, Birmingham; Fellow Kanan/Pengarah Pusat Syariah, Undang-Undang dan Sains Politik, Institut Kefahaman Islam Malaysia. 16. Dr. Abdul Monir Yaacob, berkelulusan B . A . (Hons.) al-Azhar; Diploma in Law, Master of Philosophy, University of London; Ph.D Universiti Islam Antarabangsa Malaysia; Ketua Pengarah, Institut Kefahaman Islam Malaysia. 17. Sheikh Ghazali Abdul Rahman, berkelulusan B . A . al-Azhar; Diploma Pendidikan Universiti al-A'in, Sham, Mesir; Diploma UndangUndang dan Pentadbiran Kehakiman Islam, U n i v e r s i t i Islam Antarabangsa Malaysia; Ketua Pengarah dan Ketua Hakim Syarie, Jabatan Kehakiman Syariah Malaysia. 18. Dr. Abdul Halim El-Muhammady, berkelulusan B . A al-Azhar; Ph.D Universiti St. Andrews. 19. Dr. Mahmood Zuhdi Ab. Majid, berkelulusan B . A . M . A alAzhar; Dip. Ed. A i n Shams; M. Phil, Ph.D, Kent; Profesor di Jabatan Fiqh & Usulludin, Akademi Pengajian Islam, Universiti Malaya. 20. Dr. Syed Othman Alhabshi, Berkelulusan B. Ec. (Hons) Universiti Malaya; M . S . Universiti Wisconsin; dan Ph.D Universiti Birmingham; Presiden dan Ketua Pegawai Eksekutif, Universiti Tun Abdul Razak (UNITAR) 21.

Dr. Hazizan Md. Noon, berkelulusan B . A Universiti Malaya;

M . A Universiti of London; Ph.D University Edinburgh; Professor Madya di Jabatan Sosiologi dan Antropologi, Universiti Islam Antarabangsa Malaysia.

xvii

22. Dr. Abu Hassan Othman, berkelulusan B A (Hons), M.AUniversiti Malaya; dan Ph.D Michigan State University. Kini memegang jawatan sebagai Naib Canselor, Universiti Malaysia Sabah. 23. Dr. Nik Ahmad Kamil Nik Mahmood, berkelulusan L L . B Universiti Malaya; L L . M University London; Diploma in Shariah Law and Practices, Universiti Islam Antarabangsa; Ph.D University of Aberdeen; Associate Professor, Kulliyyah Undang-Undang Universiti Islam Antarabangsa Malaysia. 24. Dr. Abdul Rahman Awang, berkelulusan Diploma in Education, al-Azhar; L L M University of Temple, Philadelphia; L L B ; Ph.D University Edinburgh; dan Penolong Professor di Ahmad Ibrahim, Kulliyah of Laws, Universiti Islam Antarabangsa Malaysia. 25. Lee Lam Thye, Pengerusi Institut Keselamatan dan Kesihatan Negara; Ahli Suruhanjaya Hak Asasi Manusia Malaysia (SUHAKAM). 26. Dr. Adnan Yusop, berkelulusan B.A(Hons.), M . A Education, Ohio State University; dan Ph.D University of Manchester; Pengarah di Bahagian Kurikulum Pendidikan Islam, Kementerian Pendidikan Malaysia. 27. Dr. Wan Mohd Nor Wan Daud, berkelulusan B.Sc (Hons) dan M.Sc.Ed. Northern Illinois University; Ph.D University of Chicago. 28. Nik Mustafa bin Nik Hassan, berkelulusan B.B.A dan M. Econs Universiti Ohio; Timbalan Ketua Pengarah, Institut Kefahaman Islam Malaysia. 29. Dr. Mohd Daud Bakar, berkelulusan B.A (Hons) Universiti Kuwait; Ph.D Universiti St. Andrews; B.A (Hons) Universiti Malaya. Profesor Madya di Kulliyyah Undang-Undang, Universiti Islam Antarabangsa Malaysia.

30. Dr. Nik Safiah Karim, berkelulusan B.A (Hons) Universiti Malaya; Ph.D Universiti Ohio; Professor Emeritus di Universiti Malaya 31. Dr. Sharifah Hayati binti Syed Ismail, berkelulusan B.Syariah Universiti Malaya; M.A Universiti Islam Antarabangsa Malaysia; Ph.D Universiti Bristol; Ketua Jabatan Siasah Syar'iyyah, Akademi Pengajian Islam, Universiti Malaya. 32. Dr. Jamilah Ariffin, berkelulusan B.A. La Trobe University; M.A., Ph.D University of Quensland. Senior Research Fellow di Institute Sultan Iskandar di Universiti Teknologi Malaysia dan juga sebagai Professor Research Fellow di Foundation for the Future (F3). 33. Siti Fatimah binti Abdul Rahman, berkelulusan B.A Universiti Malaya; M.Sc. London School of Economics; Fellow Kanan, Institut Kefahaman Islam Malaysia. 34. Dr Andek Masnah Andek Kelawa, berkelulusan M.A. al-Azhar; Ph.D Universiti Kebangsaan Malaysia; Pensyarah, di Jabatan Pengajian Dakwah dan Kepimpinan.

xix

BAHAGIAN

TAKRIF SEBUAH NEGARA ISLAM

MALAYSIA SEBAGAI SEBUAH NEGARA ISLAM Tun Dr. Mahathir Mohamad edat edatangan Islam telah membawa perubahan besar kepada umat manusia. Dunia Kristian yang pernah berada dalam Zaman Kegelapan atau Dark Ages telah dicerahkan oleh Islam. Daripada orang Islamlah mereka mempelajari berbagai-bagai jenis ilmu termasuk ilmu hisab, sains dan ilmu pelayaran yang membantu pembangunan dan kemajuan negara-negara mereka. Tetapi kesan yang terbesar daripada kedatangan Islam ialah kepada Arab Jahilliyyah yang mempunyai kepercayaan dan budaya yang amat kolot. Dengan penerimaan agama Islam, bangsa yang kolot ini yang bermusuh sesama sendiri tanpa sebab, telah bersatu padu, bersaudara, cintakan ilmu, mempunyai minda yang terbuka dan berjaya mendirikan satu tamadun dan empayar yang tidak ada tolok bandingannya. Pemerintahan kepimpinan Rasulullah s.a.w yang didirikan di Madinah memperkenal perlembagaan yang tertib dan tersusun yang tidak pernah dilihat di dunia Sebelum itu. Piagam ini tidak menolak adanya orang bukan Islam yang menjadi penduduk Madinah dan memberi hak kepada mereka sebagai warga kota Madinah. Piagam ini cukup adil. Orang bukan Islam dihukum mengikut undang-undang mereka. Rasullullah s.a.w. juga tidak mengisytiharkan Madinah sebagai negara Islam. Konsep negara atau nation state seperti yang kita tahu sekarang tidak ada pada zaman itu. Di Eropah juga tidak ada nation state, tetapi


ada warlords yang menguasai kawasan tertentu dan sering berperang sesama sendiri walaupun mereka daripada bangsa yang sama. Wilayah yang dikuasai oleh orang Islam memberi kesetiaan kepada seorang Khalifah. Orang Islam menganggap mereka semua adalah daripada satu ummah atau satu komuniti. Soal negara Islam tidak timbul pada ketika itu. A p a b i l a Islam berkembang ke seluruh dunia, pemerintahan tempatan diletak di bawah ketua-ketua yang dipilih oleh Khalifah. Disebabkan wilayah Islam ini terlalu jauh dari Baghdad atau Damsyik di mana Khalifah tinggal, maka ramai ketua wilayah ini berlagak sebagai raja tempatan. Ada juga yang merebut kuasa tanpa izin Khalifah dan mendakwa diri mereka sebagai raja dengan berbagai-bagai gelaran, termasuk juga gelaran Khalifah. Tidak ada perlembagaan yang diketahui yang telah menjadi undang-undang asas kepada apa yang dikenali sekarang sebagai Empayar Islam. Empayar Islam bukan seperti Empayar Rom atau empayarempayar Barat yang lain yang merupakan wilayah bangsa-bangsa lain yang ditakluk oleh penjajah sebagai empayar mereka. Sebaliknya Empayar Islam terdiri daripada wilayah yang majoriti penduduknya telah menerima agama Islam atau orang yang beragama Islam berkuasa dan membentuk pemerintahan. Apabila Turki menjadi kuasa besar dalam dunia Islam maka Sultan Turki diterima sebagai Khalifah oleh umat Islam. Pemerintahan tempatan tidak dikuasai sepenuhnya oleh Turki, tetapi masih berada di tangan ketua-ketua tempatan. Apabila British dan Perancis berperang dengan Turki, mereka menghasut ketua-ketua tempatan yang bukan berbangsa Turki supaya menuntut kebebasan daripada kuasa Turki dan mendirikan negara-negara sendiri dengan menggunakan konsep nation state ala Eropah. Ketua-ketua tempatan ini tertipu kerana sebaik sahaja wilayah mereka dibebaskan daripada Turki, mereka ditakluk dan dijajah sebagai koloni British dan Perancis pula.


Kemudian apabila mereka dapat membebaskan wilayah-wilayah mereka, sistem khalifah sudah tidak ada lagi dan mereka telah mendirikan nation state ala Eropah. Nation state ini dikenali oleh dunia Islam dan juga bukan Islam sebagai negara-negara Islam. Soal perlembagaan atau sistem pemerintahan dan undang-undang yang dikuatkuasakan tidak menjadi syarat untuk negara- negara ini diterima sebagai negara Islam. Sejak awal lagi wilayah yang diperintah oleh orang Islam memberi kebebasan kepada orang bukan Islam untuk mengikut undang-undang mereka sendiri asalkan tidak bercanggah dengan undang-undang Islam atau syariat Islam. Qrang-orang bukan Islam, di wilayah yang diperintah oleh orang Islam tidak dikenakan zakat tetapi membayar cukai kepala kepada pemerintah. Dalam pengamalan agama, orang bukan Islam bebas beribadat cara mereka. Surah al-Khafirun dalam al-Qur'an jelas memberi kebebasan beragama kepada orang bukan Islam. Kesan daripada kebebasan beragama dalam wilayah yang diperintah oleh orang Islam menyebabkan penganut agama lain kerap berhijrah ke wilayah itu untuk menyelamatkan diri daripada penindasan penganut agama lain, terutama oleh orang Kristian di Eropah. Apabila orang Kristian Sepanyol menawan semula Semenanjung Sepanyol, ramai orang Yahudi yang memilih untuk pindah bersama orang Islam ke Afrika Utara iaitu ke Maghribi, Al-Jazair, Tunisia dan Mesir. Di wilayah yang diperintah oleh Turki juga terdapat ramai orang Kristian dan Yahudi yang diberi perlindungan oleh Pemerintahan Turki yang diketuai oleh Sultan bergelar Khalifah. Terdapat bukti bahawa orang bukan Islam mengambil bahagian dalam pentadbiran wilayah Islam. Di Andalusia iaitu Sepanyol terdapat orang Yahudi yang menjadi menteri dalam pemerintahan wilayah-wilayah tertentu. Namun keislaman wilayah-wilayah ini tidak dipersoalkan. Orang Kristian dan Yahudi menerima wilayah-wilayah ini sebagai wilayah Islam. Sebaliknya ada juga orang Islam yang berhijrah ke negara bukan Islam. Ini berlaku akibat tekanan di wilayah Islam oleh pemerintahan, penjajah dan keadaan ekonomi yang merosot, dan juga


disebabkan oleh faktorperdagangan. Terdapat ramai orang Arab Islam yang berhijrah ke Amerika Latin dan Amerika Syarikat. Mereka kekal dengan agama Islam walaupun menerima undang-undang tempatan yang tidak memisahkan mereka daripada agama Islam. Kelonggaran yang diberi dalam pengamalan agama Islam memudahkan penyesuaian kehidupan mereka dengan keadaan tempatan. Pada waktu itu jarang sekali berlaku orang Islam meninggalkan agama Islam semasa bermastautin di negara bukan Islam. Dengan runtuhnya sistem Khalifah yang tidak mendapat sokongan sepenuhnya daripada seluruh umat Islam dan wujudnya negara-negara yang bercorak nation state dalam dunia Islam, maka pemerintahan negara-negara dijalankan mengikut interpretasi Islam serta keadaan dalam negara masing-masing. Walaupun begitu, perbezaan yang terdapat dalam pemerintahan negara-negara ini tidak menidakkan keislamannya. Sistem pemerintahan pada zaman moden ini sudah berubah daripada sistem feudal kepada sistem yang demokratik. Walaupun masih ada negara Islam yang feudal tetapi semakin ramai yang menerima dan mengamalkan sistem demokratik tanpa kehilangan status mereka sebagai sebuah negara Islam. Sistem pemerintahan oleh Nabi tidak feudal. Nabi tidak menamakan zuriatnya sebagai pemimpin umat Islam. Sebaliknya apabila Baginda wafat, penggantinya dipilih daripada sahabatsahabatnya. Empat Khalifah yang pertama terdiri daripada sahabat Nabi yang dikenali dengan gelaran Khalifah Al-Rasyidun (the Most Guided Caliphs) iaitu Khalifah yang paling terpimpin dan mematuhi peraturanperaturan Allah dan Rasulullah s.a.w. Walaupun mereka diakui sebagai Khalifah yang istimewa dan terpimpin, tiga daripada mereka mati dibunuh oleh orang Islam sendiri. Jelas sekali bahawa pada zaman itu sudah ada orang Islam yang menyoal keislaman pemimpin sehingga sanggup membunuh pemimpin yang terdiri daripada sahabat dan keluarga Nabi yang telah mendapat petunjuk daripada Allah dan Rasulullah s.a.w. Sejak zaman dahulu hingga ke hari ini tetap ada kelompok-kelompok Islam yang bukan sahaja tidak bersetuju


dengan kepimpinan umat Islam semasa, tetapi sanggup mencetuskan huru-hara dengan mengelirukan orang Islam dan menolak keislaman pemerintah, dengan niat untuk merebut kuasa. Pada zaman Khalifah Al-Rasyidun terdapat puak Khawarij yang terdiri daripada orang yang kononnya kuat berpegang kepada agama tetapi sering mencetuskan kacau bilau dan cuba menjatuhkan kerajaankerajaan Islam melalui hasutan dan keganasan. Bagi mereka ini, hanya mereka sahaja yang Islam dan orang Islam lain terutama pemerintah semuanya tidak Islam. Mereka menolak persaudaraan dalam Islam. Yang anehnya mereka ini tidak pernah berperang dengan orang yang bukan Islam. Disebabkan mereka suka bermusuh dengan orang Islam lain, masyarakat Islam tidak pernah aman. Secara tidak langsung mereka bersubahat dan membantu musuh-musuh Islam. Tabiat Khawarij terdapat pada sepanjang zaman. Tidak ada pemerintahan Islam yang tidak diganggu oleh orang jenis ini yang suka menolak keislaman orang Islam lain, keislaman pemerintahan Islam dan mencetuskan huru-hara dalam wilayah Islam sehingga musuh-musuh Islam mendapat kesempatan untuk menyerang dan menewaskan umat Islam. Soalan sama ada sebuah negara yang diperintah oleh orang Islam ialah Islam atau tidak, selalunya datang daripada puak ini. Tujuan soalan ini dibuat adalah untuk menghalalkan percubaan mereka menggulingkan pemerintah dan merebut kuasa. Walaupun ada bukti yang menunjukkan bahawa negara berkenaan ialah negara Islam, puak ini tetap akan menolak keislaman negara dan mencuba menjatuhkan kerajaan. Sungguhpun majoriti orang Islam mengiktiraf keislaman negara, pemerintahan dan kepimpinannya, ia masih tidak dapat meyakinkan mereka ini akan keislaman negara tersebut. Justeru itu, sia-sia sahajalah usaha untuk membuktikan keislaman negara. Malaysia diakui oleh dunia, sama ada Islam atau tidak Islam, sebagai negara Islam. Orang Islam Malaysia ialah orang Sunni atau ahl sunnah Wa al-jama'ah yang bererti mereka berpegang kepada Sunnah


Nabi dan juga kepada pendapat atau pegangan yang diterima dan diamal oleh Jama'ah Islamiah iaitu masyarakat umum. Dalam sebuah hadith, Nabi Muhammad s.a.w. bersabda yang bermaksud, "Wajiblah ke atas kamu berpegang dengan al-Jama'ah, kerana Allah Ta'ala tidak mentakdirkan al-Jama'ah berada dalam kesesatan". Dalam setiap masyarakat tetap ada kumpulan-kumpulan yang kecil yang tidak mahu menerima pendapat umum. Jama'ah di sini bermaknakumpulan yang terbesar atau majoriti. Ahl sunnah wa al jama'ah yang setia tidak boleh menolak pendapat umum supaya dapat mengikut pendapat puak dan kumpulan kecil yang berlainan dengan pendapat Jamaah. Umat Islam berpecah disebabkan oleh kumpulan penentang yang kecil ini seperti Khawarij yang menolak pendapat Jamaah yang besar. Selagi ada kumpulan-kumpulan yang tidak mahu menerima pendapat Jamaah atau pendapat umum daripada kumpulan yang terbesar, selama itulah perpecahan demi perpecahan akan berlaku. Mereka yang suka menentang Jamaah sudah terkeluar daripada golongan ahl sunnah wa al jama'ah kerana menolak Sunnah Nabi yang antara lain menyuruh umat Islam menurut dan taat kepada pendapat majoriti umat Islam. Jumlah yang terbesar daripada umat Islam di Malaysia dan juga di seluruh dunia mengiktiraf Malaysia sebagai negara Islam. Ini sahaja sudah mencukupi untuk Malaysia diterima oleh orang Islam di Malaysia yang akur kepada pendirian ahl sunnah wa aljama 'ah sebagai negara Islam. Alasan lain sebenarnya tidak perlu. Sebab itu kita boleh menunjukkan bukti yang jelas bahawa segala ajaran Islam yang mampu dilaksanakan oleh pemerintahan Malaysia telah dilaksanakan. Orang Islam dan ajaran Islam diberi perlindungan oleh Kerajaan Malaysia, dan penyebaran ajaran sesat mengikut pendapat Jama'ah akan dihindari. Undang-undang Islam atau hukum syarak dikuatkuasakan di Malaysia dengan mengambil kira keadaan negara berbilang agama ini dan keadilan yang menjadi perkara utama dalam undang-undang Islam.


Islam memberi kelonggaran kepada pelaksanaan hukum mengikut keadaan. Begitu juga di negara di mana orang Islam menjadi minoriti dan tidak berkuasa, hukum Islam dikuat kuasa setakat yang mampu dan tidak membawa bencana kepada orang Islam. Di negara yang penduduknya seratus peratus terdiri daripada orang Islam, hukum Islam boleh dilaksanakan sepenuhnya. Islam bukanlah semata-mata tertumpu kepada halal haram, dosa pahala dan hukum-hakam di dunia. Islam ialah ad-Din atau cara hidup yang meliputi segala-gala yang dilakukan semasa kehidupan orang Islam. Ini termasuk penyediaan bekalan makanan, pakaian dan bumbung di atas kepala. Hubungan anggota masyarakat Islam dengan orang Islam dan orang bukan Islam, menjadi sebahagian daripada cara hidup Islam. Pentadbiran, pelajaran, pertahanan, kesihatan, perhubungan dan perjalanan, kemudahan beribadat dan keselesaan kehidupan, dan apa sahaja yang bersangkutan dengan kehidupan manusia termasuk dalam cara hidup orang Islam. Sudah tentu kehidupan ini mestilah kehidupan yang bahagia, bebas daripada segala tekanan dan ketidakadilan. Di Malaysia cara hidup orang Islam adalah sempurna, bebas daripada segala tekanan, ketidakadilan atau kekurangan. Perkara-perkara yang bersangkutan dengan cara hidup Islam terdapat di Malaysia walaupun ada penganut agama lain di Malaysia. Semua keperluan yang dikehendaki oleh orang Islam supaya dapat hidup cara Islam terdapat di Malaysia. Maka dakwaan bahawa Malaysia ialah negara Islam memang tepat dan berasas. Pengiktirafan oleh orang yang berkepentingan terutama oleh orang yang menidakkan ajaran Islam seperti mendakwa Tuhan ialah samseng terbesar, penjahat dan penipu tidak penting. Sama ada mereka ini mengiktiraf atau tidak, hakikatnya Malaysia ialah negara Islam yang diperintah oleh orang Islam dan segala suruhan Allah yang wajib boleh diamalkan dengan bebas dan selamat. Mereka yang menolak pendapat golongan yang terbesar di kalangan orang Islam di negara ini, yang suka memecah-belahkan


orang Islam, mencetuskan huru-hara, mereka ini tidak berhak untuk menyoal sama ada Malaysia sebuah negara Islam atau tidak. Sudah tentu jika syarat mereka untuk mentakrifkan sebuah negara hanya dengan menerima pakai undang-undang yang dicipta oleh mereka, maka hari ini tidak ada satu pun negara di dunia yang boleh diiktiraf sebagai negara Islam. Ini kerana tidak ada satu pun negara di dunia i n i yang melaksanakan hukum-hukum ciptaan yang telah dipinda oleh mereka dengan begitu mudah. Hakikatnya hukum Allah tidak boleh dipinda. Golongan minoriti ini tidak mempunyai apa-apa mandat untuk menentukan negara ini Islam atau tidak. Yang penting ialah Jama'ah Islam di Malaysia dan di tempat-tempat lain mengiktiraf Malaysia sebagai sebuah negara Islam. Bagi mereka yang celik dan berpegang kepada ajaran Islam yang sebenar, Malaysia ialah sebuah negara Islam. Polemik berkenaan tidak akan menidakkan hakikat ini.

10

CRITERIA AND CHARACTRISTICS OF AN ISLAMIC STATE Prof. Dr. Mohammad Hashim Kamali

Introduction essay his presented in two parts, the first of which discusses some of the ambiguities that are accountable for the underdeveloped state of the discipline, with reference especially to juristic and political thought on the caliphate. The discussion in this part also provides an overview of the evidence in the Qur'an and Sunnah and a general characterisation of the juristic literature on state and government in Islam. The second part is mainly concerned with the criteria and characteristics of an Islamic state. Government in Islam is thus characterised as a trust (amanah) which is underscored by the notion of accountability. Islam also advocates a limited, as opposed to a totalitarian system of government and civilian, as opposed to a theocratic state. The Islamic state is also characterised as a qualified democracy in which political power is vested in the community and the state acts as its representative. What is attempted here is basically a selective account of some of the characteristic features of an Islamic state and the account that is provided therefore does not claim to be exhaustive.

11


The Underdeveloped State of the Discipline Much of the ambiguity concerning the basic idea of an Islamic state is due to the underdeveloped state of Islamic public and constitutional law, which have remained in a state of infancy compared to the private and personal law branches of the Shari'ah. This was, in turn, a result of the prevalence of dictatorship and dynastic system of rule in Islamic history which stifled the natural development of ideas on politics and government. Scholary attention was consequently focused on matters of worship, matrimonial law, property and inheritance etc., which are far more developed when compared to constitutional law and government. Criminal law has also remained largely unregulated as one can note a large number of serious crimes for which no punishment has been specified. This can also be said of labour relations and administrative law where the fiqh does not offer a viable alternatives to statutory legislation. The renowned Shafie' jurist, Abdul Hassan Al-Mawardi (d. 1058 C.E.), left a will to say that his book on the principles of government Kitab al-Ahkam al-Sultaniyya - which is a fairly uncontroversial, even pro-authority, exposition of the subject - should not be published until after his death. This situation was not helped by the continuing rift between the ulama' and government which had started with the replacement of the Rightly Guided Caliphate with monarchy by the founder of the Umayyad dynasty, Mu'awiyah (d. 680 C.E). Mu'awiyah coercive methods to obtain the pledged of allegianc (bay' ah) for his son Yazid by threat of force marked the onset of political distortion and disenchantment of the ulama' with the Umayyad rulers. Things were made worse when the Prophet's grandson, Husayn, challenged Yazid's leadership and was brutally murdered together with his followers in the tragic incident of Karbala. The ulama' questioned the legitimacy of these rulers and insisted on the enforcement of Shari'ah which was increasingly being replaced by administrative decrees, resembling those of the Roman and Persian empires.

12

Criteria and Characteristics of an Islamic State

Abu Hamid al-Ghazali's (d.1111 C.E.) response to these developments was manifested in his renowned Revivification of the Religious Sciences which was critical of the overwhelming tide of Hellinistic philosophy and thought, and the continued subjugation of Shari'ah to administrative ordinances. A similar attempt was made two centuries later by the renowned Hanbali scholar, Taqi al-Din Ibn Taymiyya (d. 1328) who made a concerted effort to revive the Shari'ah into the practice of government. The Shari'ah was violated as of the time when the khulafa' was converted to heriditary rule and the rulers abandoned consultation (shura) and divested the bay'ah of its meaning. The Shari'ah was only partially applied since the conversion of khilafa to mulk (monarchy) and rule by decree increasingly dominated the day-to-day affairs of government. Government style and practice increasingly bore the influence of the Sassanian and Byzantine despotic methods which also marked a widening gap between the ruler and the ruled. In his writing on siyasa shar'iyyah (Shari'ah-oriented policy), Ibn Taymiyya also added a new dimension to the exising literature on caliphate. Ibn Taymiyya was critical of the existing literature on caliphate where text writers such as al-Mawardi and al-Farra viewed the early caliphate as their basic paradigm, but amended that paradigm in many parts so as to suit the real politics of the Abbasid era. Their vision of the early caliphate was almost indelibly tainted by the realities of the dynastic rule, which was why Ibn Taymiyya turned away from the genre of writing and tried to develop his idea of a Shari'ah-oriented polity. In the meantime, the problem over legitimacy remained unresolved and so was the rift between the ulama' and government. By the time of Ibn Taymiyya, compromise in the classical theory of caliphate had gone too far and the fall of Baghdad at the hands of the Mongols marked the practical extinction of the caliphate. Since Ibn Taymiyya found no indication of a constitutional theory in the Qur'an and Sunnah, he ignored the classical theory of khilafa altogether. Instead he called attention to the merits of a Shari'ah-oriented polity (i.e. siyasa shar'iyyah) instead of harping on the khilafa, which he thought was short-lived and only


lasted 30 years. In all of this, he stressed the idea that the main purpose of government in Islam was to ensure adherence to the basic tenets of Islam and its Shari'ah. Ibn Taymiyya also spoke of two types of caliphate: perfect and deficient (Khilafa kamila, khilafa naqisa). The former was short-lived and discontinued, whereas the latter departed from valid norms and ruled on the basis of necessity (darurah). The latter prevailed, however, with minor exceptions apart, throughout the Umayyad, Abbasid (and later the Ottoman) dynasties. Ibn Khaldun (d.1406) observed that if the Muslim community found it difficult to restore the early caliphate, it should be legitimate for them to establish a monarchy (mulk) founded on group support ('asabiyya) of the politically dominant group that is guided and restrained by rational laws and the people's welfare considerations. He spoke of two types of monarchy, namely valid monarcy (mulk haqiqi) and deficient monarchy (mulk naqis). Only the former provided an acceptable alternative to khilafa, but since the latter was based on brute force, rather than 'asabiyyah, it was destined to decline. The rift between the ulama' and government had in the meantime continued. The ulama' were for the most part isolated from government hierarchy and remained uninvolved in the day to day management of affairs. Ijtihad has faced serious decline and the gap between the intellectual leaders and political leaders had grown wider. Marginalisation of ijtihad, as is manifiested in the familiar but more accentuated expression, "the closure of the door of ijtihad', also contributed to the marginalisation of ulama' and the Shari'ah from day-to-day government. The ulama' wrote little on politics and administration and much of what they wrote was viewed with reservations by the rulers. Two different models of Islamic government featured in this narrative of disequilibrium and discord, and both remained somewhat inconclusive. The early caliphate captured the imagination of Muslims as the valid precedent of the Islamic system of rule and has retained its


enduring appeal to this day. The second of these was the dynastic caliphate of the Umayyads, the Abbasids, the Fatimids and the Ottomans that prevailed over the centuries after the collapse of the early caliphate, until it was abolished by Ottoman Turkey in 1924. The early caliphate offered a vision in respect mainly of its ideals and principles, but it was short-lived and too underdeveloped in its institutional set up to provide a model and prototype. The Dynastic caliphate did not provide a model either due mainly to problems over legitimacy and questionable record of adherence to the Shari'ah. Early juristic works on caliphate and government are on the whole concerned with the methods of designation of the caliph, his rights and duties, and a certain institutional blueprint on the judiciary, vizierate, and departmental structures for jihad, taxation, police duties and so forth. The caliphate was seen as a monolithic unity that united and ruled the Muslim community worldwide. This feature of the theory of caliphate is now problematic and fact of its eventual abolition in Turkey added further complication to that. The literature on caliphate is problematic in so far as it does not address the nation state, and modem constitutional themes on democracy, separation of powers, fundamental rights and liberties and so forth. Muslim jurists talked about the caliphate, dar alIslam, dar al-harb, Sultanate and Emirate as they wrote at a time preceding the emergence of nation state. The word 'state' (dawla in contemporary Arabic) in the sense of the Westphalian state does not occur in writings on the caliphate and the term "Islamic State" also occurs, for the first time it seems, in the writings of Muhammad Rashid Rida (d. 1935). The term has been used since in the works of individual writers as well as in statutory legislation in countries such as Pakistan, Iran, Afghanistan etc. Pakistan's vision of Islamic state is manifested in its various constitutions which declared sovereignty as a prerogative of God Most High, and the Qur'an and Sunnah as basic sources of authority and legislation. A republican system that is accountable to the people and conducts its affairs through consultation is envisaged in the year


1956 and 1973 Constitutions of Pakistan. Numerous draft constitutions of Islamic state have sprung up in the recent writings of Muslim authors and jurists but a consensus has yet to emerge over the definition and basic features of an Islamic State. Islamic State in the writing of scholars such as Rashid Rida, Syed Qutb, Abul A ' l a Maududi, Muhammad al-Ghazali, Yusuf Qaradawi and others is basically a Shari'ah state which is committed to the enforcement of Shari'ah. These authors did not write under the rubric of Khilafa nor of siyasa shar'iyyah and choose for their works alternative titles, yet their basic approach resembled that of the Shari'ah state. Subsequent writings on the general themes of nizam al-hukm fi'l-Islam, al dawla al-Islamiyya, and fiqh al-dawla etc., are on the whole assertive of a commitment to the Shari'ah as a defining element of the Islamic state and constitution. This idea of a Shari'ah state also seems to have a parallel in the Hanafi definition of dar-al-Islam (the House of Islam) which refers to a territory that is ruled by the Shari'ah even if the majority of its inhabitants happen to be non-Muslim. The other three schools, namely the Shafi'e, Maliki and Hanbali consider a place dar al-Islam if the majority of its inhabitants are Muslim who are also free to practice their faith without interference and oppression. It is a place where the rituals of the faith such as the Friday prayer, the Adhan and other religious duties of Islam are publicly observed. The question that arises here is would it be accurate to equate dar al-Islam with the Islamic State given the fact that dar al-Islam preceded the national state idea and was predicated in an entirely different set of socio-political realities? Abu Zahra has not questioned the validity of a constitutional commitment to the Shari'ah as a hallmark of the Islamic state but has expressed reservation over an exceedingly dogmatic view that many have taken of the Shari'ah at the expense of pragmatism. He has rightly reminded his readers that compliance to the Shari'ah has been a matter of


degree ever since the downfall of the Pious Caliphate. The present-day Muslim countries are no longer united under one government and tend to vary in their capabilities toward the implementation of the Shari'ah. Poverty and lack of adequate economic means are related to the effective establishment of the rule of law as well as the rule of the Shari'ah. I may add a note to this analysis on the impact of the colonial rule, which virtually dominated the whole of the Muslim world. The colonialists focused their attention on changing the traditional educational and legal institutions in the subjugated territories. The Shari'ah was consequently marginalised in the areas of constitutional law, commercial law and criminal law, although it was generally retained in the area of personal law. The constitutions, the legal profession, the judiciary and educational system of many Muslim countries are to this day entrenched in western models and antecedents. This is the case, for example, in Pakistan, Malaysia and Sudan. When we talk of the Shari'ah in the public sphere in such countries, we are in many ways suggesting a fresh start on reinstating the Islamic heritage and the Shari'ah, and it would seem that only a gradual and pragmatic rather than a totalitarian and dogmatic approach to the reinstatement of the Shari'ah is realistic and feasible under the circumstances. A brief perusal of the Qur'an and hadith tends to suggest a slightly different, yet still inconclusive picture. There are references in the Qur'an to leadership and to obedience of leaders, to holy war (jihad), the obligatory tax of zakat, to just retaliation and punishment for crimes, maintenance and inheritance, consultation in community affairs, quality and justice. The Qur'an, in other words, laid down the basic structure of a legal order, the Shari'ah, which takes for granted the existence of a government to implement it. The advocates of the Islamic State have, in fact, used this as their basic argument to say that Islam is not only a religion but a religion and state combined.


The counter argument to this discussion of religion and state maintains that the Qur'an makes no direct reference to a state as such but only to a system of leadership which could be of any form, religious, tribal, political etc. Nowhere has the Qur'an addressed the Prophet as a political leader, or Head of State, but only as a warner and Messenger whose duty it was to convey the Message. There are passages addressing the Prophet Muhammad (pbuh), that he had no power over those who refuse to listen to his teachings and that his principal task was to teach and guide the people through persuasive advice. Confirmation for this non-political character of the office of Prophethood is also found in a hadith in which the Prophet declined to be known as a king or a wielder of power and told the people on one occasion that, "you know your worldly affairs best". Had the Prophet seen himself as a political leader, he would also have addressed the issue of succession and transfer of power, which he has not, hence the conclusion that the state and government are not essential to Islam and did not constitute an integral part of the Prophet's mission. Even if the much debated question whether government is an integral part of Islam is answered in the affirmative, it is obvious that state is a part neither of the dogma of Islam nor of its devotional acts, the 'ibadat. For a person can be a Muslim without believing in a state or any system of government. One can also perform almost all of the 'ibadat, on an individual basis at least, without a reference to a state or a leader as such. Then it remains to be said that having an Islamic state is a part of the mu'amalat aspect of Islam, and not an essential part of the religion. This would mean that matters of state and government are subject to considerations of rasionality and ijtihad that realise the people's welfare at any given time. Criteria and Characteristics A perusal of basic evidence that can be found in the Qur'an, the Sunnah, and valid precedent enables one to identify some of the basic


features of the Islamic system of government. The Islamic state may, thus, be said to be rooted in the Qur'anic concepts of trust (amanah) and vicegerency of man (khilafa) with its principal assignments being to administer justice and secure the welfare (maslaha) of the people. Islam also advocates a limited and a constitutional, as apposed to a totalitarian system of government. And then the Islamic state may be charaterised as a civilian rather than a theocratic state, which has many common features with democracy. These are elaborated as follows: i.

Government as a Trust (Amanat al-Hukm)

Characterising the Islamic government as an amanah is the conclusion that the ulama' and commentators have drawn from the Qur'anic ayat al-umara' (al-Nisa', 4:58-59) where the text provides: "God commands you to render the trusts (al-amanat) to whom that they are due and when you judge among people, you judge with justice ". The verse that immediately follows is also on the same subject as it enjoins the Muslims to "obey God and obey the Messenger and those in charge of affairs among you...." Muslims are, thus, commanded to be faithful in the fulfillment of their trusts, to render impartial justice among people and to obey their lawful rulers. The broad and unqualified expression "al-amanat" in this text characterises the Islamic system of rule. Government is consequently a trust and its leaders and employees are the bearers of that trust, and trust is, in turn, signified by the notion of accountability. This is further substantiated in a hadith al-Bukhari and others have recorded which provides that 'everyone of you is a guardian and everyone of you is responsible for what is in his custody and charge. The head of state is a guardian and he is responsible for what is in his subjects...." According to another hadith, a prominent Companion, Abu Dhar al-Ghafari asked the Prophet on one occasion if he could be employed to a government position. The request was declined and


the Prophet told Abu Dhar that "you are weak and this is an amanah" which he may later regret and be accountable for it. Amanah is a broad concept that can encapsulate almost all aspects of government as well as personal relations among individuals, but in their discussion of the amanat al-hukm, commentators have highlighted two themes: appointment of officials which must strictly be on merit and qualification, and then a fair distribution of wealth in the community. A leader who selects and appoints government officials on grounds of personal preference and favour, violates the trust of his office and so is a leader who mishandles the public assets and fails to ensure a fair distribution of wealth among those who deserve it. On this point, the second caliph, 'Umar b. al-Khattab has been quoted to have said concerning the assets of bayt al-mal (public treasury), "No one has a greater claim to these assets in preference to any one else and everyone's entitlement would be judged by his record (of service), his financial condition, his burdens, and his personel needs." Government as a trust is also manifested in the Qur'anic concept of the vicegerency of man (khilafa) as a trustee of god in the earth (2:30; and 24:55). The Muslim community as a whole, indeed the whole of mankind, and not the state as such, is the principle audience of the Qur'an and the bearer of the trust of khilafa to build the earth and establish justice. This also manifests the Qur'anic position which regards the community as the locus of political authority. The head state represents the community and acts as its agent and employee (note : since there is no politically united ummah in our time, the word ummah in the present context, includes, in addition to its familiar meaning, the geographical units of the Muslim ummah that are now governed by separate states). ii.

Limited Government

Islam advocates a limited government in which the individual enjoys considerable moral autonomy. This is to some extent manifested in the Qur'anic doctrines of hisba (promotion of good and prevention of


evil) and nasiha (sincere advice), which entitle the individual to pursue a good cause and also to try to prevent a bad one in so far as he or she can reasonably expect as to his or her ability to be effective. Neither of these principles may be practised in the event where acting upon them is likely to lead to a greater harm than the one they seek to prevent. The individual is also entitled to alert a fellow citizen and a government leader to an error on his part and offer a constructive advice that he believes to be beneficial. The state is in principle entitled the obedience of its citizens but the duty to obey ceases when the government indulges in lawlessness and issues an unlawful command. This is the purport of the hadith which provides, "there is no obedience in transgression, obedience is required in righteosness." Muslim jurists have also drawn a distinction between two types, obligations (dini) and juridical (qada'i) and maintain that only the latter are enforceable in the courts of justice. The religious duties of Muslims, such as prayer, fasting, the hajj etc., and almost all of what is known as recommendable, permissible and reprehensible (mandub, mubah, makruh) are basically not enforceable before the courts. The private and civil rights of the individuals, known as huquq al- Ibad, are also immune in that no government agency, nor even the Shari'ah court, have authority to grant discretionary changes in the private rights and properties of individuals without the consent of the person concerned. The Shari'ah guidelines on taxation, as indicated by Abu Yusuf, al-Mawardi and others also specify that taxation must aim at the minimum of what is necessary; it must be administered in a manner that does not impose hardship on the tax payer, and must in no case deprive him of his basic necessities of life. c

The Islamic state is also not a sovereign state in the full sense of the word as it is subject to a duty to implement the Shari'ah and its powers to legislate are also limited in so far as statutory legislation may not infinge the basic principles and injunction of the Qur'an and Sunnah. And then the state is also bound by the requirement of consultation, the


people's welfare (maslahah) and popular mandate. These requirements are to a large extent incorporated nowadays in the written constitutions of most of the present-day Muslim countries, which tend to articulate the limits of state power and its accountability before the law. These constitutions may to a large extent be said to manifest the organised forms of bay'a and shura and they are on the whole consistent with Islamic principles. A government that rules contrary to the injunctions of Islam and the welfare of its people becomes ultra vires and the community is entitled to impeach and depose such a government. iii.

Theocractic or Civilian

The Islamic state may be characterised as a civilian state which is elected by the people through bay'ah and shura, and it is ultimately subject to the people's power to depose it in the event it becomes deviant and oppressive. It is not a theocractic state in that no one in such a state is entitled to exercise divine authority or spiritual powers of any kind. There is no established church nor clergy in Islam and no one mediates between God and man. The head of an Islamic state is subject to the rule of law in precisely the same way as anyone else and there is no recognition in Shari'ah of any privileged status for political leaders or the ulama'. The Islamic state represents the people and acts as their agent (wakil), which is why it is ultimately accountable to its principal (muwakkil), that is, the community. During its tenure of office, the head of state is accountable to the electorate who are also entitled to give him counsel and alert him to his error and misjudgement. The ruler's accountability to the people finds an unequivocal expression in the precedent of the early caliphs, Abu Bakr and 'Umar, who addressed the people in their inaugural speeches asking them for their support when they were on the right path but to alert and rectify them when they fell into error. Al-Qaradawi has characterised the Islamic state as dawala madaniyya (civilian state) and Fathi Osman as hukuma sha'biyya (people's government). Hasan Turabi and Dia al-Din al-Ris have con-


curred in these conclusions but added that the Islamic state should not be equated with a secular state ('ilmanya) that isolates religion altogether. On the contrary, the Islamic state is duty bound to uphold and facilitate the practice of Islam. Sovereignity in its relationship to the Westphalian state is not an Islamic idea but many authors have addressed it in their writings on the Islamic state. The typical statement on this is that sovereignty in an Islamic state is the prerogative of God Most High, Who is the ultimate determinant of values and that God's illustrious will and command are enshrined in the Shari'ah. Others have held that sovereignty in an Islamic state belongs to the Muslim community, the ummah, who is the repository of political power and God Almighty's vicegerent in the earth. The ummah is authorised to elect and depose the ruler, and its representatives, the ulama' and mujtahids, have authority to enact law by means of their collective will and consensus (ijma'). 'Abd al-Karim Zaydan has held that the community exercises a kind of executive sovereignty (al-sultah al-Tanfidhiyyah), whereas Dia al-Din al-Ris maintains that sovereignty in the Islamic state belongs jointly to the ummah and Shari'ah and calls it as siyada muzdawija. The rules of Shari'ah on the protection of the basic values of faith, life, property, intellect and lineage, generally known as al-daruriyyat al-khamsa (the five essential values), and its detailed rulings on freedom, equality and justice are on the whole objective and do not draw a distinction between Muslims and non-Muslims. The rules of justice in the court of Shari'ah, thus, apply equally to all litigants and the judge may not treat a Muslim and a non-Muslim, or a pious M u s l i m as opposed to a man of questionable piety, with differential standards. The court decisions must also be based on lawful evidence which are also objectively applied. The Shari'ah court may, thus, be charactised as a civilian tribunal to a large extent and the rules of justice it administers also partake in the same characteristic.


iv.

A Qualified Democracy

Notwithstanding some differences that may be said to exist between an Islamic state and a western democratic state, there is nevertheless enough common ground between them to justify the conclusion that the Islamic state is a qualified democracy. Some of the salient features or democracy to note here include recognition of the inherent worth and dignity of every human being, a representative and participatory government, the rule of law, equality of all citizens before the law, and a high level of tolerance of unconventional opinions and beliefs. Islam contains a set of principles which make it highly responsive to many of these and other moral and legal prerequisites of democracy. If democracy means a system of government that is the opposite of dictatorship, Islam is com-patible with democracy, because there is no place in an Islamic state for arbitrary rule of one man or a group of men. The Qur'an speaks resolutely against oppressive rulers such as Korah and Pharaoh who defied correct guidance and humiliated their people, just as it denounces rulers who spread corruption and are wont to destruction and injustice. The Sunnah of the Prophet offers much praise and encouragement to the just ruler who shuns pomp and ceremony and makes himself accessable to the people, remains open to good advice and exerts himself for people's welfare. Both the Qur'an and Sunnah are assertive of the inherent dignity of the human beings, their equality in creation and entitlement to justice. A whole generation of Muslim scholars have tried to redefine concepts such as bay'ah, shura and ijma' in ways that may differ from their tradional usage, but as Hamid Enayat pointed out, "they are no more removed from their original meanings than modem European models of democracy are from the ancient Greek demes." Dia al-Din al-Ris and Hassan Turabi have rightly noted that the Islamic state has common features with democracy but is is not identical with it, and that the Islamic system of rule has characteristics of its own. A democracy is, for example, not directly concerned with personal religious and moral values, whereas the Islamic state is. Sovereignty in a


secular democracy belongs to the people, whereas in an Islamic state, the Shari'ah introduces limitations on sovereignty. In his book, Min Fiqh al-Dawla fi'l-Islam (1997), Yusuf alQaradawi has spoken forcefully against the detractors of democracy in the the name of Islam, and noted that, "Islam advocates the people's government.... There is essential harmony between Islam and democracy". The Prophet has vividly expressed the democratic spirit of Islam when he said that, "the best form of jihad is to tell a word of truth to despotic ruler," and said in another hadith, "when you see my community being afraid of telling a tyrant "0 tyrant," then take leave of it." Qaradawi has quoted these and other hadiths and goes on to hold that voting in general elections is a form of testimony (shahada) whereby the voter testifies to the suitability of a candidate for leadership. We know, of course, that giving testimony is a collective obligation (fard kifayah) and act of great merit in Islam. Muslim scholars and scientists of earlier centuries have made great contributions to Western science and civilisation just as the Muslims have themselves benefited from the achievements and contributions of almost every major tradition and civilisation in the past. Democracy is the product of cumulative thought and therefore a shared achievement of the humanity, and if it curbs despotism and oppressive rule, it is compatible with Islam. Ameer ' A l i (d. 1929) rightly observed that the Shari'ah gave the people a code which consecrated the principle of self-government, made men equal in the eyes of the law, and made the government subordinate to the rule of law. An examination of the government practice under the early caliphs tends to depict a popular government administered by an elected chief with limited powers to exercise. Muhammad Iqbal (d. 1938) spoke affirmatively of the democratic impulse of Islam, but attributed the fact that the Muslim did not develop the electoral principle largely to the influence of the Persians and Mongols, the two great races that were not only strangers to the elective

25


principle but actively opposed it. The Persians worshipped their monarchs as symbols of divine power, and the Mongols were given to tribalist methods, Iqbal also wrote in his The Reconstruction of Religious Thought in Islam that, "the republican form of government is not only thoroughly consistent with the spirit of Islam, but has also become a necessity in view of the new forces that are set free in the world of Islam". Conclusion In conclusion it may be said that there is generally agreement on the necessity of leadership and a government that administers the community affairs in accordance with the basic principles of Islam. But evidence is inconclusive on the form and structure it might have. This leads one to the conclusion that a state can be Islamic, regardless as to the institutional form it may take, if it complies with a set of basic principles. An Islamic state is, thus, any system of rule that upholds the clear injunctions of the Qur'an and Sunnah on equality and justice, on consultation, and the basic rights and liberties of the people. It is a representative government, elected by the people, which is accountable to the people and committed to their service. Non-Muslims are permitted to follow and practice their own religion free of interference and compulsion. They are also allowed to practice their own laws and traditions pertaining to personal status matters. The Islamic State is, therefore, any state that is committed to these values and upholds the clear injunctions of Islam.

26

MALAYSIA AS AN ISLAMIC STATE: A POLITICAL ANALYSIS? Prof. Dr. Abdul Rashid Moten

Malaysia: An Islamic State? s s Malaysia an Islamic State? The legitimacy of this question is derived from the fact that Islam serves as a core element of Malay identity and culture, and that traditionally in the Malays states, almost all aspects of government were rooted in Islamic sources and principles and were cloaked with an aura of religious sanctity. Islam was a source of legitimacy for sultans, who assumed the role of head of religion, defender of the faith, and the guardians of Islamic and customary law, education, and values. With colonisation, the Shari'ah became subservient to British legal codes and enactments, and the sultans were subjected to the control of British Residents and Advisers. The integral relationship of Islam to politics, law, and society was suppressed by the colonial government, which also restricted the juristic, political and philosophical discourse pertaining to an Islamic political order. With the departure of the British and the coming of independence in 1957, the question of the Islamic identity of Malaya and later the Malaysian state resurfaced. There emerged a good deal of discussion on the desirability of an Islamic political order which eventually culminated, especially among an increasing segment of the Malay-Muslim community, in the call for the establishment of an Islamic state in Malaya/Malaysia.


The Malayan/Malaysian government led by the first Prime Minister Tunku Abdul Rahman Putra did lay the foundation for the introduction of Islamic values in the government and the administration and thus, paved the environment conducive to the evolution of an Islamic state in the future. He, however, was justifiably preoccupied with ensuring national security and of maintaining racial harmony in a multi-ethnic Malaya/Malaysia with "reinforcing cleavages". Hence, while encouraging the ritualistic and symbolic aspects of Islam, he was careful not to publicly declare his interest in establishing an Islamic state. The religious question that dominated the political scene then revolved around the issue of the feasibility and desirability of transforming Malaysia into an Islamic state. With the advent of Mahathir Mohamad as the Prime Minister of Malaysia in 1981, things began to change. In 1988, he started referring to Malaysia's "Islamic government" and eventually, on September 29 2001, he declared that, "Malaysia is an Islamic country." With this declaration Malaysia in principle took the shape of an Islamic state. It is the intention and its formal expression involved in the declaration by the Prime Minister, the highest ranking authority in Malaysia, which is decisive. 1

The Prime Minister's declaration has changed the nature of Islamic discourse in Malaysia. The Islamic discourse has transcended the aura of Malaysia's mosques, suraus, and private Muslim spaces and entered the realm of the political public as a whole. Islamic state has been debated in the media and has also been a major theme for discussion at various Islamic state forums organised by different groups including Malaysian Chinese Association ( M C A ) , Gerakan, Democratic Action Party (DAP), Parti Islam se-Malaysia (PAS), and the Catholic Research Centre. These discussions revolve around three different positions concerning Malaysian state. One position maintains that Malaysia is an Islamic state. This position is well articulated by the Prime Minis-

1. New Sunday Times, September 30, 2001.

Malaysia as an Islamic State: A Political Analysis?

ter and other Ministers and is well-summarised in various scholarly publications. Some of the articles are posted on the Jabatan Kemajuan Islam Malaysia (JAKIM) website. The second position, with PAS in the forefront, considers the Prime Minister's declaration as flimsy and shallow. They argue that the Shari'ah must be declared the law of the land for Malaysia to be considered an Islamic state. The prevalence of corruption, nepotism, discrimination and injustices in the country effectively counters the claim of Malaysia being an Islamic state. It must be noted that PAS, that has long been championing the establishment of an Islamic state in Malaysia, has now alloyed its religious appeals with calls for political accountability, greater transparency in business-government relations, and the remedying of "social ills" caused by ceaseless industrialisation. The third position led by the D A P and other concerned organisation, urge the government to maintain Malaysia's as antithetical to the pluralist nature of the society and, indeed, as repudiating the country's Constitutional and political history which established Malaysia as a secular state. They point to the secular basis of the state in the social contract entered into by Malaysia's founding fathers as is outlined in the Merdeka (Independence) Constitution and upheld in various judicial pronouncements. The Malaysian Consultative Council of Buddhism, Christianity, Hinduism and Sikhism ( M C C B C H S ) has urged the government to take cognisance of the fact that Malaysia is Constitutionally a secular state and that it should respect the right of every person to freedom of religion. 2

While many have voiced serious concerns, the issue of whether or not Malaysia is an Islamic state and whose definition of an Islamic state matters remain unanswered. What should one make of these opposing claims? Is Malaysia an Islamic state? What about Malaysia's hitherto generally accepted secular status? This study, in that it analyses 2.

The PAS cooperated with the National Justice Party (Keadilan), formed by former Deputy Prime Minister Anwar Ibrahim's wife Wan Azizah Wan Ismail, and the Democratic Action Party, made up largely of middle-class and working-class Chinese, forming a multiethnic alliance labeled the Barisan September 30, 2001.


the "Islamicity" of the Malaysian state, is a humble effort in the same direction. Since there remains considerable vagueness as to the precise nature and form of an Islamic state, this study explains the concepts of secularism and Islamic state. This is followed by an examination of the secular and Islamic status of Malaysian state. The study is divided into three sections. The first section, after a brief discussion on the nature of secularism, examines the nature of an Islamic state in detail. It looks at the evolution of Islamic state in theory and practice, describes the innovations and the transformations it has undergone, and explains the consensus of the ulama' on its essential features in the modern setting. This section, therefore, provides a framework to analyse the position of Malaysian state vis-a-vis secularism and Islamic state. The second section attempts to settle the question of the secular status of Malaysia. The third section analyses the state of Malaysia from various angles to determine the validity or otherwise of considering Malaysia as an Islamic state. The findings of the study are summarised with pertinent observations in the concluding section. Secularism and Islamic State: A Framework There exists a variety of literature dealing with concepts of secularism and Islamic state. Yet, the two concepts have remained somewhat vague. It is, therefore, essential to clarify these two concepts. Secularism The word secularism has been used in a variety of ways and within a number of different perspectives. In all major Protestant countries, it 3


is used to refer to the policy of separating church from state. In Catholic countries, the preferred term is "laicism" which emphasised the distinction of the laity from the clergy. Both terms, however, refer to two aspects of the same thing and hence used in connection with the problems of duality, opposition or separation of church and state. As a formal philosophical system, Jacob Holyoake first proposed secularism about 1846 in England. Its most commonly regarded postulates are three: thisworldly orientation, Western science and liberalism. The first postulate sanctified humanity as the ultimate reality and argues that the significance and ultimate aim of human beings should be sought with reference to the present life and social well-being without reference to religion or to the life in the hereafter. Western science espouses a belief in the natural causation. The emphasis is upon reason, observation and experiment to the neglect of revelation, tradition or authority. Liberalism is founded upon humanism, a belief in the integrity and sanctity of the free individual and upon inherent human rights to life, liberty and pursuit of happiness. The ultimate claim of the liberal was religious and hence, the ultimate freedom emphasised was the freedom of the individual to profess the faith as the conscience called. As John Stuart M i l l remarked: 4

5

"The great writers to whom the world owes what liberty it possesses, have mostly asserted freedom of conscience as an indefeasible right, and denied that a human being is accountable to others for his religious belief'. 6

31


By emphasizing the freedom of faith, the liberal creed has intended, in the words of Jefferson, "to erect a wall of separation between church and state". From this standpoint, a secular state came to mean: "a state in which government exerts no pressure in favour of one religion rather than another religion: a state in which no social or educational pressure is exerted in favour of one religion rather than another religion or no religion; a state wholly detached from religious (or irreligious) teaching or practice". 7

Western secularism was well received in the Muslim world. Some Muslim rulers applied this secularist model following either the authoritarian or liberal path to modernity. Mustafa Kamal Ataturk's scorched earth Westernisation of Turkey in the 1920s exemplifies the authoritarian approach. Turkey was proclaimed a secular republic; European clothes and alphabet were made compulsory, and shrines and religious brotherhoods were closed. Resistance to these policies was met with repression, even death. Habib Bourguiba of Tunisia followed a gentler program. He maintained Islam as the state religion but prohibited women from wearing the hijab (veil) and in 1961, called upon the Tunisians not to fast in the month of Ramadan in order to fight underdevelopment. In both cases, however, the seeds of secularism fell on barren ground as evidenced, in retrospect by active and organised Islamic movements of the last 20 years. The second variant may be called Marxist secularism. Karl Marx argued that Western secular moral values "has dissolved personal integrity into exchange value... torn off the veil of feeling and affection from family relationships and reduced them to purely financial connections."

8


Hence, Marx propounded a political and economic theory of the inevitable course of social development leading to the establishment of a classless society. He clothed his idea with the force of religious conviction and the certainty of apparently scientific proof. The end product is known as Marxism which "was the most powerful philosophy of secularisation in the nineteenth century". 9

The claims of Marxism, like those of western liberalism, are religious in their intensity. Whereas the West had thus far confronted religion only indirectly, Marxism assumed a militantly hostile attitude. Religion to Marx, is unreal; it is the product of man's ignorance of the scientific laws of causality and of his psychological weakness. It sets the stage for man's bondage and alienation and dehumanizes him by thwarting his captive impulses. Marxism was put into practice in the then Soviet Union and in a modified form in China. In these countries systematic official attempts have been made to suppress religion as antisocial. In almost all left-wing societies, the tendency has been towards ideological monopoly. It means that these regimes carry out protracted and relentless campaigns to stamp out all religious faith in order to establish the Marxist dogma. The final variant may be termed "positive secularism". This variant is better explained in the Indian context by Gajendragadkar's argument that: "Indeed, Indian secularism recognises both the relevance and validity of religion in human life.... In the context of the Constitution, secularism means that all religions practised in India are entitled to equal freedom and protection (emphasis mine)". 10


Thus, understood, secularism does not mean the absence of religion in the public arena. It simply means religious neutrality of the state, which is interpreted to mean equal opportunity for all religions for state patronage and for participation in public affairs. Two comments are in order. Firstly, neither India nor any other country espousing this brand of secularism adheres to it in practice. Secondly, it is erroneous to term a policy which accords centrality to religion as secular. In the final analysis, secularism need not be viewed as antagonistic to faith nor as a synonym for atheism. Secularism is essentially the philosophy and practice of not letting governance be influenced by any one's faith (or the lack of subscription to any faith), particularly so in a plural society. Islamic State The concept of the nation-state or its Arabic equivalent dawlah, is a relatively recent development in Europe, as is the concept of sovereignty (siyadah). The nation-state system is generally linked to the Treaty of Westphalia in 1648, while the concept of sovereignty was first systematically enunciated by Jean Bodin (1530-1596) in 1576. It is natural therefore, that the concept of state (dawlah) is neither used in the Qur'an nor was it in vogue at the time of the Prophet (pbuh). The early fuqaha (jurists) used the terms Khalifah or imamah to denote the idea of a political order. The term dawlah gained currency in the early seventh 11


century A . H . , and was employed with reference to the Muslim dynasties owing nominal allegiance to the powerless Caliph. Another eight centuries had to elapse for the idea of an Islamic state to gain currency "as an alternative to the caliphate". The shift was occasioned by various factors including the abolition of the caliphate in 1924. 12

13

Although the term state or polity does not occur in the Qur'an, the essential elements that constitute a political order were referred to in the Qur'an which clearly indicates that the concept, if not the term, was meant in the Qur'an. For instance, the Qur'an refers to a set of principles or functions that either imply the existence of a socio-political order, or in some cases, the use of an organised authority for their realisation. They include things like 'ahd (contract), amanah (trust) ita'ah (obedience) and hukm (adjudication). There are also general laws or directives, pertaining to the waging of war and the making of peace. The subjects of these laws or directives are "the justly balanced Muslim community" distinguishable from others by virtue of their possessing special characteristic - a self sufficient political society. More importantly, there are certain religious obligations such as the collection of zakat, the punishment of criminals, the organisation of jihad and so on, which may not be effectively accomplished without the formal intervention of political authority. 14

15

The Qur'an provides a number of important principles (see Table 1) pertaining to the Islamic political order. The first is tawhid meaning the indivisible, inalienable divinity of Allah swt. This principle denies

35


anyone, be it a human agency as with a Hobbesian Monarch, or a legal fiction in the form of a state, as with John Austin, the right to order others in his own right to do or not to do certain things. For, as the Qur'an declares, "The command rests with none but A l l a h " (6:57) Who is the Lord of the universe (1:1) and grants guidance (87:3). Allah's commands and directives have been bequeathed to mankind in two forms. The Qur'an, the divinely revealed book, from which all principles and ordinances of Islam are drawn; and the ideal conduct of the last Prophet (pbuh), the Sunnah, which clarifies, explains and exemplifies the Qur'an. The two taken together constitutes the Shari'ah which is the ultimate source of authority. It means that all acts, procedures, dispositions and final decisions of the public authorities at any level cannot be valid and legally binding upon the people unless it is in conformity with the law. The Qur'an categorically enjoins the believers to "judge between them by that which Allah has revealed", (5:49) and "condemns the defaulters as unbelievers, wrongdoers and rebels" (5:44, 45, 47). By upholding the Shari'ah, Islam affirms the necessity of government on the basis of norms and well-defined guidelines, rather than personal preferences. Table 1: Essential Principles of the Islamic Political System Principles

Meaning

Some Related Quranic Verses

Tawhid

Indivisible, inalienable divinity of Allah swt.

1:2; 3:154; 5:38-40; 6:102,164; 7:3,54; 10:31; 12:40;13:37; 15:36; 42:10; 48:4; 57:2-3;112:l-4

Shari'ah

'The way to water hole. It is the Islamic law based on the Qur'an and the Sunnah.

5:48; 7:163; 42:13; 21: 45;18

36


Adalah

To establish justice.

4:58,135; 5:3,9,45; 7:29; 16:90,152; 42:15; 55:9

Freedom The right to do what one (al-hurriyyah) wants, within the confines of the Shari'ah, to achieve the maximum degree of self and collective realisation.

2:286; 4:80; 10:99; 18:29; 74:39,56; 76:29; 81:28

Equality (al-Musawat)

Equal opportunity of each individual to articulate his/ her potential to the maximum limit.

2:30; 4:1; 6:104,151; 12:40; 17:33

Shura

Consultation

2:233; 3:159; 42:38

The next principle is Adalah, to establish justice for all "even as against yourselves, or your parents or your kins, whether it be against the rich or poor" (4:55; 4:135). The believers are commanded to be just for "justice is next to piety" (5:8). They are enjoined to observe the law and obey the representatives of Allah swt. who are appointed "to judge among men with justice" (38:24). The Prophets (pbuh) came with "the Book and the Balance (of right and wrong) that men may stand forth in justice" (57:25). The Prophet (pbuh) was commanded to rule in accordance with the "truth" and the "path of Allah" (2:24), the terms most commentators equate with "righteousness" and "justice" respectively. The Qur'an uses multiple words like Sunnat Allah (the way or tradition of Allah), mizan (scale), qist and 'adl (both meaning justice) perhaps to impress the significance of justice. A just political order manifests itself in having upright and capable public officials managing the public policy in a just way and distributing wealth and opportunities in an equitable manner.


Adalah postulates two fundamental principles of freedom and equality. It is an essential condition and consequence of the establishment of justice that the people should be in possession of freedom "to act according to one's own moral convictions, to make ideological or intellectual choices, and to take decisions on the basis of these convictions and choices." The freedom espoused by Islam is not confined to believers but extends to minorities and non-Muslim citizens of the Islamic polity. The non-Muslim subjects have the freedom of preserving and practising their languages, religious practices and cultural traditions in an Islamic society. This freedom, it should be noted, is not absolute but relative and proportionate to man's capacity and responsibility. Advocating absolute freedom is irresponsible as its complete denial is erroneous. 16

This freedom presupposes equality of all - equality in rights, liberties, opportunities and public duties. These are to be enjoyed by all irrespective of race, language and creed. There is no room for privilege under a system which subjects all equally to the identical law. The Qur'an recognises no grounds for the superiority of individuals or nations to one another except that of moral rectitude and taqwa (49:13). According to Muhammad Asad, "it is in these principles and in these alone, that the concept of Islamic polity finds it meaning and justification." 17

38


Finally, the Qur'an lays down the principle of shura (consultation) guiding the decision-making process of the political system. The Qur'an directs Prophet Muhammad (pbuh) to "consult them in the conduct of affairs" (3:159) and refers to the believers as those who conduct "their affairs by mutual consultation" (42:38). The system of Shura, explains Abdul Hamid Abu Sulayman: 18

"...provides the procedure whereby Muslims sit together and deliberate upon important matters to arrive at and bound by conclusions in the light of the philosophical concept of justice. If the issue under consideration does not concern justice but a case of preferring one to the other, there is no harm in adopting measures such as voting, abiding by the point of view of the minority, etc". 19

According to the text and context of the Qur'an and the Sunnah, shura means a decisive participation of the people in governing themselves. Shura ensures not merely the participation of the people in public affairs but it acts as a check against tyrannical rule as well. Shura can be operationalised only if there prevails the two fundamental principles of freedom and equality. The essential feature of an Islamic political order, then, is that in it the government governs not merely by 20

39


the law, but it reckons in all its decision with the wishes of the governed. Following Iqbal, it is possible to say that the Islamic political order "is an endeavour to transform" the principles of tawhid, adl, equality, shura and freedom "into space - time references, an aspiration to realise them in a definite human organisation." 21

The Model Islamic Polity The order referred to in the Qur'an took on form and substance in Madinah under the guidance and directives of Prophet Muhammad (pbuh). On the eve of his journey to Madinah fifteen verses of the Qur'an were revealed (17:23-37) which in a sense formed "the directive principles" to be used in erecting the first Islamic political order. A few months after arriving at Madinah, the Prophet (pbuh) drew up the first written Constitution of the world which provided the basis for the incipient Muslim polity. The essentials of this Constitution can be summarised as follows: 22

23

•

This Constitution was based on the agreement made by the Prophet (pbuh) between the emigrants (muhajirs) and the helpers (ansars) and the Jews in Madinah.

•

It restructured political life in Madinah according to the Islamic conception of the ummah (section 2).

40


•

It recognised the Prophet (pbuh) as the head of the new commonwealth (sections 23, 42) and defined his role as that of maintaining peace and order, arbitrating among groups in conflict; and of providing security from external attack (sections 37, 39, 40, 44).

•

It confirmed the principle of equality, rejection of tyranny and equal protection of the law even to the humblest of believers (sections 15, 17).

•

It integrated the Jews into the body politic without depriving them of their religious and cultural freedom. They were obliged to contribute with the Muslims to the war expenses so long as it lasts.

•

As the religious and temporal head, the Prophet (pbuh) regulated social relations; enacted laws in the light of the Qur'an and enforced them; raised armies and commanded them; and administered the territories in consultation with his companions. In fact, all important matters, not covered by divine revelation, were settled by the Prophet (pbuh). through the process of consultation. 24

The Constitution established a federation. The Jews were incorporated in the community as equals, with the same duties and privileges as other participants. Their sub-groups and clans were listed in details. Blood money, ransom of the prisoners and the privilege of guaranteeing protection to others were left in the hands of tribes. The question of war and peace was the prerogative of the central authority. No group was allowed to sign a separate peace treaty with others. "They retained religious freedom as well as internal autonomy." Commenting on the Constitution, Lichtenstadter wrote, "It shows an early comprehension of the 25

41


necessity for social and political integration of minority groups into the body politic without depriving them of their religious freedom. It is remarkable that an Arab in the seventh century A. D. should have understood that." 26

The succession crisis resulting from the death of the Prophet (pbuh), without a designated successor, was resolved by the ummah in accordance with their tradition and experience which conformed to the spirit of Islam. They resorted to a two-stage process of instituting a successor: (1) consultation, nomination and selection by the representatives of the ummah (bay'at al-khassah), (2) and, subsequent confirmation by the public through general acclamation or bay'at al-ammah. The first Caliph, Abu Bakr, was selected by the notables and confirmed by the general bay'ah in the year 11 A.H/632 C.E. The procedure was slightly modified in the case of the second Caliph. Umar ibn al-Khattab was nominated by the incumbent in consultation with the leaders of the ummah and was then referred to the general public for confirmation in 13 A . H . / 634 C.E. The procedure was amended once again in the case of the the third Caliph. Uthman ibn Affan was nominated by an electoral college and subsequently ratified by the ummah in the year 23 A.H./644 C.E. On the assassination of the third caliph and the ensuing chaos, the representatives of the ummah approached A l i to assume the leadership position. A l i , however, insisted on the approval of the masses and was elected accordingly in the year 35 A.H./656 C . E . These modes of succession were inspired by the Qur'anic principle of shura. These have acquired a special significance and remained a basic principle of the Constitutional theory of an Islamic political order. 27

42


To be certain, the khalifah was not the prophet neither did he enjoy any metaphysical or theocratic privilege. He was responsible for upholding the religion against heretics and was entrusted with the function of the spiritual and material well-being of the ummah. Obedience to the khalifah was conditional upon his obedience to Allah swt. and His Prophet (pbuh) Should he deviate from the Shari'ah, as announced by Abu Bakr in his inaugural speech, he forfeits the right to obedience. It means that the ummah was to guide the khalifah in all his actions, to watch out for any deviations from Islamic norms, to correct him if he "goes astray", and to help him administer through good counsel. 28

The khulafa did exercise ijtihad to apply the Shari'ah to new situations arising from the spatial expansion of Islam but always in conformity with given principles and in consultation with the members of the shura council. They ensured the rule of law, established separate 29

43


judicial institutions and delineated rules of judicial procedure applicable to the governors and the governed alike. In his celebrated instructions to the judge of al-Basra, Abu Musa al-Ash'ari, Khalifah Umar stated three sources to be used in legal decisions: the Qur'an, the prevailing Sunnah (i.e., the customary law), and reason. Thus, he wrote, "Do not hesitate to change a decision previously taken by you, once you realise that it was not equitable. This is better than to persevere in error. Be guided by reason." In this spirit, Umar suspended the Qur'anic sanctions against robbery during famine, because conditions were abnormal. 30

U m a w i and Abbasi Rule With the expansion of the community, explains Ibn khaldun, the group feeling (of the Arab) approached its final goal, royal authority. The restraining influence of religion had weakened. The Khalifah was transformed into the mulk, a change from siyasah diniyyah to siyasah aqaliyyah supported by 'asabiyyah in seizing power. Muawiyah ibn Abu Sufyan, the founder of the Umawi caliphate (41-142 A.H/661-750 A D ) , introduced hereditary monarchy by appointing his son, Yazid, as his successor. This act, as suggested by Hasan al-Basri, had the corrupting influence on the subsequent political life of the ummah? The egalitarian community headed by its elected, pious caliph had now become an empire ruled by a hereditary caliph who wielded absolute power. The principle of al-Shura was muzzled and an Arab warrior aristocracy assumed the responsibility for the unity and stability of the Umawi caliphate. This has resulted in an increasingly autocratic and absolutist government. 31

32


The institution of caliphate eroded further with the advent of the Abbasid rule (132-646 A.H/750-1258) which was characterised by hereditary succession, ostentatious court ceremonies and central administrative organizations controlling a vast area extending from the Atlantic to central Asia. By the middle of the tenth century, political fragmen-tation and weakening of the caliphate was setting in and army commanders began asserting their independence as rulers of semiautonomous states. As the effective power of the caliphs declined, the military commanders became the sultan exercising de facto rule over the emerging political entities. Finally, in 656 A.H./1258, the Moghuls under Hulagu, laid seige to the Abbasid capital, Baghdad, and razed it to the ground. The termination of the Abbasid caliphate meant in effect, splintering the unity of the ummah which was administered by a universal caliphate. The political unity of the caliphate gave way to a burgeoning number of Muslim sultanates that governed an extensively large area. By the sixteenth century, three major Muslim sultanates had emerged: the Ottomans in the Near East and Eastern Europe; the Safavids in Persia; and the Moghuls in India. These sultanates had to adjust to regional and local conditions and traditions, but overall, Islamic tradition continued to govern the world of Islam. Religious toleration towards non-Muslim subjects was a remarkable feature of the Islamic spirit of equality and justice to all. Of the three Muslim sultanates, the Ottoman was perhaps the most powerful entity in the Muslim world and certainly the longest-lived. The Caliph assumed the role of defenders of faith and guardians of the Shari'ah. Nevertheless, the Ottoman caliphate resembled Ibn Khaldun's mulk having a mixed Constitution with the Shari'ah as its foundation 33

33. See I.Metin Kunt, "The Latter Muslim Empires" in Marjorie Kelly (ed.), Islam: The Religious and Political Life of a World Community (New York: Praeger, 1984), 127.


supplemented by the ordinances of the king which had secular overtones. The Ottoman law was a mixture of Shari'ah and qanun (the canons or political and administrative ordinances of the caliph). Gradually, the secular forces gained currency among the intellectuals and after the defeat of Turkey in the First World War, they led a successful struggle against the caliphate. In 1924, the caliphate was abolished and Mustafa Kamal (Ataturk) founded a secular Turkish republic. 34

Currently, Muslim world is divided into about 57 states. They vary in terms of structure, ideology, and social base, often recycling between military and civilian rule, and in the essence remaining authoritarian. Sometimes the secular regimes were based upon the military (Egypt, Libya, Mali, Niger, Nigeria, Algeria, Bangladesh, Indonesia, Pakistan, Sudan), while others relied on a centralising, secular party like the Ba'athists (Tunisia, Iraq, Syria, and Senegal); finally, building upon alliances formed during indirect rule, some regimes institutionalised autocratic monarchical forms, combining Western technical support. About half of the Constitutions of these states (26 to be exact) proclaim Islam as the official state religion. Yet, the Shari'ah is not the law of the land in any country. Early Jurists and Thinkers From the various developments outlined above, it is clear that the governing institution has undergone several transformations and has widely diverged from the ideal - the Madinah model. These divergences and controversies surrounding the caliphate are reflected in the works of M u s l i m jurists and thinkers. The Orientalists in their attempts at magnifying the differences have glossed over the common grounds which


united these thinkers of different historical periods. Muslim scholars were convinced, that the Madinah model represented the ideal; that the purpose of political authority is to guarantee the maintenance of Islam and the execution of the Shari'ah, which obligates shura and adl; that politics should not be separated from ethics and morals; and that there should be no tension between religion and politics. As a matter of fact, politics has been conceived by these jurists and thinkers as a necessary extension of religion and morals. 35

Historically, the only form Islamic polity assumed after the death of the Prophet (pbuh) is the Khalifah system. The Muslim thinkers therefore developed an elaborate doctrine concerning the origin of the idea of caliphate, the qualification of the caliph, the nature and mode of election and the purpose of government. On the question of the necessity of imamate or caliphate, majority of thinkers including the Shi'ite, the Khawarij and most of the Mu'tazilah believed that the Imamah is compulsory because of the functions assigned to it by the revealed law. They, however, disagree as to the reason for its necessity. Al-Ash'ari, alBaghdadi (d. 429A.H./1037A.C), Abul Hassan al-Mawardi (364450A.H./974-1058A.C.) and Abu Hamid Muhammad al-Ghazali (450505A.H./1058-1111 A.C.), among others, consider that the imamah is demanded by revelation, not by reason. The Mu'tazilah, on the other hand, held the view that the necessity of Imamah is proved by reason and not by revelation. Ibn Taymiyyah argues, however, that the administration of the affairs of men is demanded by reason no less than revelation. To this, he adds, that there is a natural propensity inherent in man which drives him to cooperate with his fellow creatures for common well-being and happiness. This common welfare cannot be attained with36

47


out a social order and the latter requires some authority to direct it. This sociological argument had been developed in greater detail by Ibn Khaldun.

37

Muslim political thinkers and jurists began their expositions from the assumption that Islamic government is based upon Shari'ah, which does not distinguish between the religion and other aspects of life and that there is no area of man's activity and concern to which Shari'ah does not address itself with specific guidance. The political authority and its internal organisation were defined by referring to this law. The basis of the political authority was the ummah, the Islamic social order. The ruler, known in the early literature as khalifah, imam, amir etc., is not the sovereign but a primus interpares, first among the equals. Within the ummah, the governor and the governed are on an equal footing. There is no distinction of rank but of role and no basis of ranking save that of taqwa. The Imam must administer according to the Shari'ah, the violation of which absolves the ummah of its obligation to render obedience to him. The purpose of government is very clearly spelled out: the defence of Islam and the establishment of conditions in which the believer could fulfil his true destiny. Al-Mawardi explains the purpose of an Islamic political system as continuations of the function of the prophethood in "the defence of the faith and the administration of the world." Ibn Taymiyyah adds that the greatest goal of the political authority is to make sure that Islam as a religion and a way of life extends to all of life and humanity, and that "Allah's word be supreme". 38


The appointment of an imam is considered obligatory and obedience to him incumbent as long as his policies did not contravene the Shari'ah. This is so, explains al-Ghazali, because the imam maintains order, symbolises collective unity of the ummah and its historical continuity and finally, he derives his authority from the Shari'ah. In the words of Ibn Taymiyyah (d. 728/1328), "The people have no option but to have a rulership whether pious or sinful. People asked him, "We understand the pious, but why bother for the sinful? He said, [Because] thanks to it, highways are kept secure, canonical penalties are applied, holy war is fought against the enemy, and spoils are collected." There is disagreement, however, on the method whereby the imamah is established. Al-Mawardi, Abu Y'ala and al-Baghdadi, for instance, speak of election by the notables (Abu Bakr's case), designation by the incumbent (Umar's case), nomination by an electoral college (Uthman), and the direct election by the people (Ali) as the valid forms of instituting an imam. Imam Ghazali, in whose time the government was "a consequence solely of military power" declared that, "whosoever he may be to whom the possessor of military power gives his allegiance, that person is the caliph." Badr al-din Ibn Jama'ah (639-733A.H./1244-1333 A . C . ) later on concretised it by declaring the forcible acquisition of power (i.e., the military power) as yet another valid form of installing a caliph. Thus, the early jurists and thinkers displayed greater flexibility in adapting their ideas to political realities. They extended a type of de facto recognition to the prevailing, arbitrary order on the plea of preserving the unity and stability of the ummah and of maintaining the authority of the Shari'ah. 39

The chief executive must also be endowed with qualities which would enable him to fulfil his responsibilities. Consequently, it is difficult to find a single Muslim scholar of note who has not dwelt at length


on the virtues of the chief executive. In the list of qualities, the predominant role of justice and its ethical sanctions are quite clear. This vision is diametrically opposed to the one espoused by political realists like Machiavelli who had a great impact upon the development of Western political theory. The just imam is described by some of the jurists as the shadow of God upon earth. He preserves equality between the people, promotes their welfare and redresses the grievances of the oppressed. In short, a just imam would establish conditions in which the right religion and Islamic virtues be practised. Obedience to the just ruler is, therefore, mandatory and is equated with obedience to Allah swt and His prophet (pbuh). 40

Contemporary Muslim Thinking The demise and the impossibility of resuscitation of the universal caliphate in 1924 precipitated a vigorous debate among Muslim scholars on the nature and function of the caliphate. What is new under the changed situation was a re-definition of the concept of Khalifah and an elaboration of the structure of the Islamic political order. Beginning with Imam Ibn Taymiyyah, the new trend is evidenced in the writings of Hasan al-Banna, Sayyid Qutb, Abul A'la Mawdudi, Hassan al-Turabi and others. Their ideas have deeply affected the consciousness of Muslims around the world and hence require a brief recapitulation. Plurality: To begin with, contemporary Muslim thinkers do not treat Khalifah as a historical institution to be replicated in its entirety. They idealise the rule of khulafa al-rashidun as a paragon of Islamic government and society which, as Ibn Taymiyyah argues, cannot be recreated in history. Nor do they subscribe to the indispensability of political universalism or a universal Khalifah. Instead, they accept the

50


plurality of the Muslim world as a necessity. They argue that since the ummah is, by definition, non-territorial and encompasses the whole world, plurality of political units is inevitable. 'There is no imperative, therefore", argues Ibn Taymiyyah, "to press the world of Islam into a political unity or federal state; it can better develop through the principle of cooperation, into a confederation of free sovereign states." Sayyid Mawdudi similarly argued for the unity of the Muslim world in 1965. To these thinkers, Khalifah denotes a system which aims at the welfare of the humanity through the implementation of Islamic values and principles. In short, Khalifah may be defined as a socio-political system in accordance with the teachings of Islam. 41

42

Sayyid Abul A ' l a Mawdudi defined the Islamic political system as "nothing more than a combination of men working together as servants of Allah to carry out His will and purpose". Since the system is founded upon the Islamic vision and communal needs, it maintains some dynamism and "... has room for scores of models which are compatible with the natural growth of a society and the new needs of the contemporary age as long as the total Islamic idea dominates these models in its expansive external perimeter." 43

44

Constitutional Government: The Islamic political system is a Constitutional system founded upon the conditions underlined by the Shari'ah which is a complete system of life and all-embracing social


order. The Shari'ah, according to Mawdudi, touches upon such matters as "religious rituals, personal character, morals, habits, family relationships, social and economic affairs, administration, rights, and duties of citizens, judicial system, laws of war and peace and international relations ...." 45

46

Shura: The Shari'ah specially recognises the authority of the shura in arriving at communal decisions and upholds the principles of freedom, justice and equality of all Muslims regardless of their ethno-national and racial distinctions. Fusion of Powers: The Shari'ah does not specify the structural and functional features of the political system. This dynamism, inherent in the Shari'ah, permits the ummah to evolve any suitable method for the enforcement of Islamic law provided these methods do not contravene Shari'ah injunctions. Consequently, Muslim scholars suggested the principle of fusion of powers as the method best suited to realise the will of Allah swt. This doctrine according to Muhammad Asad, "constitutes a most important, specifically Islamic contribution to political theory." The fusion of powers requires overlapping executive, legislative and judicial branches of government which perform mostly shared functions of enacting authoritative rules, mapping out policies, enforcing the rules and settling disputes arising from the rules enacted. 47

48


The Executive: The executive "branch is the nucleus of authority and the active force in the government." It is designated in the Qur'an and the hadith as ulil amr and umara and is headed by the Amir (the leader) who will be elected from among the "most respectable" and "most pious" persons. The leader must, in addition to piety, be knowledgeable and a capable administrator. The chief executive is subject to the rule of law in exactly the same way as other members of the community. 49

Elections: The Amir does not hold his position in his own right or because of his linkage with a family or a tribe but rather as a trustee of the Shari'ah and the affairs of the ummah. Monarchy would then be unacceptable because there is "no place for kingships in Islam and succession could not be on a hereditary basis." Although the principle of shura establishes election for succession to rule, it does not specify the method of election. The ummah, consequently, is free to determine the method of election - direct, indirect, proportional etc. - provided these methods are consistent with the letter and spirit of the Shari'ah. 50

Legislature: The Amir works in consultation with the legislature which is considered by contemporary scholars as manifesting the concept of shura, ijtihad and ijma'. The caliphate began, according to Hassan al-Turabi, as an "elected consultative institution. Later it degenerated into a hereditary, or usurpatory, authoritarian government." This consultative or legislative assembly must be restored and according to Muhammad Iqbal, it must have the right to interpret and apply the law (ijtihad) which would then constitute the authoritative consensus of the community (ijma'). 51


Most scholars argue that the legislature should be composed of representatives, at least, the majority of whom must be elected. It must contain a group of experts in various fields including Islamic jurisprudence. The legislature would perform the executive and deliberative functions. 52

The Judiciary: The judiciary, called qada, is independent of the executive and is to adjudicate in strict accordance with the Shari'ah. The ulama' convention stipulated in their suggested Constitution that "the judiciary shall be separate from and independent of the executive so that it may not be influenced by the executive in the discharge of its duties" The executive and the judiciary are both bound by the same law. As Turabi argues, 53

"He (the ruler) enjoys no special immunities and can, therefore, be prosecuted or sued for anything he does in his private or public life. This is a fundamental principle of Islamic Constitutional law, ensuing from the supremacy of the Shari'ah." 54

The function of judiciary includes, inter alia, settlement of disputes, prevention of wrongful acts and issuing of declaratory judgements. There is some disagreement about its power of judicial review. Some modernist thinkers would not permit the judiciary to posses the power to judge the Constitutionality of the laws. Instead, they would restrict the role of the judiciary to seeing that the laws, as framed, are carried out according to the intentions of the legislature. Hasan al-Turabi holds the contrary opinion and considers that "judges, as the guardians 55

56


of the Shari'ah, adjudicate in all matters of law." This viewpoint is echoed by Muhammad Asad and elaborated by Abdulkadir Kurdi. To Sayyid Mawdudi, even though the judiciary did not exercise such powers during the period of khulafa al-rashidun, the lack of people of "a very deep and true insight in the Qur'an and the Sunnah" makes it imperative "to give the judiciary power to declare void and ultra vires of the Constitution all laws and legislations enacted in contravention of the Qur'an and the Sunnah. This stand was endorsed by the leading ulama' of Pakistan, Muhammad Asad, as well as the Ansari Commission report. 57

58

59

60

F o r m of Government: Contemporary scholars are unanimous in their opinion that the Qur'an and the Sunnah do not prescribe any particular form of government, nor elaborate a Constitutional theory. Consequently, it is argued that the Islamic polity can take many forms, "it is up to the Muslims of every age to find one that suits them". 61

Muhammad Asad prefers the presidential form of government as it corresponds to the idea of the caliph. The Ansari Commission discussed the problem in detail and suggested that one person should hold the position of head of state as well as head of government - as is the case in a presidential form of government. Hassan al-Turabi has no objection to "whatever form the executive may take", provided the leader "always be subject both to the Shari'ah and to the ijma' formulated under it." Furthermore, "no rigid theory of separation of government 62

63


functions can develop in a comprehensive, coherent system like the Islamic political order, except to provide some necessary checks and balances to safeguard liberty or justice." 64

The principles, values and the structural features outlined above make it clear that the Islamic polity can not be categorised as either parliamentary or presidential democracies. The Islamic polity caters for man's welfare in this world as an adjunct to his salvation in the Hereafter. The scope of an Islamic political system is wide and goes beyond the worldly affairs of the people. The key characteristic of an Islamic polity is the continuing responsiveness of the government to the will of Allah swt as well as to the preferences of its citizens as long as these preferences do not violate the principles of Shari'ah. In addition to providing peace, order and good government for the healthy existence and development of individuals, the Islamic polity is under obligation, in the words of the Qur'an, to, "... establish the system of solah (worship and prayers) and zakat (purification-tax), enjoin right and virtue and forbid wrong and evil. With Allah rests the end (and decision) of (all) affairs. (22:41)" Is Malaysia Secular? In the light of the discussion on secularism, it is clear that the Marxist variant does not apply to Malaysia. Religion to all Malaysians is very much real. Malaysian leaders realised that Marxist secularism is out of question. Consequently, the ongoing debate on secularity of the state is predicated upon the Western model of secularism. Applying this variant, too, Malaysia cannot be labeled a secular state.

64. Ibid.,249.

56


The word "secular" does not appear anywhere in the Constitution of Malaysia. The Constitutional Commission, 1956-1957 report that the Commission did receive a memorandum submitted by the Alliance asking to include a provision in the Constitution declaring Islam to be the religion of the federation. However, it contained a proviso that "The observance of this principle shall not impose any disability on non-Muslim nationals professing and practicing their own religions and shall not imply that the State is not a secular State" (Emphasis mine). The Commission rejected the proposal and when it finally agreed to insert a state religion clause it refrained from entering the word "secular" in the Constitution. 65

Those who consider Malaysia to be secular refer to the court decision delivered by Lord President Tun Salleh Abbas in the case of Che Omar Che Soh v Public Prosecutor [1988] 2 MJ 55. This case argued for invalidating the mandatory death penalty for drug and firearms offences under the Fire Arms (Increased Penalties) Act as being contrary to Islam. Since the Constitution declares Islam to be the official religion of the federation, the imposition of death penalty on these offences, not being a hudud or qisas, is contrary to Islamic law and therefore unconstitutional. The counsel's submission was rejected on the ground that "the law in this country is still what it is today, secular law, where morality not accepted by the law is not enjoying the status of law." In this case, the Court took a historical approach in construing article 3(1) of the Federal Constitution and gave priority to the secular law. It did not declare that the Constitution was secular. The Constitution explicitly recognises the validity and applicability of Islamic law in the country. Interestingly, in Meor Atiqulrahman bin Ishak and others v Fatimah bte Sihi and others [2000] 5 M L J 375, Justice Mohd Noor 66


Abdullah referred to the legislative history in the enactment of article 3(1) of the Constitution. He, however, was of the opinion that the article 3(1) of the Constitution obligates the Government to protect and promote Islam as best as it could. He upheld the argument that the school regulation prohibiting pupils from wearing the headgears, which is valid according to Islamic law, is contrary to article 3 and article 11 of the Constitution and is therefore null and void. This judgment evidently gave preference to the religion as against the secular law. 67

It has also been argued that the secularity of the state is evident in the statements made by the first Prime Minister and has not been changed since then. In 1958, in his response to the question of implementing Shari'ah, the Prime Minister categorically stated that "this country is not an Islamic state as it is generally understood; we merely provide that Islam shall be the official religion of the State." The ruling party explained "that the intention in making Islam the official religion of the Federation was primarily for ceremonial purposes, for instance to enable prayers to be offered in the Islamic way on official occasions such as the installation of the Yang Dipertuan Agong, Merdeka Day and similar occasions." Similar sentiments were echoed within the bureaucratic elite. For instance, Malaysia's first Lord Chief Justice, Mohamed Suffian Hashim, once wrote, "For many generations, the various ethnic groups in Malaya have lived in peace and harmony and there was no overwhelming desire that the newly independent state should be an 68

69


Islamic state." Academicians like Rosenthal likewise argued that "amid the strains and stresses inherent in such a mixed population, an Islamic state based on an Islamic ideology would not be the most appropriate institution." The successors to the first Prime Minister, Tun Abdul Razak and Tun Hussein Onn, did not depart much from the earlier policy of emphasising the rituals without committing the public policy to realise the Shari'ah objectives. They were guided, as pointed out by the third Prime Minister, by Allah's commandments, the dictates of reason and the interest of the nation. Once again the statements are couched in negative terms. The Prime Ministers and other responsible authorities simply denied the intention of the Constitution framers in establishing an Islamic state. They did not affirm or declare that Malaysia was a secular state. On the contrary, they affirmed the role of Islam in the state structures even if that role is confined to ceremonies. Political scientist G. P. Means did apparently concede that Malaysia was not secular. He, however, repeatedly postulated a decline of Islam's role in the political development of Malaysia, claiming its eventual eclipse at the hands of secular, pragmatic and rationalist Muslims. 70

71

72

It would, therefore, be a mistake to call Malaysia a secular state. It may be argued, on the contrary, the Malaysian state "regulates" religion in the interest of promoting peace and tranquility in the plural society. Malaysia has never been a secular state. It does not separate the state from religion or religious obligations. It does not confine the functions of the state to mundane matters and does not leave religion entirely in the hands of religious establishments. The Constitution declares


Islam to be the religion of the Federation and on occasions the state funds religious activities. Tan and Li-ann, therefore, consider Malaysia to have a "Confessional Constitution." 73

The Constitution framers and the practitioners recognised that strict adherence to the Western model of secularism through the erection of an "impassable wall' between religion and politics would result in their total rejection by the deeply religious populace of their respective countries. Therefore, the word 'secular' does not appear anywhere in the Constitution. Rather than creating an impassable wall, the Constitution in Article 160(2) declares Islam to be the religion of the federation. However, it restricts its application only to Muslims and only in areas outlined in item 1 of List II of the Ninth Schedule. The Constitution does not declare Shari'ah to be the law of the land. But by the same token, the Constitution does not declare it to be a secular state. Here religion is seen as having an important role to play in society. Islam in Malaysia is regarded as moderate as it is willing to co-exist with other religions, is open-minded and believes that democracy is a natural political system. Human rights, including equality of women, are very much part of the teachings of Islam. Muslims also think that the private sector and the market place should be the defining factors of the economy, but that social justice is important for the market system to be acceptable. The Constitution carries a definition of "Malay" which emphasises that a person to be a Malay must be a Muslim. "Malay" was made the national language of the state. The Yang Dipertuan Agong is required to include in his oath of office a statement that he will at all times protect the Muslim religion. Special privileges for the Malays are included the Constitution and there were provisions for the Malay regiment and Malay reserved land.


Is Malaysia an Islamic State? It is evident that the Federal Constitution does not declare Malaysia to be a secular state. Nevertheless, Malaysia was considered a secular state simply because the Prime Minister declared that it was not an Islamic state. Things began to change with the advent of Dr. Mahathir Mohamad as the Prime Minister of Malaysia in 1981. The Prime Minister, from the very beginning, was genuinely concerned about the infusion of universal Islamic values and principles in the administration of government. Equally noticeable was his intention to base his administration on Islamic principles of legitimacy. In 1988, he started referring to Malaysia's Islamic government and pioneered the policy of Islamising government. By early 1990s, projection of Malaysia as an Islamic state had increasingly gained credibility in the eyes of scholars like Syed Hossein Nasr, Ismail R. Al-Farouki, Fazlur Rahman, Sheikh Muhammad Al-Ghazali, Yusuf al-Qaradhawi and the Sheikh al-Azhar Mohammad Sayed Tantawi. By then, Malaysia was hailed as a rare example of a Muslim country with "an adequate simultaneous grasp of Islam and modernity, and initiatives taken in that light." The only thing required by then, according to some scholars, was to implement Hudud (laws and punishments pertaining to stealing and robbery, adultery, accusing others of adultery, consumption of alcoholic beverages, and apostasy) and to formally declare Malaysia to be an Islamic state. 74

75

The Declaration Immediately after the September 11, 2001 incident, at a time when the Muslim leaders were shying away from associating themselves with anything "Islamic", Mahathir openly defended Islam as a progressive

Malaysia Sebagai Sebuah Negara islam

and a peaceful religion and on September 29, 2001, he shocked the world by declaring that "Malaysia is an Islamic country." The Barisan Nasional Supreme Council meeting held on October 5, 2001, endorsed the Prime Minister's declaration. A day later Mahathir said that there was no need for a debate on the issue, announcing that the leaders of the BN component parties were "comfortable" with the current concept of Malaysia as an Islamic state. Subsequently, there were many statements in the English, Chinese, and Malay press by leaders of the component parties of the ruling coalition that they had no problems with the announcement, were accepting it with an open heart. The Prime Minister's declaration was made on the basis that significant elements of the country's legal and administrative system had Islamic foundations. The rising prominence of Islam in the economic, educational and Constitutional spheres were also taken into account. This unequivocal declaration was made after a three-hour "Muzakarah Daulah Islamiyah" (Islamic State Discussion or Discourse) with seventy religious leaders, academics, Islamic scholars, and dakwah (mission) activists at U M N O headquarters on 3 August 2001. Chaired by Tan Sri Abdul Hamid Othman (the Religious Advisor to the Prime Minister), this muzakarah session concluded that Malaysia qualified as an Islamic state since the Umayyad and Abbasid caliphates. On 4 August 2001, it was announced that "a nationwide programme to explain to the people that Malaysia has fulfilled the requirements of an Islamic State will be held as soon as possible." 76

77

78

79

Malaysia as an Islamic State: A Political Analysis ?

In February, 2002, at the World Economic Forum special session in New York, the Prime Minister stated: "Islam is not just a religion. It is a way of life. It should bring about peace, stability and success. It is a way of life which does not neglect spiritual values. It is a way of life which can bring greatness to the followers of Islam, as it once did. If today Islam is perceived to be a religion of backward, violent and irrational people, it is not because of Islam itself as a faith and a way of life. It is because Muslims have deviated from the fundamentals of Islam, have abused the teachings in order to justify their personal greed and ambitions". 80

In the same meeting he declared: "Actually Malaysia is already an Islamic country. The state religion is Islam and Muslims can practise their religion and apply the Shari'ah laws as family laws. A l l the religious needs of Muslims are provided by the Government. At the same time non-Muslims are free to practise their religions because this is permitted by Islam". 81

This declaration should be considered a milestone in the country's political history. With this declaration, Malaysia in principle took the shape of an Islamic state. It is the intention and its formal expression involved in the declaration by the Prime Minister, the highest ranking authority in Malaysia, which is decisive.


Justifying the Islamic Declaration Indeed, the justification for the declaration of Malaysia being an Islamic state came from the Prime Minister himself. According to him: 'The majority of people in this country are Muslims. Muslims are in power. The power held by Muslims is not to oppress nonMuslims. Instead, when Muslims are in power, they must rule fairly. Although Islam is the official religion, followers of other religions are free to practice their religions. This is in line with teachings of Islam". 82

Datuk Dr. Rais Yatim justified it by saying that provisions (Articles 3 and 11) in the Federal Constitution, the Shari'ah Court system prevalent in the country, and the power of Sultans over administration of Islamic justice clearly point to the fact that Malaysia is an Islamic country. Even in the judiciary, especially the application of Shari'ah law, Malaysia has gone a long way from the Tunku days. 83

There are also studies justifying Malaysia as an Islamic state. The study by Wan Zahidi Wan Teh is well worth consideration. It declares, first, that Malaysia is an Islamic state simply because it satisfies the definitional criteria of an Islamic state. By referring to several scholars, it defines an Islamic state as the one where the governance and the defense of the territory is in the hands of Muslims; or as a peaceful country under the control of Muslims; or a territory in which the laws of an Islamic rulers or hukum fiqh (the laws of Muslim jurisprudence) are enforced. Secondly, Malaysia also qualifies as an Islamic state by virtue of its fulfilling all the obligatory responsibilities despite few short84


comings. These responsibilities, borrowed from Al-Mawardi, include preserving the purity of religion, instituting executive, legislative and judicial branches for smooth running of administration, establishing institutions to facilitate prayers, organize pilgrimage (hajj), collect zakat and other forms of taxation, to suppress crime and punish criminals, and to ensure that moral and religious injunctions of the Shari'ah are carried out. 85

Ustaz Abd. Manaf follows a similar line of agreement. He argues that there is no universally agreed list of criteria or what he calls "hukum qat'i" to typify a political system as Islamic. This contention was also expressed rather forcefully by Shad Saleem Faruqui. Therefore, the Islamicity of a state, argues Ustaz Abd. Manaf, has to be based upon ijtihad. Malaysia, he argues, recognises Islam as its official religion, recognises Allah swt as the sovereign, the Prime Minister represents the people and shura is practised through the parliamentary system. Thus considered, Malaysia is an Islamic state and its Constitution is not in conflict with Islam. Datuk Haji Mohd. Nakhaie analysed the Malaysian state from an Islamic perspective. According to him, Malaysia recognises Islam officially as the religion of the Federation and the government has consistently been working towards achieving the Islamic ideals. Malaysia has a Constitutional monarch elected by the conference of rulers for a 5 years period. The Prime Minister, the chief executive, is elected by the people and is chosen from the majority members of parliament. Despite Malaysia being multicultural and multiethnic, power is in the hands of Muslims. Islamic values are visible in politics, culture, law and economy even though there are shortcoming. Finally, the parliamentary system practised in Malaysia is closer to 86

87


Mushawarah (consultative) system approved in Islam.

88

There are other collections dealing with the concept of Islamic state in Malaysia. These studies have contributed greatly towards clarifying the concept. Unfortunately, they are narrowly focused leaving out many other factors that deserve serious consideration. Most of these studies do not fully substantiate the claims the authors have made. Finally, the Islamic state debate is conducted largely in Malay language. The objections to the concept or to the Prime Minister's declaration are usually found in English language. 89

Shari'ah: the Islamic Legal System It has generally been argued that in an Islamic state Shari'ah should reign supreme. Islamic state has been described as a monocracy which upholds the Shari'ah. One may disagree with the application of the term monocracy, the centrality of Shari'ah in an Islamic state is agreed upon by all scholars. Malaysia is a federation of 13 states and 3 federal territories with a parliamentary government. The Independence Constitution envisaged a multiethnic Malaysia because of its "highly variegated ethnic mix that makes it one of the prime examples of a multiracial society in the whole world". Malaysia contains three main racial groups of whom a little over one-third are Chinese and Indians. By 1997, 59.70% of the 16.5 90


million population of Peninsular Malaysia were Bumiputra (sons of the soil), essentially Malays; 28.27% were Chinese and 9.34% were Indians, or more specifically from the subcontinent. If we add Sabah and Sarawak, Malaysia's Borneo states, the indigenous peoples make up 61.91% of the population. This plural condition was formed through British immigration policies during colonial rule, from the late 18th century to 1957, when independence was granted, and it was concretised in an ethnic division of labour with Malays in state bureaucracy and agriculture, Chinese in commerce and tin mines and, Indians in plantations. 91

92

Malays have considerable cultural homogeneity. Malays are orthodox Muslim of the Shafi'ite school, their language is Malay, and they have their own social systems and customs. Of the current population, the Chinese are the most heterogeneous. Most of them confess to one or more of the three great religions of Mainland China - Buddhism, Taoism or Confucianism. Similarly, the Indians are culturally divided and their cultural diversity may be identified with their ancestor's places of origin. An overwhelming number of Indians profess Hinduism. The Constitution of Malaysia reflects this pluralism. The Constitutional provision (Art. 95B) for, what may be called, "legal pluralism" (the provision to establish native court systems in addition to the existing common law and Shari'ah law) aims at protecting the heritage of distinct cultures throughout Malaysia. This is the prime reason why Shari'ah does not have a clear status of supremacy in the Malaysian Constitution. Shari'ah is also not an independent law neatly entrenched in the Constitution under an article or a clause. Rather it owes its existence to various clauses in the Constitution.


The Shari'ah related provisions of the Constitution of Malaysia are as follows: 3

(1):

Islam is the religion of the Federation; the other religions may be practised in peace and harmony in any part of the Federation. Thus, in defining Islam as the religion of the Federation, the Constitution safeguards freedom of religious expression.

11 (1):

"Every person has the right to profess and practise his religion and subject to clause 4 to propagate it.

11 (4):

State law and in respect of the Federal Territories of Kuala Lumpur and Labuan, federal law, may control and restrict the propagation of any religious doctrine among persons professing the religion of Islam." Thus, proselytisation among Muslim peoples is forbidden but this does not apply in reverse.

12 (2):

"It shall be lawful for the Federation or a State to establish or maintain or assist in establishing or maintaining Islamic institutions or providing instruction in the religion of Islam and incur such expenditure as may be necessary for the purpose."

74 (2):

Without prejudice to any power to make laws conferred on it by any other Article, the Legislature of a State may make laws with respect to any of the matters enumerated in the State List (that is to say, the Second List set out in the Ninth Schedule) or the Concurrent List.


The Ninth Schedule List II State List of the Federal Constitution states as follows: Except with respect to the Federal Territories, Islamic law and personal and family law of persons professing the religion of Islam, including the Islamic law relating to succession, testate and intestate, betrothal, marriage, divorce, dower, maintenance, adoption, legitimacy, guardianship, gifts, partitions and noncharitable trusts; wakafs and the definition and regulation of charitable and religious trusts, the appointment of trustees and the incorporation of persons in respect of Islamic religious and charitable endowments, institutions, trusts, charities and charitable institutions operating wholly within the State; Malay custom. Zakat, Fitrah and Baitulmal or similar Islamic religious revenue; mosques or any Islamic public place or worship, creation and punishment of offences by persons professing the religion of Islam against precepts of that religion, except in regard to matters included in the Federal List: the Constitution, organization and procedure of Shariah Courts, which shall have jurisdiction only over persons professing the religion of Islam and in respect only of any of the matters included in this paragraph, but shall not have jurisdiction in respect of offences except in so far as conferred by federal law; the control of propagating doctrines and beliefs among persons professing the religion of Islam; the determination of matters of Islamic law and doctrine and Malay custom. 121(1A): "High Courts shall have no jurisdiction in respect of any matter within the jurisdiction of the Shari'ah courts." Thus, this article protects Shari'ah courts against interference by High courts. 160(2):

"... Malay means a person who professes the religion of Islam, habitually speaks the Malay language, conforms


to Malay custom...." Thus, The concept of Malay is inextricably tied up with observance of the religion of Islam. Malay special rights are, therefore, recognised as bearing a religious qualification. A l l State Constitutions in Malaysia prescribe that the Ruler of the state must be a person of the Islamic faith. Some State Constitutions require that the Menteri Besar and state officials like the State Secretary shall profess Islam. Except for Sarawak, Islam is the official relgion in all states. Many of the States, including the Federal Territories, have enacted legislation relating to Islamic law. Such legislation includes: 1.

The Administration of Law Enactment, which provides for the three important institutions such as: (1) the Council of Muslim Religion; (ii) the Mufti; and (iii) the Shari'ah Courts, which are organised in three layers, the Shari'ah Subordinate Court, the Shari'ah High Court and the Shari'ah Court of Appeal.

2.

The Islamic Family Law Enactment, which deals with the Islamic family law in respect of marriage, divorce, maintenance, guardianship and other matters connected with family life.

3.

The Criminal Procedure Enactment for the Shari'ah Court.

4.

The C i v i l Procedure Enactment for the Shari'ah Court.

5.

The Evidence for the Shari 'ah Court.

A l l these enactments refer to the administration and implementation of the Islamic law. In some of them it is especially provided that any provision of the enactments which is inconsistent with the Islamic law shall to the extent of such inconsistency be void; and in the event of


any lacuna or in the absence of any matter not expressly provided for the enactment, the court shall apply the Islamic law. Above articles and clauses notwithstanding, it has often been argued that Article 4(1) makes the Constitution and not the Shari'ah the supreme law of the federation. Article 4(1) reads: This Constitution is the supreme law of the Federation and law passed after Merdeka Day which is inconsistent with this Constitution shall to the extent of the inconsistency, be void. Professor Ahmad Mohamed Ibrahim argues that Article 4(1) affects only the written law and even then it affects the validity of any law passed after Merdeka Day. He argues that "the Constitution cannot affect the validity of the Shari'ah which is non-written and is certainly not passed after Merdeka Day, although it may affect the legislation relating to the administration of Islamic Law." It has also been argued that Islamic Law is not recognised in Malaysia as it is not included in the definition of law in Article 160 of the Constitution. To Ahmad Ibrahim, such a reading of the Constitution is "negative". He takes a positive attitude and contends that "the definition of the law uses the term includes and so can be extended to embrace the Islamic Law." Furthermore, Ahmad Ibrahim argues that "Islamic Law is clearly recognised by the Constitution as it is mentioned in List II of the Ninth Schedule." 93

94

Shari'ah Institutes In addition to the above, the government of Malaysia has introduced certain Shari'ah institutes into the public domain such as Islamic


Banking Scheme (1982), Islamic Insurance (Takaful)(l985), Islamic Accepted Bills (equivalent to Bankers Acceptance) and Islamic Expert Refinancing Scheme (1990). Interest-free banking system was also made available to the conventional banks (1993). These Shari'ah modes of transactions are not imposed upon the citizens. Rather, they are offered as an alternative. In such a situation, the non-Muslim owned financial institutions are allowed to trade under the Shari'ah principles and they do that. The Electoral System Contemporary Islamic thought understands Islam as prescribing, first, that the government be by consultation; second, the government be by the more competent, the more fit to rule; and finally, that the government be responsible. How does the Islamic government of Malaysia fare in this respect? The Malaysian political system has all along been characterised by a multiethnic coalition, which began in 1949 with the establishment of the Communities Liaison Committee. However, the idea of interethnic cooperation at the elite level became institutionalised in 1954 with the formation of the Alliance Party comprising the United Malays National Organisation (UMNO), the Malayan (later Malaysian) Chinese Association ( M C A ) and subsequently joined by the Malayan (later Malaysian) Indian Congress. The May 1969 election reverses for the Alliance followed by terrible race riots in Kuala Lumpur signalled the end of the Alliance. It was followed in 1974 by the formation of a new political organisation, the Barisan Nasional ( B N - National Front), made 95

96


possible by the presence of a relatively unified, mutually respectful, multiethnic elite whose leading members could mobilise "their" respective communities. 97

The BN effectively controls the political decision-making process and governs according to mandates received from the voting public at regularly held national elections in 1974, 1978, 1982, 1986, 1990, 1995 and 1999. Though the BN dominates the political scene, opposition parties have been contesting elections regularly, and balloting and counting procedures have been fairly performed. As an approved motion in the parliament states, "Malaysia gives its citizens the freedom to choose their own leader and government through the process of a free and democratic election". Unlike some Western democracies, however, the official election campaign period is usually short lasting between 10 - 14 days. Furthermore, there is a government ban on organising public rallies and conducting mass processions. While the parties are permitted to display posters and billboards, they are required to obtain a permit for putting up posters. They also had to adhere to several conditions governed by the Local Government Act 1976. For instance, they are not allowed to paste posters on trees, buildings, road signs, public phone booths or streetlights. Similarly, campaign panels and structures could not be placed or erected at pathways and nearby shops. In short, there exist officially prescribed limits on public participation and public discourse, especially on issues deemed sensitive to inter-ethnic relations. The political elite in Malaysia consider these "mild" restrictions essential to prevent the multiethnic society from being torn asunder. They will not risk the unity of the country and its development under the ambit of liberal democracy. 98

73


Elections have been reasonably fair. The Home Ministry, containing the Registrar of Societies, has usually permitted opposition parties to form and has resisted meddling in their internal affairs or obstructing their recruitment of members. While outdoor rallies have been proscribed since 1969, ostensibly in order to prevent any recurrence of the serious ethnic rioting that took place in that year, the police often grant permits for outdoor ceramah (political meetings) during the campaign period. The opposition has full access to its own papers, the Internet and a busy foreign press. In addition, the government has rarely resorted to outright vote-buying. The government has avoided any systematic deployment of goons and "muscle-men" to menace opposition supporters. Finally, there has been little evidence of ballot-box stuffing, deliberate miscounting, or false reporting. Indeed, final results have usually been made known the day after elections have taken place. Consequently, opposition parties have vigorously contested Malaysia's general elections and in the 1999 elections the opposition defeated individual BN candidates, doubled its strength to about 25 percent of federal parliamentary seats and an opposition party, P A S , retained control of the Kelantan state government and took over the state government of Terengganu. As Prime Minister Mahathir Mohamad pointed out, "and this happened repeatedly. No legal action was taken to prevent opposition party representatives from taking their place in Parliament as in some countries". In the 1999 elections, 427 candidates contested the 193 seats of House of Representatives. Of these candidates, 205 belonged to various opposition political parties, 193 contested under the banner of the B N , and the rest contested as independent candidates. The voter turn out was about 73.45 percent; the opposition parties obtained 42.41 percent of the popular votes and won 45 seats. 99


Accountability Malaysia operates a parliamentary system. As argued above, Islam does not lay down any definite and detailed form of government to be followed by Muslims. The only requirement is that the leader be subject to the Shari'ah and the ijma' of the ummah. In the parliamentary system adopted in Malaysia, the government is carried on in the name of the head of the State, Yang Dipertuan Agong, by ministers who enjoy the confidence of the majority in parliament and are responsible to parliament for all their public acts, both individually and collectively. The Yang Dipertuan Agong appoints the Prime Minister who is "a member of the House of Representatives who in his judgment is likely to command the confidence of that House" (Art. 43(2)(a)) and other ministers "on the advice of the Prime Minister" from among the members of either House of Parliament" (Art. 43 (2)(b). The Constitution contains the accountability clause. Article 42(3) states that 'The Cabinet shall be collectively responsible to Parliament." This is called ministerial responsibility and it is this responsibility that gives to the Malaysian political system the name of a responsible government. In it the ministers are responsible to the legislature for all their official acts and they remain in office as long as they retain its confidence. It also means that whereas the cabinet is collectively responsible to the parliament for its policies, a minister can be removed from office for his or her individual indiscretion or for acts of omission and commission and the Yang Dipertuan Agong exercises his pleasure on the advice of the Prime Minister. Shura and Fusion of Powers The Malaysian political system is characterised by "co-mingling" of the executive and legislative functions. There is no separation between the executive and legislative powers as that which forms the distinguishing mark of the Presidential system. On the contrary, there is a close and intimate interdependence of both the executive and the


legislative departments. Muhammad Asad emphasised that an Islamic political system should be founded on a fusion of the executive and legislative powers and, at the same time, upon the maintenance of harmonious relations between them. The members of the cabinet are members of the parliament as w e l l as heads of the executive departments of the government. They are responsible for defining the broader lines of national policy, collectively constituting the government, and running the administration. They resolve, initiate and pilot in parliament legislation which they deem essential for carrying out their policy. The Ministers must always be prepared to answer the questions put to them while the parliament is in session, impart all information which members consider necessary to elicit from the government, and defend their official conduct. The essence of the responsible government is its solidarity, a common front, and it becomes binding on every member of the cabinet, and of course, on every Minister outside the cabinet, to pursue an agreed policy for which all accept responsibility and on which they stand and fall together. It becomes incumbent upon the government to take decision after due consultation in the cabinet. Once a decision is taken in the cabinet, it has to be explained, and defended in the parliament which has the ultimate responsibility to accept or reject the policy. This requires, on the part of the elite, to have a belief in the method of peaceful persuasion, in the ultimate reasonableness of man, and his response to rational arguments. It means that there should prevail a sense of give and take; the habit of tolerance and compromise. Shura is nothing but a process of arriving at a collective decision after due consultation with cabinet colleagues and members of parliament. The Malaysian political system characterised by permanent coalition is ably suited for practising shura which is extended even to non-Muslims. The ruling front was comprised originally of nine political parties but subsequently broadened its base by inviting other political parties to join the coalition. This strategy helped reduce narrow


politicking and gave the government a broader electoral base. Other positive consequences of the politics of accommodation has been summarised by Harold Crouch as follows: "Although dominated by its Malay component, the presence in the government of parties representing the Chinese and Indian communities, as well as the indigenous communities of East Malaysia, means that the Malaysian government lacks the unity of purpose of a truly authoritarian regime. The government's need for multi-communal electoral support ensures that it is responsive to at least some of the demands of the non-Malays who therefore have an interest in the preservation of semi-democratic representative institutions". 100

Yang Dipertuan Agong It may be argued that Chapters 1 and 2 and, other related provisions of the Constitution dealing with the supreme head of the federation are objectionable from an Islamic perspective. However, it must be remembered that the Malaysian monarchy is a unique institution. There is no record in human history where a King is required to seek election of some kind; he is required to hold office for a fixed period of five years; and is required to relinquish the office if charged with an offence. According to Article 32(3): "The Yang Dipertuan Agong, shall be elected by the Conference of Rulers for a term of five years, but may at any time resign his office by writing under his hand addressed to the Conference of Rulers or be removed from office by the Conference of Rulers, and shall cease to hold office on ceasing to be a Ruler".


Thus, he is elected every five years unlike the traditional system where the Monarch ascends the throne through lineage and remains until his abdication or death. Under the Constitution, the K i n g takes precedence over all persons in the Federation. The office of the King is not hereditary but is for a fixed term of five years and on a rotational system among the Rulers. The Third Schedule of the Constitution provides for the order in which the nine Rulers are entitled to be appointed as the King. When a Ruler is elected, he has to relinquish his tenure of office and functions as Ruler of his own State and may appoint a Regent instead. However, he remains as Head of Islam in his State and approves any amendments to the State Constitution. The Constitution also provides for the appointment or election of the Deputy King; he exercises no power but will immediately fill the post of the King in the latter's absence or disability. However, he does not automatically come to the throne in the vent of the King's death or resignation. He takes over until a new successor is elected by the Conference of Rulers. The position of the King is that of a Constitutional Monarch. He does not have absolute powers except certain powers conferred by Parliament on him under Federal Laws provided in the Federal Constitution. Except for a few matters where he is allowed to use his discretion, he can only act on the advice of the Prime Minister. His authority covers that of the appointment of the Prime Minister, cabinet ministers and deputy ministers and ministerial functions. The legislative authority is vested in a parliament consisting of the King, Dewan Negara and Dewan Rakyat. The King has the power of pardon, according to Article 42, which is considered objectionable under Shari'ah. As explained by Ahmad Ibrahim, "... in the present context of Malaysia, this applies only to ta'zir offences and does not enable the Yang Dipertuan Agong to pardon offences which are subject to hudud." 101


Freedom and Equality Malaysian political system, as explained by Mahathir Mohamad, "accords the freedom to choose representatives of the people, and by extension, the government." Certainly, it does not belong to the group that worships democracy as an end in itself. The government considers democracy, as a means to choose a government and the latter is duty bound to determine what constitutes public good and to govern accordingly. The government may be wrong in its interpretation, in which case the people has the right to change the government through elections. 102

Malaysia believes in the rights and freedom of the individual, the community and the people as a whole. Part II of the Federal Constitution provides for the fundamental liberties including equality before the law and to equal protection of law; freedom of religion, speech, assembly, and association; rights to property and rights in respect of education. However, as Mahathir puts it, "Freedom must be predicated on the need to avoid denying the freedom of others within society. Thus, while workers must have the freedom to strike against their employers, their actions should not result in a high degree of discomfort for the general public... Just as the individual is given the right to object to the noise of construction or the development in its neighbourhood, the society must have the right to object to individuals who offend the sensitivities of the society.... And so the practice of blatant homosexualism or nudity or vandalism will not be permitted in Malaysia.... It is right for the people to criticise or even attack the government on whatever issues but violent attempts to topple the Government or instigating violence against the Government will not be permitted in Malaysia. If the Government is unpopular or oppressive, the election process can be used to unseat it". 103


Mahathir was, in a sense, explaining the overall objectives of the Constitution, which is geared at protecting the paramount interest of the community. The Constitution does provide individual rights but in case of a conflict between individual interests and public interest, it gives prominence to the interest of the larger public. To quote Mahathir again, "the exercise of personal freedom under our democratic concept is possible but it must not result in the loss of the freedom of other members of the community or the community as a whole". This conception of striking a fine balance between the individual and community interest is in accord with Islam. 104

To give prominence to the societal interest does not mean subjecting the individuals to human right abuses. Consequently, the Parliament passed a legislation (Human Rights Commission of Malaysia Act 1999, Act 597) establishing a Human Rights Commission (known with its acronym S U H A K A M ) to promote awareness of human rights, making recommendations to the government on legislative and administrative directives and advising it on subscription or accession of treaties and other international instruments in the field of human rights and to inquire into complaints regarding infringements of human rights. On 3 April 2000, the Government announced the appointment of S U H A K A M ' s first chairman "and 12 other members of the Commission. Musa Hitam, known for his critical remarks about the government, was appointed the first chairman against his wish. He wrote, "It was the PM who appointed me... as chairman of S U H A K A M . This is in spite of my written and verbal decline of the post. I am convinced thus, that he was serious about human rights and I expressed this appreciation often enough during S U H A K A M ' s road shows and my talks". Malaysia's decision to establish S U H A K A M , it is alleged, was 105

106


to some extent aimed at pre-empting mounting external pressures associated with the United Nations' global review of human rights in 1993. This diplomatic rationale evoked a skeptical reaction from human rights activists. However, the quality and independence of the Commission's work are now widely acknowledged, though doubts remain as to its capacity to overcome deep-rooted structural obstacles to implementing human rights. The Commission enjoys good access to information and co-operation from relevant authorities, based on the high status and background of its membership. In terms of operating style, it has tended to adopt the role of advisor and a mediator, albeit without authority to enforce its decision. S U H A K A M has recommended that peaceful assemblies be permitted but was quick to reiterate that in supporting freedom of assembly, it was opposed to any form of violence, be it domestic, street or institutional. The head of the Commission's Law Reform Working Group emphasised, "we acknowledge that peace and stability are paramount and public order needs to be maintained at all times." 107

In short, Prime Minister Mahathir Mohamad and other leaders see Western understandings of both human rights and democracy as associated with a dominant liberal-individualist ideology. Malaysian government claims that it broadly accepts democracy and the Universal human rights but their intensity has to be toned down to ensure national unity, stability and development. Without peace and stability, Mahathir pointed out, the Government would not be able to concentrate on developing the country. "Instead it will have to focus on countering internal and external threats and the funds to be used for development w i l l have to be channelled for something else." 108


Looking at the experiences of other Muslim countries, Mahathir's argument sounds logical. The government has succeeded in realising its objective of letting "Malays to hold their own in Malaysia and for Malaysia to hold its own in the world". Economically, its decade long uninterrupted economic growth had transformed it "from the relative pessimism of the 1980s to the overflowing optimism of the 1990s". By the end of 1999, it was also evident that most of the N E P ' s goals had been achieved. Although the target of 30% control of corporate wealth by the Malays was not achieved, the figure had risen from 1 % in 1970 to about 20.6% in 1995 and 19.1% in 1999. The highest proportion of Bumiputra equity ownership was in the agriculture, construction and transportation sectors. However, Bumiputra ownership of corporate equity in the manufacturing sector was 12.5% in 1999. Poverty had been trimmed down to a remarkable 6.1 percent nationwide in 1997, in contrast to its figure of almost 50 percent in Peninsular Malaysia in 1970. The seventh Malaysia Plan envisaged a reduction in the incidence of hard core poverty to 0.5% and of general poverty to 5.5% by the year 2000. Efforts to reduce poverty were hampered by some reversals during the economic crisis in 1997-98. Yet, the economic gains are appreciable. To quote Mahathir, 109

110

111

'The whole country, and not only in-the cities, has electricity and water, mosques, clinics, hospitals, schools, roads, tarred roads in the villages. Not only are locals employed but two million foreigners are given employment opportunities, in this country.


There is no shortage of food or clothing. Even the poor are provided with comfortable houses". 112

The government has also succeeded in overcoming the mid-1997 economic and financial crisis through its own non-conventional approach and, more importantly, without the assistance of International Monetary Fund and World Bank. The Government's stimulative fiscal policies and selected capital controls helped Malaysia to "revive its economy such that in the Year 2000, the economy grew rapidly, much faster than the growth rates of countries which had received their assistance". The decade long strong economic growth averaging over 8 percent annually was contracted by 7.5 percent in 1998. The economy began to recover in 1999, during which it posted a 5.8 percent growth rate. 113

Multiplicity of Associational Life Malaysian ethnicity is equally matched by a vibrant associational life. This is not something new. Elements of a civil society were found in the pre-colonial period. Waqf and Qariah management committees and mystical groups (turuq, sing, tariqah), for instance, had their own independent existence. During the colonial period, various Malay, Chinese and Indian associations pursued their activities free from the control of the colonial bureaucracy. Since independence, trade unions and voluntary organisations, apart from political parties, have multiplied manifold and operate within their own space. As of 31 December 1998 there were 29,574 registered societies in the country, with 56,626 branches all over the country. These societies claim a membership of over 200,000 of whom only 60,000 are active in the administration of the societies. Some of these associations are not 114


civil societies. Some of these are organised by the government as conduits for development funds and state largesse. Others are fully autonomous and independent of the state. They may receive some financial and technical support from the government; they are nevertheless voluntary associations organised by the people for promoting certain causes, issues or interests. 115

In general, associations can be categorised as environmental groups, consumer groups, human rights groups, development groups and women's groups. Among the major actors are Aliran, a Penang-based group oriented towards non-communal politics, the Malaysian Bar Council, the National Human Rights Association (known as H A K A M ) , Voice of Malaysia (Suara Malaysia or S U A R A M ) , Angkatan Belia Islam M a l a y s i a (Malaysian Islamic Youth Movement, A B I M ) Consumers' Association of Penang (CAP), Federation of Malaysian Consumer's Association ( F O M C A ) , Institute for Social Analysis (INSAN), the Just World Trust, the A l l Women's Action Society, and the Selangor Graduates Society (SGS). These associations differ in ideology, structure, and methodology and often in conflict with each other. For instance, Aliran, Suaram and the Bar Council are deeply involved in democratic and civil rights issues, together with the rights of women, migrant workers and other disadvantaged groups, while A B I M , Just World Trust and others have contributed substantially towards internationalising and Islamising the non-state action scene in Malaysia. They, however, share certain characteristics in that they generally eschew ethnic-based politics, strongly support participatory democracy and are issue-specific in their areas of concern. They have been able in legislative arenas and popular forums to raise mass grievances to which the government has often responded favourably.


The Malaysian government deals with civil associations, in the words of Musa Hitam, "through a complex process of accommodation (where this is fully justified), co-option (where this is required) and confrontation (where this is necessary)". On issues like drug rehabilitation, juvenile delinquency, youth and child development or welfare policies, the government has enthusiastically co-operated with civil associations to promote development. For instance, the National Council of Women's Organisation works with the Department of Women's Affairs in the Prime Minister's Department, and the Child Welfare Council works with the Ministry of Welfare. The F O M C A represents consumers' interests on a permanent but ad hoc basis on various committees in eight Ministries including the Ministries of Trade and Industry, Science and Technology, Information, and Finance. More importantly, it has been granted membership in the National Economic Consultative Council to decide on the New Economic Policy after 1990. Likewise, the big business groups are closely tied to the government largely due to the latter's policy of transforming Malaysia into a fully industrialised country by the year 2020. The key business groups do receive government support through direct financial assistance, tax subsidies, free trade zones for industrial development, and the like. In case of disagreement, they present their ideas as apolitical, voicing dissent in nonideological terms, criticising the government not for what it does but for not doing it well. By pursuing this strategy of promoting good government, they succeeded in wielding a great deal of influence upon a wide range of economic and social policies. 116

The government's co-option strategy is reflected in the very organisation of the B N . The new coalition began by co-opting the Gerakan Rakyat Malaysia (Gerakan, or Malaysian People's Movement, which formed the state government of the Chinese-majority state of Penang),


PAS, and other smaller political parties. The latest example of co-option is the case of Party Melayu Semangat 46 (S46) which had emerged from the 1987 split in U M N O . Semangat 46 could neither provide an alternative to the government nor was it able to forge a viable alliance against the ruling Barisan Nasional. It failed to mobilise the masses and, despite its shift from a multi-ethnic stance to Malay nationalism, it failed miserably in the latest 1995 elections. Ultimately, its leader, Tengku Razaleigh Hamzah, requested for its reabsorption into U M N O under the pretext of Malay unity and the party was allowed to rejoin U M N O in 1996. There are many organisations that the state has co-opted and consequently there is considerable interdependence between the state and the society's numerous businesses, labour, the intelligentsia, the peasant and other interest organisations. Tensions arise, however, when some groups adopt an aggressively adversarial stance toward the government and insist on operating outside the framework of co-operation, trust and responsibility. These groups develop a symbolic framework that can articulate opposition to the government. The government, while guaranteeing an autonomous space for political expression to these groups, counters their influence by taking the initiative on the same issue or by creating alternatives to independent civil associations. Thus, the government's initiatives in the Islamisation process through building Islamic schools, creating an Islamic bank involving RM 100,000 in capital, establishing the International Islamic University Malaysia, etc., though motivated by religious beliefs, did counter the appeal of the Islamic political opposition, especially of P A S . Whereas the independent dakwah (Islamic propagation) movements are countered by the governmentcontrolled Pusat Islam (Islamic Centre) and P E R K I M (Pertubuhan Kebajikan Islam Malaysia, Malaysian Islamic Welfare Body). The former propagates an official version of dakwah and observes the missionary activities of non-state bodies; the latter supervises missionary activities among non-Malays and certifies conversion to Islam.


The government, however, resorts to security acts, when activists "go too far" and engage in activity subversive of the government and the state posing a danger to the peace and security of the country. These security powers include such acts as The Societies Act of 1996, the Internal Security Act of 1960 (ISA), the Official Secrets Act, 1972 (amended in 1987), and the Printing Presses and Publications A c t . Enacted at the time Communist insurgency, the ISA empowers the police to hold for up to 60 days any person for activities deemed prejudicial to the security of Malaysia. The Home Minister may authorise further detention for periods of up to 2 years. According to the Government, the goal of ISA is to control internal subversion. The government has repeatedly claimed that it resorts to these security powers to arrest and detain without trial with reluctance. As shown in table 2, government's arrests of persons under the ISA averages 259 persons per year while the arrests averages 104 persons per year. Interestingly, major arrests and detentions took place during 1960 to 1979 period. Detentions during 1980-1989 and 1990 to 1999 average 56 and 68 persons per year. In 1999, only four people were arrested under ISA but none was detained. In the year 2000, however, 89 people were arrested and 30 were detained under ISA. 117

Table 2: Total number of arrests and detentions under ISA for four decades Restriction Orders

Year

Arrests

Detentions

1960 -1969

1605

1199

351

1970 -1979

6328

1713

1389

1980-1989

1346

559

280

1990-1999

1066

680

32

Source: New Straits Times, Tuesday, September 11, 2001.

117. For a discussion of the security and emergency powers available to the government, see Simon Barraclough, "The Dynamics of Coercion in the Malaysian Political Process," Modern Asian Studies 19, 4 (Oct. 1985), 797-822.


According to the information provided by the Home Ministry, a total of 10,504 were arrested and 4,218 people have been arrested under the Internal Security Act since its inception in 1960. As of August 30, 2001, there were only 73 people detained at the Kamunting detention centre. Only six of the detainees were affiliated to political parties and they were arrested for trying to overthrow the government by using force. The rest were detained for involvement in various activities including syndicates producing fake identity cards, arms smuggling, international terrorism, and illicit trade. 118

The ISA is often used against nonpolitical crimes, including those against ostensibly "deviant" Muslim groups like a Muslim martial arts movement called Al-Ma'unah who "urged its members to topple the government by force". The group broke into two army camps and stole a huge cache of weapons in July, 2000. They later hid in the jungle in Sauk, Perak state, and were trapped after thousands of police and army personnel barricaded the area. In the four-day standoff, three people were killed before the group finally surrendered. The 29 members of the group were arrested and detained under ISA. In early August, the government charged the group under Section 121 of the Penal Code with "waging or attempting to wage or abetting the waging of war" against the King. By December, ten of thera already pleaded guilty and were sentenced to 10 years in jail. The trial on treason charges against 19 others continues. 119

Another example of the use of ISA is provided by the actions taken against the allegedly Shi'ah-inspired sect, Al-Arqam. In June 1994, the government accused Al-Arqam of training 313 "holy warriors" in Thailand (where its leader Ashaari Muhammad was exiled), of treating the female members of the sect as "sex slaves" and of propagating

118. New Straits Times, Wednesday, July 25,2001. 119. Ibid., My 17,2000.


deviationist teachings including the claim of its leader as the new Mahdi. The detention of Ashaari and his family members under the terms of the Internal Security Act (which provides for detention without trial for a period of up to two years) and the subsequent banning of the claimed 10,000 strong sect on August 26, 1994 provoked criticism from such bodies as the Malaysian Bar Association, the opposition DAP, and civil rights organisations in Malaysia as well as abroad. It was alleged that the government had abused human rights and that it acted because A l - Arqam had political ambitions and was developing as a major threat to the popularity of the ruling party. Critics at home and abroad were silenced, however, when, on 20 October 1994, Ashaari and his core group appeared on television to recant, saying they had indeed practiced a deviationist form of Islam. Ironically, the human rights-motivated groups had failed to see that Al-Arqam movement, though it contained many admirable and laudable aspects, was itself a major abuser of human rights, especially of women's rights in the role it assigned to women in Al-Arqam communes. 120

There are numerous other occasions when the government used its security powers to maintain peace and order in the society. Thus, in 1987, the government detained over 100 people and banned political rallies to maintain order. In 1998, the police detained about 28 people under the ISA after a series of anti-government demonstrations that threatened national security. Lately, in April 2001, the Government arrested 10 top ranking opposition leaders and civil rights activists who allegedly planned street demonstrations for a violent overthrow of government. The Government also imposed stringent penalties on editors and publishers if they published what the government regarded as "false" news and empowered the Minister of Information to revoke the license of any private broadcasting companies not conforming to

120. Michael Vatikiotis, "Radical Chic: Islamic Fringe Groups Gain Influence among the Elite," Far Eastern Economic Review, 26 May 1994.


"Malaysian values". The government (subsequently with the support of the High Court ruling in 1991) banned the public sale of political party newspapers. Opposition leaders, N G O s and human rights organisations continue to call on the Government to repeal ISA and other similar legislation. Aliran, S U H A K A M and S U A R A M signed a memorandum protesting arrests of human rights activists and demanding immediate repeal of ISA, a "universally condemned instrument of colonial and authoritarian rule". However, the Home Ministry Parliamentary Secretary told the parliament that the Government has no plans to do away with the ISA and that the majority of the peace-loving Malaysians support the use of the Act. He, however, assured that the Act would not be misused. Back in 1995, the Prime Minister wrote that "the ISA is a powerful instrument and the Government can very well abuse its use.... If in fact the people feel that the ISA is oppressive and undemocratic, they can always vote the Government out of power." 121

122

123

State Islamic Behaviour The government of Malaysia has for long been carrying out activities to promote Islam. There are many state-aided Islamic institutions like National Council for Islamic Affairs, State Councils of Muslim Religion, Fatwa Committees, the Islamic Research Centre, the Department of Religious Affairs, Universiti Islam Antarabangsa Malaysia (International Islamic University Malaysia), Institut Kefahaman Islam Malaysia (Institute of Islamic Understanding Malaysia, I K I M ) and Tabung Haji. Qur'an competitions are held on a regular basis. The 121. "Protest Against the 2001 ISA Arrests", Aliran Monthly, 21:3 (2001), 8-9. The entire issue is devoted to "Detention and Repression: No to ISA". 122. New Straits Times, Tuesday, July 31, 2001. 123. Mahathir Bin Mohamad, The Malaysian System of Government (Kuala Lumpur: Prime Minister's Office, 1995), 49-50.


television and radios air the Adhan (call for prayers); Islamic programmes are regularly featured; Islamic salutations and prayers are offered at most government functions. There is a drastic increase in the number of female students wearing the tudung (headscarf) and male students wearing the kopiah (skull cap). Important occasions like annual convocations are accompanied by loud nasyid music, i.e., the Malay version of Islamic pop music. Few Muslim countries in the world have gone as far as Malaysia in the attempt to use the power of the state to enforce for Muslims the prescriptions of the Qur'an and the Hadith. Public Opinion on the Malaysian Political System The Malaysian political system, most commentators agree, has been responsible for the spectacular growth of the country's economy. The government has swelled the country's middle class by recruiting bureaucratic managers into new state enterprises, and by promoting new businessmen and professionals with state contracts, licenses, and scholarships. Interestingly, the members of this middle class generally describe the p o l i t i c a l system as responsive and responsible. Saravanamuttu's 1992 survey of office bearers (members of the middle class) in various ethnic organisations shows that 91 percent of the Malays, 59 percent of the Chinese and 62 percent of the Indians considered the country's electoral system as just. Barraclough had earlier argued that the regime's use of security and emergency powers against its opponents has not been strongly disapproved of by most of the population. 124

125

124. Johan Saravanamuttu, "The State, Ethnicity and the Class Factor: Addressing Non-violent, Democratic Change in Malaysia", in Kumar Rupesinghe (ed.), Internal Conflict and Governance (New York: St. Martin's Press, 1992), p. 56. 125. Simon Barraclough, "The Dynamics of Coercion in the Malaysian Political Process", 820.


A survey of political attitudes carried out by Bridget Welsh in urban Kuala Lumpur, rural Peninsular Malaysia and Sabah, in 1996, is revealing. Survey findings suggest that Malaysian respondents (a total of 395) asked for "responsive government" above "individual rights or other elements in a democracy". Though they supported strongly the freedoms to protest and associate, a majority of the respondents did not support the right to strike. This attitude is in line with the current Malaysian government policy that limits the right to strike. Likewise, the respondents were willing to restrict involvement in politics for those groups perceived to threaten social order, lacking qualifications to participate, or holding "deviant views." Thus, they enthusiastically supported the political involvement of non-governmental organisations in politics; they were less enthusiastic about other groups. A majority of respondents though did not support the right of labour to strike; nevertheless they felt that labour unions should be involved in politics. They were, however, sceptical about the involvement of civil servants and religious leaders in politics. As for the students, a majority of the respondents felt that "students were not old enough to participate" and thus supported the current regime's limit on student involvement. One may, thus, summarise by observing that in so far as the attitude towards political participation in Malaysia is concerned, there exists a community of shared norms and values between the government and the governed. Furthermore, politically salient sections of the Malaysian population perceive that their rulers are ruling according to the aforementioned norms. The Malaysian public is basically satisfied with the performance of their political system and hence the government has been able to gain and sustain legitimacy, which is at the core of the Islamic political system. 126

127

126. Bridget Welsh, "Attitudes Toward Democracy in Malaysia: Challenges to the Regime" Asian Survey 36, 9 (September 1996), p. 887. 127. Ibid., p. 888.


There is a great deal of emphasis on freedom of conscience and human rights in Malaysia. It is highly regrettable that most of the Muslim countries do not have good record in this field. Freedom of conscience, human rights and people's participation in public affairs are quite integral to each other. Most of the Muslim majority countries today which have declared themselves as "Islamic republic" have banished the democratic discourse as well as human rights discourse. It is erroneous to maintain that an Islamic society cannot admit of human rights. The lack of public participation and human rights is not because of Islam or Islamic teachings but due to authoritarian and corrupt regimes which totally lack transparency in governance. Conclusion Malaysia has never been a secular state neither in its Marxist variant nor as it is understood in the Western literature. Consequently, it is natural for the debate on the state of Islam to revolve around the concept of Malaysia as an Islamic state. The simple declaration by the highest ranking authority, the Prime Minister of Malaysia, should suffice to qualify Malaysia as an Islamic state. Nevertheless, a serious study is warranted to examine the features that would warrant according Malaysia the status of an Islamic state. In examining the essential features of an Islamic state, one has to take situation in totality and develop certain keys to deal with the evolving situation. The way the concept of Islamic state was understood by early scholars conformed to their own socio-cultural situation. Their analyses and findings should not be binding on the subsequent generations as it will not conform to the changed situation. What is required, however, is to stick to the framework of values that were deduced by referring to the Qur'an and the practices of the Prophet (pbuh). The Islamic tenets, it has been argued, do not disapprove of composite or pluralistic way of life. The Mithaq-e-Madinah clearly approves of pluralistic set up. Also the emphasis of the mithaq, which 93


conforms to the Qur'an, is on Shari'ah, shura, justice, tolerance and principle of accountability and transparency in governance. Judged by the above principles, it would seem that Malaysia fulfills the requirement of an Islamic state. Malaysia is a plural society and the non-Muslims are treated with respect and with full rights. The Constitution recognises the role of Islam and provides legal cover to various Islamic institutions. The cabinet structure of government and the system of federal parliamentary democracy accord well with Islamic principles. Elections are held regularly and there is an orderly procedure of change. Shura is practiced in the Conference of Rulers, in the cabinet and in the parliament. It cannot be denied that Malaysia's "Islamic state" status did not measure up to the requirements as rigidly specified by the earlier ulama'. This would simply mean that there is ample room for improvement. It cannot be denied, however, that no Muslim country in the world has gone as far as Malaysia in the attempt to use the power of the state to enforce the prescriptions of the Qur'an and the Hadith. To judge such a modern state as alien to Islamic principles, despite its professing and practising to be an Islamic state, is not in conformity with Islamic teachings. Allamah Iqbal once remarked that it is not wise to assume the existence of things that really does not exist. It is much advisable to accept the reality and to exploit it to the maximum advantage to usher a just, humane world order. In conclusion, it must be noted that there is an underlying societal demand for stronger Islamic commitments from the governing elite in Malaysia. The government of Malaysia responded to the public call and declared Malaysia to be an Islamic state. A survey conducted by A S L I in Malaysia in November 2001 showed that about 86% of Malaysian respondents felt that Malaysia is a moderate Islamic state.

94

CIRI-CIRI SEBUAH NEGARA ISLAM Dr. Wan Zahidi Wan Teh

Bagi menentukan ciri-ciri sebuah negara Islam atau tidak, kita perlu merujuk kepada p Islam. Sheikh Muhammad Abu Zuhrah menyebut bahawa, "Negara Islam (Darul Islam) ialah negara yang berada di bawah kuasa pemerintah Islam, di mana kekuatan dan pertahanannya berada di tangan umat Islam. Negara seperti ini wajib dipertahankan oleh setiap muslim" (1964,377). Muhammad bin Hasan As-Syaibani, seorang ulama terkemuka daripada Mazhab Hanafi mentakrifkan negara Islam sebagai "Negara yang dikuasai oleh umat Islam, di mana orang-orang Islam beroleh keamanan di dalamnya". Menurut Imam Al-Sahistani yang juga seorang ulama' Hanafi berkata bahawa, "Negara Islam ialah negara yang hukum pemerintah Islam berkuat kuasa ke atasnya". Menurut Imam Shafie', mana-mana negeri yang pernah menjadi negara Islam, status ini tidak akan hilang menurut hukum fiqh Islam, sekalipun umat Islam telah dikalahkan di negara berkenaan. Ini bermakna bahawa republikrepublik Islam yang berada di bawah pemerintahan komunis dan juga kuasa-kuasa lain hari ini dianggap sebagai negara Islam yang dijajah dan menjadi kewajipan umat Islam membebaskannya apabila mereka mampu ( A l i A l i Mansur, 1965,129).

95


Selain itu tulisan Dr. Muhamad Said Ramadan Al-Buti juga membahaskan mengenai persoalan ini dalam bukunya "Al-Jihad Fi-AlIslam": "Negara Islam ialah seperti yang disepakati oleh imam-imam mazhab yang empat: Negeri atau bumi yang berada di bawah kekuasaan umat Islam dan kedaulatan mereka yang mana dengannya umat Islam dapat mengamalkan Islam secara terbuka dan mampu mempertahankan diri daripada serangan musuh sama ada kemasukan tersebut berlaku melalui peperangan, dengan cara damai atau sebagainya. Kata-kata para ulama' mungkin berbeza dalam mentakrifkan Negara Islam, namun perbezaannya hanya dari segi susunan lafaz sahaja. Kesemua takrif-takrif tersebut berkisar di sekitar satu makna yang disepakati oleh semua, iaitu orang-orang Islam mempunyai kedaulatan ke atas diri mereka di bumi berkenaan, di mana mereka boleh menegakkan hukum-hukum dan syiar Islam di dalamnya. Dan antara hukum-hukum yang berkaitan dengan negara Islam ialah wajib mempertahankannya dan melaksanakan seluruh hukum Islam di dalamnya. Antara hukumnya juga ialah ia tidak bertukar menjadi negara kufur atau Darulharb selepas menjadi negara Islam, sekalipun ia mengalami kelemahan serta penguasaan musuh dan penjajahan. Hukum ini bermakna bahawa ia tetap kekal dari segi hukum sebagai negara Islam. Ini bermakna bahawa umat Islam berkewajipan mempertahankannya dan memerangi penceroboh. Contoh yang paling jelas ialah negara Palestin. Makna bahawa ia masih kekal sebagai negara Islam dari segi hukumnya, ialah umat Islam wajib membebaskannya daripada penceroboh dan penjajah. Apa yang dapat difahami daripada hukum-hukum di atas bahawa pelaksanaan hukum syariah bukanlah merupakan syarat bagi menentukan sesebuah negara itu negara Islam, tetapi ia merupakan hak sesebuah negara Islam yang menjadi tanggungjawab umat Islam melaksanakannya.

Ciri-ciri Sebuah Negara Islam

Jika umat Islam cuai melaksanakan hukum-hukum Islam dalam sesebuah negara Islam, maka kecuaian tersebut tidak menyebabkan negara berkenaan kehilangan kedudukannya sebagai negara Islam, tetapi mereka yang bertanggungjawab akan menanggung dosanya. Namun demikian, sesetengah kalangan gerakan Islam terus tidak menghiraukan apa yang disebut oleh para ulama' dan mereka sepakat tentang pengertian negara Islam, tetapi sebaliknya mereka memberikan pengertian lain yang sesuai dengan kecenderungan dan nafsu mereka iaitu negara Islam ialah negara yang masyarakatnya ialah masyarakat Islam dengan semua hukum Islam seperti muamalat, hudud dan lainlain terlaksana di dalamnya. Jika semua hukum-hukum Islam di atas tidak dilaksanakan, seperti di kebanyakan negara Islam pada hari ini, malah mungkin kesemua negara berkenaan kembali menjadi dar harb (negara kafir harbi)". Ternyata definisi-definisi yang dibuat oleh para ulama' tentang negara-negara Islam seperti yang dibentangkan di atas jelas menunjukkan bahawa Malaysia ialah sebuah negara Islam tanpa sebarang keraguan, dan tanpa perlu dipertikaikan lagi. Status Malaysia sebagai sebuah negara Islam ini tidak akan terjejas sekalipun di sisi ahli-ahli perundangan moden (Barat) yang menganggap Malaysia sebagai sebuah negara sekular, kerana penilaian seperti ini dibuat berasaskan kaedah undang-undang ciptaan manusia. Yang dipentingkan di sini ialah penilaian berasaskan hukum fiqh Islam. Islam tidak mengenal pembahagian negara kepada negara sekular dan negara agama seperti yang difahami oleh ahli undangundang Barat. Dalam Islam, negara di dunia ini terbahagi kepada tiga iaitu negara Islam (Darul Islam); negara kafir yang berperang dengan negara Islam (Darul Harb); dan negara kafir yang tidak memerangi negara Islam (Darul 'Ahd). Daripada pembahagian negara mengikut hukum fiqh Islam ini jelas bahawa dua jenis negara yang terakhir ialah negara orang kafir.

97


Mempertikaikan Malaysia sebagai sebuah negara Islam bermakna meletakkannya dalam salah satu daripada dua jenis negara orang kafir yang dinyatakan di atas. Ini, selain merupakan satu kesalahan daripada sudut kaca mata Islam, kesannya sangat besar kepada masa depan umat, negara serta agama Islam sendiri. Kerana ia membawa erti bahawa umat Islam tidak wajib mempertahankan negara ini daripada pencerobohan musuh negara. Sedangkan sesebuah negara Islam itu seperti yang disebutkan oleh Sheikh Muhammad Abu Zuhrah sebelum ini - "wajib dipertahankan oleh setiap Muslim". Hukum ini dinyatakan dengan jelas dalam kitab-kitab fiqh bahawa ia sama ada fardhu kifayah atau fardu ain bergantung kepada sejauh mana ancaman yang dihadapi oleh sesebuah negara Islam. Hakikat bahawa Malaysia ialah sebuah negara Islam sebenarnya turut diperakukan oleh sebahagian pakar perundangan moden yang membuat kajian dan penilaian secara ikhlas dan jujur. Yang A r i f Datuk Hashim Yeop A. Sani dalam kajiannya mengenai Perlembagaan Persekutuan menyatakan, "Malaysia secara sah bolehlah mengisytiharkan negara ini sebagai sebuah negara Islam walaupun pada hakikatnya ia ialah sebuah negara "sekular", dan tidak semua undang-undangnya diasaskan kepada hukum-hukum Islam" (1980,76). Kedudukan M a l a y s i a sebagai sebuah negara Islam telah diperkukuhkan melalui peruntukan dalam Perlembagaan Persekutuan yang mengiktiraf Islam sebagai agama rasmi negara. Peruntukan ini telah diwujudkan melalui perjuangan para pemimpin U M N O ketika memperjuangkan kemerdekaan negara. Justeru itu, parti U M N O telah didokong oleh segenap lapisan masyarakat Islam, termasuk ulama'ulama', tokoh-tokoh agama dan para pejuang Islam tanah air. Mereka melibatkan diri sama ada secara langsung ataupun tidak langsung dalam U M N O dan juga kerajaan dalam memajukan, mengembangkan dan meninggikan ajaran Islam di negara ini.


Sejauhmanakah Kerajaan Telah Melaksanakan tanggungjawabnya Sebagai Sebuah Negara Islam. Untuk menjawab persoalan ini, kita terlebih dahulu perlu mengetahui apakah tugas dan tanggungjawab yang perlu dilaksanakan oleh sesebuah kerajaan Islam seperti yang diterangkan oleh para ulama' dalam kitab-kitab fiqh. Untuk tujuan ini kita berpandukan kepada kitab-kitab tulisan Abu Yaala (m. 458H) daripada mazhab Hambali dan Al-Mawardi (m. 450H) seorang ulama terkemuka Mazhab Syafie'. Mereka telah menggariskan tugas-tugas yang menjadi tanggungjawab sesebuah pemerintahan Islam dalam buku masing-masing yang berjudul, "Al-Ahkam As-Sultaniah". Menurut Al-Mawardi secara umumnya tugas pemerintah Islam ialah menjaga kepentingan agama dan mentadbir urusan negara dan umat. Menurut Ibnu Taymiyyah, "urusan pemerintahan adalah antara kewajipan agama yang terbesar; malah agama itu sendiri tidak dapat ditegakkan tanpa wujudnya pemerintahan" (alSiyasah al-Syar'iyyah). . Setelah menyebut secara umum tanggungjawab pemerintah dalam Islam, Al-Mawardi menghuraikannya secara terperinci tugas-tugas tersebut yang dapat dirumuskan seperti berikut: 1.

Memelihara agama daripada sebarang pencerobohan fahaman dan ajaran yang boleh memesong akidah daripada ajaran Islam sebenar seperti yang diijtimak oleh ulama' yang berlandaskan Quran dan Sunnah.

2.

Melantik jemaah menteri bagi membantu negara dalam menjalankan tugas-tugas pemerintahan. Menurut Al-Mawardi, "Harus melantik orang kafir yang menjadi warganegara Islam (Dhimmi) sebagai menteri untuk melaksanakan dasar-dasar yang dibuat oleh pemerintah Islam (wazir tanfiiz)" (1996, 27). Mengenai perlantikan wanita sebagai menteri dan jawatan-jawatan awam yang lain, para ulama' mempunyai pendapat yang berbeza.

99


Sebahagian ulama' seperti Al-Mawardi berpendapat tidak harus, manakala sebahagian yang lain seperti Imam Abu Hanifah dan Ibnu Jarir At-Tabari berpendapat harus melantik wanita memegang jawatan-jawatan awam kecuali jawatan tertinggi sebagai ketua negara. Dr. Ibrahim Abdul Hamid daripada Universiti Al-Azhar dalam kajiannya "Nizamul Qada' Fil Islam" menyokong pendapat terakhir ini, kerana tiada sebarang dalil yang kukuh melarangnya. Bahkan dalam sejarah Islam terdapat contoh-contoh di mana wanita dilantik memegang jawatan awam. Antaranya ialah Sayyidina Umar r.a. pernah melantik seorang wanita bernama Assyifa' sebagai ketua perbandaran pada zaman pemerintahannya. Saidatina Aisyah r.a pernah menjadi pemerintah tertinggi salah satu pasukan tentera yang terlibat dalam peperangan al-Jamal. Beliau adalah seorang ahli Ijtihad di kalangan sahabat, (Al-Ansari, 1980,303). 3.

Menyediakan tentera yang mampu mempertahankan negara dan agama daripada pencerobohan dan menjamin keamanan dalam negeri.

4.

Mewujudkan sistem kehakiman bagi menyelesaikan pertikaian dan menegakkan keadilan.

5.

Mendirikan sembahyang lima waktu, sembahyang Jumaat dan sembahyang hari raya, dengan membina masjid-masjid dan melantik imam-imam. Al-Qadi Abu Yaala mengkelaskan masjid kepada dua jenis iaitu masjid sultan, iaitu masjid yang terletak di bawah kuasa pemerintah dan masjid am, iaitu masjid persendirian. Bagi masjid sultan, kuasa melantik Imam menjadi hak pemerintah. Dengan itu, "tidak harus menjadi imam di masjid sultan melainkan orang yang dilantik oleh kerajaan. Sekiranya kerajaan telah melantik imam, maka dialah yang berhak menjadi imam sembahyang, sekalipun ada orang lain yang lebih afdal dan daripadanya". Malah menurut Abu Yaala, "sekiranya

100


imam rasmi telah selesai menunaikan sembahyang secara berjemaah, tidak hams bagi orang lain mendirikan jemaah, kerana ditakuti perbuatan tersebut dianggap sebagai satu bentuk tentangan terhadap kuasa pemerintah". Ini juga ialah pendapat Imam-imam Syafie, Maliki dan Hanafi (1974,95). 6.

Mengendalikan urusan mengerjakan ibadat haji.

7.

Mengendalikan urusan pemungutan dan pembahagian zakat seperti perlantikan amil dan sebagainya.

8.

Memungut hasil daripada sumber-sumber yang ada dalam negara (kharaj).

9.

Hal-hal yang berkaitan dengan pengurusan dan pembangunan tanah (Ehya' al-Mawat).

10.

Mewujudkan sistem pentadbiran yang cekap bagi mengendalikan urusan-urusan kewangan, harta benda kerajaan, pekerja dan juga pasukan bersenjata.

11.

Membenteras jenayah dan mengenakan hukuman terhadap penjenayah dengan hukuman yang sesuai sama ada hadd (jenayah yang ditetapkan hukumannya oleh syarak dengan syarat-syarat tertentu seperti zina, mencuri, minum arak dan sebagainya), atau takzir (jenayah-jenayah lain yang diberi kuasa kepada pemerintah menentukan bentuk hukumannya).

12.

Melaksanakan tugas hisbah yang dalam konteks negara moden dikenali dengan bahagian penguatkuasaan. Ia bertujuan memastikan supaya adab-adab, akhlak dan syiar Islam serta peraturan-peraturan yang diwujudkan untuk kesejahteraan masyarakat dapat ditegakkan.

A p a yang disebutkan oleh kedua-kedua ulama' ini bolehlah dianggap sebagai kewajipan-kewajipan asas sahaja dan bukannya bersifat 101


menyeluruh. Ada beberapa perkara lagi yang tidak disebutkan kerana belum diambil alih oleh kerajaan atau belum wujud pada masa itu seperti bidang pendidikan, kesihatan, industri dan sebagainya. Ternyata daripada apa yang dipaparkan menunjukkan bahawa kewajipan sesebuah kerajaan Islam itu meliputi bidang yang sangat luas dan bukan terhad kepada melaksanakan hukum hudud semata-mata, sekalipun tidak dinafikan bahawa ia salah satu kewajipan asas yang wajib dilaksanakan. Dengan demikian, tentulah tidak logik dan tidak adil untuk mengambil pelaksanaan hukum hudud semata-mata sebagai asas penilaian bagi menentukan sesebuah kerajaan itu Islam atau tidak. Dalam konteks Malaysia, kecuali beberapa perkara kerana sebabsebab yang tidak dapat dielakkan, boleh dikatakan keseluruhan tanggungjawab yang menjanjikan kewajipan sesebuah kerajaan Islam telah dilaksanakan, walaupun terdapat kelemahan dan kekurangan di sana sini, yang mana proses memperbaik dan menyempurnakannya dilaksanakan secara berterusan. Oleh sebab sistem pemerintahan yang ada hari ini ialah warisan peninggalan penjajah maka terdapat beberapa peraturan dan undangundang yang berjalan tidak bersesuaian dengan kehendak Islam. Menyedari hakikat ini, maka kerajaan telah melancarkan dasar Penerapan Nilai-nilai Islam dalam Pentadbiran Negara. Melalui dasar ini, segala yang bercanggah dengan Islam akan disesuaikan dengan kehendak Islam secara berperingkat dan dengan cara yang bijaksana. Dasar Penerapan Nilai-nilai Islam sebenarnya ialah satu dasar yang luas dan terbuka, dengan erti kata ia merangkumi semua nilai dan hukum Islam yang menjadi kewajipan kerajaan melaksanakannya. Ia juga ialah satu dasar yang akan dijalankan secara berterusan sehinggalah matlamat menegakkan Islam dalam sistem negara terlaksana dengan sepenuhnya.


Kesahihan Kerajaan Menurut Hukum Fiqh Islam Menurut Al-Mawardi, perlantikan ketua negara Islam berlaku dengan dua cara iaitu pertama melalui pemilihan oleh pemimpinpemimpin masyarakat Islam, kedua pula melalui lantikan oleh pemerintah sebelumnya (Wilayah al- 'ahd). Kedua-duakaedah perlantikan ini adalah sah dengan ijmak ulama' (1966,6). Seperti yang dimaklumi ketua negara Malaysia dilantik melalui kedua-dua cara di atas. Yang Dipertuan. Agong sebagai ketua negara, dilantik oleh Mesyuarat Majlis Raja-raja. Raja-raja pemerintah negeri dilantik oleh raja sebelumnya, manakala Yang Dipertua Negeri pula dilantik oleh Yang Dipertuan Agong. Seperti yang disebut oleh Al-Mawardi sebelum ini bahawa Ketua negara mempunyai kuasa melantik jemaah menteri. Di Malaysia, Perdana Menteri yang mengetuai jemaah menteri dilantik oleh Yang Dipertuan Agong di kalangan anggota Dewan Rakyat yang mendapat kepercayaan majoriti. Mengenai pelaksanaan prinsip "syura" (perundingan) yang merupakan salah satu prinsip asas dalam sistem pemerintahan Islam, menurut Syed Rasyid Rida, "sistem syura ini berbeza mengikut keadaan yang dihadapi oleh sesuatu umat serta perkembangan sesebuah masyarakat kerana dalam perkara seperti ini tidak mungkin ditetapkan kaedah pelaksanaannya untuk semua tempat dan masa". Sheikh Toha Abdul Baqi Surur juga menyatakan pendapat yang sama, "syura dalam Islam ialah suatu prinsip yang bersifat am, dan berubah kaedah pelaksanaannya mengikut perkembangan sistem, tamadun serta kehidupan manusia. Ia boleh dilaksanakan seperti pada zaman permulaan Islam ataupun seperti yang dilaksanakan pada zaman ini melalui institusi Parlimen (1961, 131). Menurut Dr. Abdul Hamid Ismail Al-Ansari, dewan-dewan perwakilan seperti Parlimen yang ada hari ini boleh dianggap sebagai "Majlis Syura", dan anggota-anggotanya adalah sebagai ahli Majlis Syura. Cara-cara pemilihan yang dilaksanakan pada zaman ini adalah sah di sisi Islam" (1980, 251). 103


Berhubung dengan pemilihan atau perlantikan orang bukan Islam sebagai anggota Parlimen dan Dewan Undangan Negeri, beliau berpendapat hukumnya adalah harus. Pendapat-pendapat beliau ini termuat dalam kajiannya bagi memperoleh ijazah P h . D yang dikemukakan ke Universiti Al-Azhar. Pendapat beliau tidak dibantah oleh para ulama' Azhar yang menyelia dan memeriksa tesis tersebut (1980, 325). Imam Ahmad Bin Hambal menyatakan : "Sesiapa yang dilantik menjadi pemerintah, dan orang ramai bersatu dan bersetuju dengannya, maka ia ialah pemerintah yang sah. Dan sesiapa yang beroleh kuasa melalui kekuatan hingga berjaya menjadi pemerintah, maka ia juga ialah pemerintah yang sah; dan perjuangan umat berterusan bersama-sama pemerintah hingga ke hari kiamat, sama ada pemerintah yang baik atau yang fasik." Al-Imam Ibnu Taymiyyah menyatakan : "Pemerintah yang wajib ditaati adalah yang mempunyai kuasa pemerintah, sama ada ia adil atau zalim; tetapi tidak harus taat kepada sesiapa pun yang memerintahkan melakukan maksiat" Kewajipan Umat Terhadap Pemerintah Menurut Abu Yaala "apabila pemerintah telah melaksanakan tanggungjawabnya terhadap umat, maka wajiblah ke atas umat terhadap pemerintah dua perkara; taat, dan menolong pemerintah dalam melaksanakan tanggungjawabnya.


Dalil-dalil daripada al-Quran dan Hadith yang menunjukkan wajib taat kepada pemerintah adalah seperti berikut: Firman Allah dalam Surah an-Nisa ayat 59: "Wahai orang-orang yang beriman, taatlah kamu kepada Allah dan taatlah kepada Rasulullah dan kepada "UlilAmri" (orang-orang yang berkuasa) dari kalangan kamu ". Sabda Nabi s.a.w: "Sesiapa yang taat kepadaku, bererti ia taat kepada Allah, sesiapa yang derhaka kepadaku bermakna ia derhaka kepada Allah; sesiapa yang taat kepada pemerintah bermakna ia taat kepadaku, dan sesiapa yang derhaka kepada pemerintah bermakna ia derhaka kepadaku". (Riwayat Bukhari, Muslim, Abu Daud, An-Nasa'i dan Ibn Majah). "Wajib ke atas setiap muslim patuh dan taat kepada pemerintah sama ada ia suka atau tidak, selama mana ia tidak diperintah melakukan maksiat: sekiranya ia diperintah melakukan maksiat, maka janganlah patuh dan taat". "Kamu akan diperintah oleh pemerintah-pemerintah selepas aku; yang baik akan memerintah kamu dengan kebaikannya dan yang tidak baik akan memerintah kamu dengan keburukannya, maka hendaklah kamu dengar dan taat kepada mereka pada setiap perintah yang sesuai dengan kebenaran; sekiranya mereka melakukan kebaikan, maka kebaikan itu bagi kamu dan bagi mereka; tetapi sekiranya mereka melakukan kejahatan, maka kamu akan beroleh kebaikan, tetap mereka akan menerima akibat kejahatan yang mereka lakukan"

105


(Hadith ini disebut oleh Al-Mawardi dalam kitabnya al-Ahkam alSultaniah daripada riwayat Abu Hurairah) "Sesiapa yang menarik kesetiaannya kepada pemerintah, ia menemui Allah tanpa sebarang hujah, sesiapa yang mati tanpa kesetiaan kepada pemerintah, mati ia seperti dalam jahilliyyah (maksiat)". (Riwayat Muslim) "Taatilah kepada pemerintah kamu bagaimana pun keadaannya sekiranya mereka memerintahkan kamu dengan perintah yang sesuai dengan ajaran ku, maka mereka akan diberi pahala dan kamu juga akan diberi pahala kerana mentaati mereka; sekiranya mereka memerintah kamu dengan perintah yang tidak sesuai dengan ajaranku, maka dosanya ditanggung oleh mereka dan kamu terselamat daripada dosa". (Riwayat Al-Tabari) "Sekiranya kamu berada di bawah pemerintah-pemerintah yang menyuruh kamu mendirikan sembahyang, menunaikan zakat dan berjihad, maka haramlah ke atas kamu mencaci mereka dan halallah bagi kamu mengikut mereka" (Riwayat Al-Tabrani). Inilah nas-nas al-Quran dan Hadith yang mewajibkan umat mentaati pemerintah Islam (waliyullah amri). Abu Hurairah mentafsirkan perkataan ulil amri dalam ayat 59 surah an-Nisa' sebagai 'golongan pemerintah' (Tafsir Al-Tabari)

106


Prinsip ketaatan kepada pemerintah ini sangat penting dalam Islam, kerana kehidupan umat serta peraturan-peraturan yang dibawa oleh Islam "tidak akan dapat ditegakkan tanpa wujudnya pemerintah yang ditaati" (Imam al Ghazali, al-Iqtisad fi al-I'tiqad). Kerana itu mentaati ketua negara ialah "sebahagian daripada asasasas utama bagi syariat Islam yang suci dan benar ini" (al-Absyihi alMustatraf). Bertolak daripada prinsip ini jugalah, maka perbuatan mencabar pemerintah yang sah sehingga membawa kepada perpecahan masyarakat yang boleh memecahkan perpaduan dan melemahkan umat merupakan kesalahan yang dipandang berat oleh agama, seperti yang tersebut dalam sebuah Hadith: "Sesiapa yang datang kepada kamu padahal kamu semua bersatu di bawah seorang pemerintah, ia ingin melakukan penderhakaan dan memecah perpaduan kamu, maka hendaklah ia dibunuh" (Riwayat Abu Muslim, Abu Daud dan An-Nasa'i). Dr. Mahmud Al-Khalidi dalam kitabnya Qawa'id Nizam al-Hukmi Fi al-Islam sebuah tesis Ph.D. yang dikemukakan kepada Universiti A l Azhar-menyatakan: "Sesungguhnya hukum wajib taat kepada Pemerintah ialah satu ketetapan yang berdasarkan al-Quran dan Sunnah, di mana terdapat ayat-ayat alQuran dan Hadith yang menyatakan dengan terang tentang wajib taat kepada pemerintah dan haram mengingkari perintahnya. Syarak juga menjadikan taat kepada pemerintah sebagai sebahagian daripada taat kepada Allah Ta'ala dan taat kepada Rasul-Nya, maka dengan itu umat Islam yang melaksanakan tanggungjawab ini akan mendapat pahala. Oleh itu taat kepada pemerintah merupakan satu ibadat yang perlu bagi mewujudkan kestabilan dalam sektor kehidupan politik umat dan negara." 107


Sempadan Taat Kepada Pemerintah Daripada Hadith-hadith yang dikemukan di atas juga dapat difahami bahawa ketaatan kepada pemerintah meliputi semua perkara kecuali perintah melakukan maksiat kepada A l l a h Taala. Inilah sebenarnya pengertian yang dimaksudkan oleh Hadith : "Tiada taat kepada makhluk pada perintah maksiat kepada Al-Khaliq (Allah)" Sesetengah pihak cuba memesongkan Hadith ini dengan memberi pengertian tiada taat kepada makhluk (pemerintah) yang melakukan maksiat. Pengertian ini bukan sahaja tidak benar dari segi susunan bahasanya, ia merupakan satu pengertian yang mustahil, kerana yang maksum (tidak melakukan dosa) hanyalah Nabi sahaja, sedangkan Allah dan Rasulnya memerintahkan kita supaya taat kepada pemerintah Islam selepas Rasul s.a.w. Selain itu, pengertian ini bertentangan dengan hadith-hadith lain yang jelas maksudnya seperti hadith berikut: "Sebaik-baik pemimpin kamu ialah mereka yang kamu suka dan mereka juga menyukai kamu, mereka mendoakan untukmu dan kamu juga mendoakan untuk mereka; pemimpin-pemimpin kamu yang tidak baik pula ialah mereka yang kamu tidak suka dan mereka juga tidak sukakan kamu; kamu mengutuk mereka dan mereka juga mengutuk kamu. Rasulullah s.a.w ditanya: bolehkah kami menentang mereka dengan pedang (kekuatan)? Rasulullah menjawab: tidak boleh, selagi mereka menegakkan sembahyang di kalangan kamu. Apabila kamu melihat sesuatu yang kamu tidak sukai pada pemerintah kamu, maka hendaklah kamu membenci perbuatannya sahaja, tetapi janganlah kamu menarik balik kesetiaan kamu terhadapnya" (Riwayat Muslim, Tabrani dan Baihaqi).

108


Bertolak daripada garis panduan ini, maka sebarang tindakan yang diambil oleh pemerintah dalam mentadbir negara, sama ada dalam membuat p e r a t u r a n , p e r l a n t i k a n , pemecatan dan sebagainya, adalah wajib dipatuhi. Malah dalam hal-hal yang berkaitan dengan masalah hukum yang terdapat perbezaan pendapat di kalangan ulama' mengenainya (masalah khilafiah), maka pendapat yang didokong oleh pemerintah hendaklah dipatuhi, seperti dalam menentukan tarikh puasa, hari raya, perlantikan imam, hakim dan sebagainya. Seperti yang dinyatakan oleh Imam Al-Qarafi, "Seluruh ulama' sependapat (ijmak) mengatakan hukum A l l a h Taala ialah apa yang ditentukan oleh pemerintah dalam perkara-perkara ijtihad; hukum tersebut wajib dipatuhi oleh seluruh umat dan haram ke atas setiap orang mencabarnya" (al-Ahakam). H a k dan Martabat Pemerintah Bagi menjelaskan persoalan ini, Ibnu Jamaah menyatakan : "Hak pemerintah yang keempat, Hendaklah seseorang itu mengetahui hak pemerintah yang begitu besar dan kewajipan meninggikan martabatnya; supaya dengan itu perhubungannya dengan pemerintah berjalan mengikut cara yang mulia dan terhormat seperti yang diwajibkan, serta sesuai dengan kebesaran yang ditentukan oleh Allah kepada mereka. Memandangkan demikianlah maka para ulama terkemuka di kalangan Imam-Imam meninggikan martabat mereka, dan menerima jemputan para pemerintah, sekalipun mereka ialah orang-orang yang zuhud dan warak serta tidak ada keinginan untuk mendapat apa-apa habuan daripada pemerintah. Oleh itu, perlakuan-perlakuan kurang adab yang dilakukan oleh sesetengah orang yang menggolongkan diri mereka di kalangan orang-orang yang zuhud - bukanlah daripada amalan yang sesuai dengan Sunnah."


Apa yang disebut oleh Ibnu Jamaah ini sesuai dengan hadith-hadith yang menerangkan mengenai martabat dan kedudukan pemerintah serta kewajipan menghormatinya seperti berikut: "Pemerintah adalah perlindungan Allah di bumi; maka sesiapa yang memuliakannya, Allah yang muliakan dia, dan sesiapa yang menghinanya, Allah akan hinakan dia." "Mana-mana golongan yang berarak menuju ke arah pemerintah dengan tujuan untuk menghina, maka Allah hinakan mereka sebelum hari kiamat." Sesuai dengan kedudukan pemerintah yang begitu tinggi di kalangan umat, maka terdapat larangan yang khusus dalam Sunnah perbuatan memaki dan mendoakan keburukan terhadap mereka, seperti yang terdapat dalam hadith-hadith berikut i n i : "Jangan kamu maki para pemerintah, dan hendaklah kamu berdoa untuk kebaikan mereka, dengan baiknya mereka merupakan kebaikan untuk kamu." "Janganlah kamu maki pemerintah, kerana ia perlin-dungan Allah di bumi-Nya." Dr. Yahya Ismail dalam tesis Ph.Dnya yang dikemukakan kepada Universiti A l - A z h a r , mengkategorikan perbuatan memaki dan mengumpat pemerintah sebagai dosa besar sepertimana kata beliau; "Sunnah menjadikan perbuatan memaki dan mengumpat pemerintah sebagai dosa besar, sekalipun tidak dikenakan hukuman hadd padanya." Menurut al-Imam al-Bukhari (m. 328 h.):


"Apabila kamu melihat orang mendoakan keburukan untuk Pemerintah, maka ketahuilah bahawa ia ialah seorang yang mengikut nafsu; dan jika kamu mendengar orang mendoakan kebaikan untuk Pemerintah, ketahuilah bahawa ia seorang pengamal sunnah - Insya-Allah. Al-Fudail bin 'Iyad berkata, Kalau aku memiliki doa yang mustajab, aku tidak akan berikannya melainkan kepada Pemerintah." Kewajipan dan Cara Menegur Pemerintah Taat kepada pemerintah tidaklah menghalang mana-mana pihak daripada memberi pandangan, nasihat serta teguran terhadap golongan yang memerintah. Malah ini ialah salah satu perkara yang dituntut dalam Islam. Walau bagaimanapun, haras diingat bahawa setiap kewajipan dalam Islam mestilah dilakukan mengikut kaedah dan peraturan yang ditetapkan oleh syarak. Misalnya, sembahyang ia mestilah ditunaikan mengikut rukun dan syarat yang ditetapkan. Mengerjakan sembahyang tanpa mengikut cara yang ditetapkan oleh syarak, bukan sahaja tidak sah, tetapi ia juga satu dosa. Demikianlah halnya dengan tanggungjawab menegur pemerintah yang termasuk dalam kewajipan amar makruf dan nahi munkar dalam Islam. Imam Ghazali membahagikan kewajipan amar makruf mi kepada lima peringkat. Pertama, takrif (memberitahu); kedua, menasihati dengan kata-kata yang lembut; ketiga, menggunakan kata-kata yang keras; keempat, mencegah dengan kekuatan; kelima, menggunakan cara ugutan. Menurut Imam Ghazali, yang harus dilakukan terhadap golongan pemerintah ialah dua peringkat teratas sahaja iaitu takrif dan nasihat dengan kata-kata yang lembut (al-Ehya'). Apa yang disebut oleh Imam Ghazali ini selaras dengan ajaran yang terkandung dalam Hadith Rasulullah s.a.w. seperti berikut:


"Sesiapa yang ingin menasihati pihak yang berkuasa mengenai sesuatu perkara, maka janganlah ia menyampaikan secara terang-terangan, tetapi hendaklah ia memegang tangannya dan menyampaikan nasihatnya secara bersendirian. Sekiranya nasihat itu diterima maka itulah yang baik, tetapi sekiranya tidak diterima, maka ia (pemberi nasihat) dikira telah melaksanakan tanggungjawabnya" (Riwayat Ahmad dan Al-Hakim).

112

HAK DAN TANGGUNGJAWAB PEMIMPIN DAN RAKYAT

KETUA NEGARA ISLAM: TUGAS-TUGAS DAN PERANAN Ustaz (Dr.) Muhammad 'Uthman El-Muhammady Ketua Negara etua etua Negara Islam - boleh dikiaskan daripada istilah "khalifah", "amir al-mu 'minin", dan "imam" dalam teks-teks klasik seperti "AlAhkam al-Sultaniyyah" oleh Imam Abul-Hasan al-Mawardi dan "alMuqaddimah" oleh Ibn Khaldun antara lainnya. Kedudukannya pada al-Mawardi dan Ibn Khaldun Jawatan sebagai ketua negara itu ialah, sebagaimana yang disebutkan oleh al-Mawardi dalam pengertiannya yang ideal ditentukan oleh A l l a h sebagai pengganti Rasulullah s.a.w. yang dengannya terlindunglah agama dan di tangannya terserah urusan siasah supaya dapat dilaksanakan pentadbiran daripada agama yang disyariatkan oleh Allah serta dapat disatupadukan dengan perintah yang dipatuhi. Melaluinya akan terlaksanalah kepentingan umat Islam yang dengannya maka urusan rakyat menjadi tenteram dan daripadanya lahir bidang kuasa khusus. Kata Ibn Khaldun dalam al-Muqaddimah, "...menjadi khalifah (dalam sistem yang idealnya) pada hakikatnya ialah bermaksud bertindak sebagai pengganti pembawa syariat (nabi Muhammad) sehubungan dengan tugas menyebarkan syiar Islam dan menerajui kepimpinan siasah


di dunia ini. Pembawa syariat dibebankan dengan tugas menjalankan kedua-duanya tugas menyebarkan syiar Islam mengikut kemampuannya sebagai orang yang diperintahkan untuk menjalankan kewajipannya menyampaikan kewajipan syariat kepada manusia, serta menyebabkan mereka mematuhi tugas-tugasnya-menjalankan kepimpinan siasah mengikut keupayaannya sebagai orang yang dipertanggungjawabkan mengurus hal ehwal peradaban manusia". Daripada Autoritinya Timbul Autoriti-autoriti Lain Daripada autoriti pemimpin Islam tertinggi itulah timbulnya perkara-perkara yang dibincangkan oleh al-Mawardi seperti perlantikan wazir-waziar atau menteri-menteri, perlantikan para amir menguasai daerah-daerah, perlantikan para amir jihad, dengan tugas-tugas dalam peperangan, perlantikan para hakim dan kadi, para penyelia hal ehwal pengaduan tentang penganiayaan, para naqib keturunan tertentu, perlantikan para imam sembahyang, para pengurus ibadat haji, para petugas bidang zakat, pembahagian harta rampasan perang (ghanimah) dan harta fay', pengurusan jizyah dan kharaj, penjagaan kawasan tanah haram dan kawasan-kawasan lainnya, urusan menjaga tanah yang terbiar, dan masalah pengeluaran air, kawasan larangan dan kawasan simpanan, hukum tentang penganugerahan tanah, peruntukan tentang diwan-diwan yang menyentuh pentadbiran tentera dan lainnya, termasuk bahagian berkenaan dengan baitulmal, pekerjaan, jurutulis dan lainnya, berkenaan dengan hukum-hukum berkenaan dengan kesalahan-kesalahan, dan akhirnya berkenaan dengan al-hisbah dengan bahagian-bahagiannya. Tugas-tugas Ketua Negara Islam Sebagaimana yang dinyatakan oleh al-Mawardi antara tugastugasnya ialah: •

Memelihara agama mengenai asas-asasnya yang tetap dan juga perkara-perkara yang diijma'kan oleh golongan Salaf umat ini. 116

Ketua Negara Islam: Tugas-tugas dan Peranan

Jika sekiranya muncul orang yang mengadakan bid'ah dalam agama atau orang penyeleweng yang meragukan, maka menjadi tugasnya untuk menjelaskan keterangan serta menerangkan perkara yang sebenar, disamping ia harus; •

Menjalankan segala hak-hak dan hukumannya supaya agama terpelihara daripada kerosakan dan orang ramai terhindar daripada kesesatan.

•

Melaksanakan hukum antara pihak-pihak yang berbalah serta meleraikan perselisihan yang timbul, supaya keadilan dapat ditegakkan, dengan itu orang yang zalim tidak akan melampau, dan orang yang teraniaya tidak merasa lemah dan tertindas.

•

Melindungi kehormatan wanita supaya orang ramai dapat mengendalikan kehidupan dan bertebaran di merata tempat tanpa sebarang ancaman terhadap diri dan harta mereka (ertinya keselamatan dan keamanan terjamin).

•

Menjalankan hukuman-hukuman yang ada ketentuanketentuannya berkenaan dengan kesalahan-kesalahan yang berat untuk melindungi kemuliaan (aturan agama) Allah supaya tidak tercemar serta dapat melindungi hak orang ramai Seperti dalam soal orang membunuh dan sebagainya) daripada kerosakan serta kemusnahan.

•

Mengukuhkan daerah perbatasan dengan pertahanan serta kekuatan (merujuk kepada keampuhan teknologi dan kawalan ketenteraan) yang mencegah supaya pihak musuh tidak dapat mencari peluang untuk mencabuli perkara yang dilarang serta menumpahkan darah seorang Muslim atau seorang yang bukan Muslim yang membuat perjanjian dengan negara Islam. (Kalau sekarang termasuklah kawalan ruang udara, laut, dan kawalan secara elektronik, termasuk penjagaan daripada pencerobohan sistem komputer negara dengan maklumat-maklumatnya). 117


•

Berjihad menentang musuh Islam selepas menjalankan dakwah dan termasuk ke dalam kewajipannya ialah menegakkan hak Allah Ta'ala serta menonjolkannya atas segala agama.(Ini memerlukan perkembangan teknologi yang ampuh yang boleh mengalahkan musuh bila timbul keperluan untuknya).

•

Memungut harta rampasan serta cukai -cukai seperti yang ditetapkan oleh Syarak dan berdasarkan ijtihad (kalau pemimpin tidak ada kemampuan ia mendapat bantuan daripada para ulama' dan pakar yang berkenaan), tanpa merasa sebarang perasaan takut dan tanpa kekerasan.

•

Menentukan peruntukan dan apa yang dimestikan daripada baitulmal tanpa sikap boros dan kikir serta menjelaskannya dalam masanya, tanpa terlalu awal dan tanpa terlewat. (Merujuk kepada pengurusan kewangan yang cekap seksama).

•

Melantik orang-orang yang cekap lagi amanah bagi menguruskan soal-soal kewangan supaya urusan itu dapat dijalankan oleh orang-orang yang ada kemampuan dan kewangan itu terselamat di tangan mereka yang beramanah. (Merujuk kepada yang berjalan dengan cara yang sedemikian licin dan penuh amanah)

•

Mengawasi segala urusan serta memerhati segala keadaan untuk membolehkannya mengendalikan urusan orang ramai serta melindungi agama. Tidak wajar baginya menyerahkan segala urusan kepada pihak lain sambil ia sibuk mengecapi kelazatan (dalam hidup yang mewah, apa lagi kalau terlibat dalam perkaraperkara yang tidak layak dengan kedudukannya) atau beribadat (yang sunat). Ini mungkin disebabkan orang yang diharapkan itu melakukan pengkhianatan dan orang yang dipercayai mungkin melakukan penipuan. (Kalau sekarang pengawasan itu boleh dibantu dengan kelengkapan-kelengkapan elektronik).

118


Pada zaman moden selain daripada tugas-tugas yang tersebut ada tugas-tugas lain lagi yang dilakukan oleh pemimpin negara yang merupakan perkara-perkara positif, yang perlu diambil kira iaitu: •

Perkhidmatan kesihatan yang baik secara percuma atau dengan harga yang murah kepada mereka yang kurang kemampuan.

•

Perkhidmatan pendidikan yang baik dalam bidang ilmu-ilmu agama dan juga ilmu-ilmu rasional dan elektronik serta saintifik yang diperlukan untuk kekuatan umat dan negara demi untuk menjaga agama"

•

Perkhidmatan kerja raya yang baik dan cekap.

•

Perkhidmatan luar bandar untuk meningkatkan taraf hidup dan ekonomi.

•

Bahagian (kementerian) untuk menjayakan perdagangan termasuk perdagangan antarabangsa.

•

Perkhidmatan ketenteraan dan polis serta keselamatan

•

Bahagian perhubungan luar (termasuk kementerian yang berkenaan).

•

Bahagian alam sekitar.

•

Bahagian Perhutanan.

•

Bahagian Tanah dan galian.

•

Bahagian-bahagian penyelidikan taraf tinggi (advanced research) dalam pelbagai lapangan.

•

Bahagian Perikanan.

119


Kedudukan Wali al-Amr atau Pemimpin dengan Rakyat Berdasarkan kepada pengajaran dalam ayat yang bermaksud: "Wahai orang-orang yang beriman, taatlah kepada Allah, dan taatlah kepada Rasul-Nya dan para wali al-amri kamu..." Juga berdasarkan hadith yang bermaksud: "Agama ialah keceriaan yang murni dan sungguh-sungguh ("al-nasihah"), dan bila ditanya kepadanya dalam hubungan dengan siapa dan apa, baginda menjawab: dalam hubungan dengan Allah, Rasul-Nya, Kitab-Nya, para imam Muslimin dan orang awam mereka". (Riwayat Bukhari dan Muslim). Huraian Imam al-Suyuti terhadap hadith al-Nasa'i, al-nasihah itu ialah Muslimin taat kepada para pemimpin dalam perkara yang hak, dan mereka tidak keluar menentang untuk menjatuhkan mereka bila mereka ada melakukan perkara yang salah (bahkan mereka hendaklah dinasihati), dan al-nasihah kepada orang awam pula ialah membimbing mereka dalam perkara-perkara yang bermanfaat kepada mereka dalam soal-soal agama dan juga hidup dunia mereka. Dalam huraian al-Khattabi berkenaan dengan al-nasihah kepada para pemimpin Muslimin ialah membantu mereka dalam perkara yang hak, taat kepada mereka di dalamnya, dan menyuruh mereka melakukannya, memberi peringatan kepada mereka tentangnya dengan sikap lemah lembut dan cara yang halus (bi rifqin wa lutfin), dan memberitahu kepada mereka apa yang mereka lupa, yang mereka tidak sampaikan hak-hak Muslimin, dan tidak menentang untuk menjatuhkan mereka, dan menjinakkan hati manusia supaya taat kepada mereka (dan bukan membencikan mereka atau melaknat mereka) (dengan itu umat akan menjadi kuat dalam dunia dan tidak lemah untuk diterkam oleh

120


musuh), dan kata al-Khattabi termasuklah sembahyang di belakang mereka (bila mereka menjadi imam) berjihad bersama mereka (bila mereka mengajak kepadanya dan melakukannya), memberi zakat kepada mereka, dan tidak keluar menentang mereka dengan senjata apabila zahir daripada mereka perbuatan zalim atau perkara yang memudaratkan, atau pergaulan yang jahat, dan jangan memuji mereka dengan pujian yang bohong, dan hendaklah didoakan kebaikan untuk mereka; ini semuanya al-nasihah dalam hubungan dengan para khalifah (atau juga pemimpin umat Islam di segi kemasyarakatannya) dan lain-lain di kalangan mereka yang memegang urusan Muslimin; ini yang masyhumya; kemudian beliau berkata dan ditakwilkan juga bahawa imam-imam itu ialah para ulama', maksud al-nasihah dalam hubungan dengan mereka ialah menerima apa yang mereka riwayatkan, mengikut mereka dalam perkara hukum-hukum, dan bersangka baik terhadap mereka. Dalam hadith Muslim syarah Imam al-Nawawi terhadap hadith "bab wujub ta'ah al-umara'fi ghairi ma'siyyah wa tahrimiha fi ma 'siyyah " terdapat kenyataan berkenaan dengan hubungan antara umat dan mereka yang memegang kuasa antara maknanya; para ulama' wajib taat kepada wali al-amr dalam perkara yang menyusahkan dan yang tidak disukai oleh nafsu dan lainnya dalam perkara yang bukan maksiat, maka bila dalam perkara maksiat maka tidak ada dengar dan taat, sebagaimana yang dinyatakan dalam hadith-hadith yang baki lagi; maka ditanggung oleh hadith-hadith yang menyebut tentang wajib taat ini atas muafakat dengan hadith yang memberi kenyataan yang terang tentang tidak ada dengar dan taat dalam kemaksiatan. Hadith-hadith ini yang memberangsangkan mendengar dan taat dalam semua keadaan sebabnya ialah (perbuatan itu) menghimpunkan kalimah muslimin, maka menyalahi yang demikian itu ialah sebab bagi kerosakan hal ehwal mereka dalam agama dan dunia mereka. Dalam hubungan dengan sebutan tentang ketaatan kepada wali al-amr itu ada kata-kata yang diikuti dengan kenyataan, "...melainkan kamu melihat (pada mereka itu) kufur yang nyata (kufran bawahan) di 121


sisi kamu daripada Allah ada keterangan tentangnya". Maksudnya apabila kamu melihat mereka "kufur yang nyata" (yang tidak boleh ditakwilkan lagi dengan apa cara pun dengan sikap hendak berbaik sangka terhadap sesama Muslim, untuk mengelak daripada terkeluar kalimah "kafir" itu) maka hendaklah kamu ingkari yang demikian itu, dan katakanlah kepada mereka dengan kata-kata yang hak (tetapi bukannya dengan cara yang biadab). Keluar menentang mereka dan berperang dengan mereka adalah haram, dengan ijma' Muslimin, walaupun mereka itu fasik dan zalim. A h l i Sunnah berijmak bahawa tidak dima'zulkan mereka kerana kefasikan, ada wajahnya dalam kitab-kitab fiqh bagi sahabat kami yang ia dima'zulkan kerananya. Imam Al-Nawawi menyatakan bahawa: kata para ulama' "sebab tidak terma'zul mereka itu dan haram keluar menentang mereka itu adalah kerana apa yang berlaku ada pertalian dengan fitnah (huru hara) dan pertumpahan darah serta rosak hubungan antara sesama manusia maka kerosakan daripada pema'zulan itu akan lebih besar daripada keadaan asal kedudukannya itu. (Jika dibandingkan penafsiran tentang kedudukan A h l i Al-Sunnah dengan keadaan perimbangan kuasa internasional sekarang yang tidak nampak memihak langsung kepada kemaslahatan Muslimin, maka kita boleh melihat hikmah di sebalik apa yang dituduh sebagai 'pasifnya A h l al-Sunnah' oleh sesetengah kalangan, dan kalau kita ingatkan pula kepada sejarah, maka jelas antara sebab yang membawa kepada runtuhnya kerajaan 'Uthmaniyyah yang mewakili khilafah Muslimin ialah sikap tidak mengikut ajaran ini oleh para pengikut ibn A b d al-Wahhab yang hingga kini menyebabkan enam puluh tahun lebih lamanya umat Islam tanpa 'bapa' dan mereka dipermain-mainkan dalam siasah antarabangsa akibat malapetaka ini.) Kata Qadhi 'Iyad, 'ulama' berijma' bahawa imamah tidak terikat bagi orang kafir, dan pada kau ini maka bila berlaku kekufuran atas orang yang berkesanan maka dia terma'zul' .(dalam syarah Imam al-Nawawi terhadap hadith M u s l i m di bawah tajuk wujub t'aah al-umara' fi ghair ma' siyyah...) Wallahu a'lam.

122


Dalam hubungan dengan kedudukan amir dan orang ramai ini Abdullah Schleifer dalam artikelnya, "Jihad and Traditional Islamic Consciousness" dalam "Islamic Quarterly", London, Fourth Quarter, 1983 (http://www.alwaha.com/issuel0sbl5.htm) menyatakan, "sebagaimana orang-orang yang beriman mesti sembahyang di belakang imam, apa juga kedudukannya dari segi moral (soleh atau fasik) demikian juga dalam teori A h l al-Sunnah yang benar dan asal ia mesti mengikut imam dalam peperangan jihad. Ibn Hanbal dalam 'Kitab al-Sunnah' meringkaskan pendirian yang meliputi perkara ini berkata, "jihad mestilah dilakukan berserta dengan semua imam-imam sama ada mereka itu orang-orang yang baik-baik atau jahat; kezaliman orang-orang yang zalim atau keadilan orang-orang yang adil tidak memberi kesan. Sembahyang Jumaat, menunaikan haji, dan sembahyang dua hari raya itu mestilah dilakukan bersama dengan mereka yang memegang kekuasaan atau urusan Muslimin, walaupun mereka bukan orang-orang yang baik, adil atau bertaqwa. Sedekah, zakat, kharaj dan fay', mestilah diberikan kepada amir-amir sama ada mereka menggunakannya secara betul atau tidak. Dalam batasan-batasan ini para ulama' menegaskan semula tanggungjawab setiap ahli umat Islam supaya melakukan jihad sebagai amar ma'ruf dan nahi mungkar, menyuruh melakukan kebaikan dan mencegah kemungkaran, mengikut kemampuan yang terbaik pada ilmu mereka dan kemampuan mereka; oleh kerana amar ma'ruf adalah di atas segalanya merupakan wahana untuk memahami sesuatu dengan benar, maka ia terletak sebagai tanggungjawab ulama' yang paling banyak sekali. Dengan kekal berada dalam batasan-batasan kesetiaan, para pemikir yang paling terkemuka di kalangan umat Islam menyatakan tanggungjawab mereka untuk menghidupkan sunnah nabi, untuk menjadikan pandangan orang ramai paling berwaspada, dan untuk memastikan agar pemimpin yang efektif itu mendapat penghormatan yang sewajarnya terhadap Syari'at (Ilahi). Hadith yang paling kerap dinukilkan orang 'Jihad yang terafdhal ialah apabila seseorang itu menyatakan kata-kata yang benar di hadapan 123


raja yang zalim', mengesahkan sikap yang tidak menggunakan kekerasan dan keganasan yang ada pada ummah, tetapi kadangkala ia merupakan perjuangan yang menewaskan untuk mengawal dan memperbetulkan apa yang salah yang sudah berlaku daripada pihak negara sebagai jihad yang dilakukan sendiri dengan penuh kesedaran. Ijmak para fuqaha ini bukannya dicapai tanpa kesulitan dan perdebatan. Cara pemerintahan yang zalim menindas dan bersifat sekular atau duniawi yang dilakukan oleh Dinasti Umayyah memberi kesan mendalam dalam menyebabkan kemarahan para ulama' yang juga sensitif terhadap pemerintah melakukan amar ma'ruf dalam hadith."Siapa di kalangan kamu yang melihat kemungkaran hendaklah mengubahnya dengan tangan, dan kalau ia tidak terdaya, maka lakukanlah dengan lidah, kalau ia tidak mampu melakukan yang demikian, sekurang-kurangnya lakukanlah dengan hati; itu adalah selemah-lemah iman". Mengikut Hamidullah, kitab yang mula-mula dikarang berkenaan dengan 'siyar' sebagai satu disiplin ilmu yang tersendiri dalam bidang fiqh ialah yang dikarang oleh Abu Hanifah, dan ia mengesahkan penggunaan senjata terhadap pemimpin-pemimpin yang zalim. Pendirian Abu Hanifah ditentang oleh Imam Malik yang mengikut laporannya menggunakan masa seluruhnya pada suatu petang berbahas tentang masalah itu dengan Imam Abu Hanifah dalam masjid di Madinah, dan juga dibahas oleh ahli fiqh dan sahabat Abu Hanifah, A u z a ' i , yang menulis ,"kami menyokong semua perkara daripada Imam Abu Hanifah sehinggalah beliau datang dengan pedang." Al-Mawardi tidak menolak kemungkinan pemberontakan dalam menentang pemimpin yang jahat dan beliau menganggap kekafiran sebagai satu daripada syarat-syarat (dalam senarai, yang kalau tidak kerana ini sahaja, ia bersifat teknikal) bagi mema'zulkan imam. Al-Baqillani dalam teorinya tentang khilafah menyebut kekafiran, kezaliman, dan dosa moral (kefasikan) tetapi ia mengakui bahawa banyak

124


mazhab dalam Ahli-Sunnah yang tidak mahu menerima syarat-syarat ini sebagai alasan yang mencukupi untuk mema'zulkan seorang pemimpin, dan Al-Baqillani dengan terang menyokong pandangan ini. Para ulama' yang lain cuba membezakan antara jenis-jenis kefasikan tidak mungkin ada pemberontakan menentang imam yang fasik dalam hidup peribadinya, tetapi kalaulah perintahnya bercanggah dengan hukum yang sudah ada, dalam syariat, maka tidak wajib mengikutnya, bahkan ia mesti dima'zulkan, kalaulah ada terdapat kepastian bahawa kemenangan akan tercapai. Tetapi yang lebih bermakna lagi (di kalangan Ahli-Sunnah) ialah perhatian yang sedemikian besarnya di kalangan ulama' untuk tidak memberi laluan kepada pemberontakan melawan mereka yang menjadi wali al-amr. Al-Baqillani dan al-Mawardi atau mana-mana pengarang Ahl-Sunnah yang menulis berkenaan dengan teori khilafah tidak pernah menulis berkenaan dengan prosedur tentang bagaimana hendak mema'zulkan imam, walaupun isu etika tentang amar ma'ruf mereka menentukan syarat-syarat serperti penyakit mental dan fizikal, tuli, bisu, dan terlalu tua tidak bermaya sebagai sifat-sifat yang menyebabkan terlucutnya jawatan sebagai khalifah. Akhirnya kenyataan yang tidak kabur-kabur daripada Imam alAsy'ari, mutakallim Sunni yang agung itu, yang menjadi kekal abadi, dan memberi takrifan kepada keadaan yang ada, "kami berpendirian sesatnya mereka yang berpegang kepada fahaman bahawa adalah benar untuk sesiapa bangkit menentang para imam bila mana sahaja zahir pada mereka sifat merosot daripada apa yang benar. Kami menentang pemberontakan bersenjata menentang mereka dan perang saudara." Demikianlah beberapa penerangan berkenaan dengan tugas-tugas pemimpin atau ketua negara Islam (Darul-Islam) dan kedudukannya yang diambil kiasannya daripada kedudukan khalifah dan tugas-tugasnya. Wallahu a'lam.

125

ULIL AMRI: TAKRIF DAN KONSEP Dato' As-Sheikh Haji Nooh bin Gadot

PENDAHULUAN epimepimpinan merupakan salah satu aspek yang memang diberi penekanan oleh Islam. Ini dapat dibuktikan sendiri melalui Sejarah kehidupan Baginda Muhammad s.a.w. di mana Baginda berjaya membentuk satu ummah yang bertamadun tinggi, cemerlang dalam segala aspek kehidupan di samping keteguhan iman yang menunjang di dalam jiwa. Situasi ini dapat dibentuk melalui cara kepimpinan yang ditunjukkan dan dipraktikkan oleh Rasulullah s.a.w. yang dipandu serta dipimpin oleh wahyu Ilahi yang Maha Agung. Walau bagaimanapun, segala bentuk kepimpinan yang telah ditunjukkan oleh Rasulullah s.a.w. itu tidak diikuti dan dihayati sepenuhnya oleh penganut Islam itu sendiri. Oleh yang demikian, kita dapati ramai di kalangan pemimpin-pemimpin (seluruh aspek termasuklah pemimpin keluarga, organisasi dan sebagainya) tidak dapat memimpin dengan cemerlang dan berjaya. Ekoran itu, berlakulah banyak 127


kepincangan dan kerosakan di atas muka bumi ini disebabkan oleh ketidakpatuhan dalam kepimpinan sebagaimana yang telah digariskan oleh Islam melalui contoh teladan Rasulullah s.a.w. Lebih menyedihkan lagi, umat Islam yang mempunyai sinaran mutiara kepimpinan Rasulullah s.a.w. menjadi satu umat yang lemah berbanding dengan umat yang lain. Persoalan yang perlu kita bangkitkan ialah adakah umat Islam sedunia ketika ini masih tercari-cari atau menunggu seorang pemimpin yang boleh membawa umat Islam sebagai satu umat yang bersatu padu dan cemerlang? Oleh itu, semoga kertas kerja ringkas ini yang mengandungi konsep ulil amri (pemimpin) serba sedikit dapat memberikan panduan kepada setiap orang yang bergelar pemimpin. Takrif Ulil Amri Para penguasa, ahli-ahli hukum, para ulama', panglima-panglima perang, para pemimpin dan para zu'ama' mampu mengembalikan manusia kepada ketentuan-ketentuan yang dibawa oleh Rasul dalam seluruh aspek kehidupan untuk kebaikan yang menyeluruh. Apabila ulil amri telah bermuafakat menentukan suatu peraturan, rakyat wajib untuk mentaatinya dengan syarat mereka itu boleh dipercayai dan tidak menyalahi ketentuan Allah dan ketentuan Rasul-Nya. Sesungguhnya mereka (ulil amri) ialah orang-orang yang terpilih dalam perbahasan suatu masalah dan dalam menentukan kesepakatan mereka. Termasuk dalam kumpulan ulil amri juga ialah "Ahl al Halli Wal Aqdi" yang terdiri daripada orang-orang pilihan yang tidak dibenci oleh umat dan tidak dipaksa oleh kekuatan apa pun. Apabila mereka berkumpul untuk memecahkan suatu masalah dan mengambil keputusan serta memberikan pertimbangan yang sihat dan baik demi kepentingan dan kemaslahatan umat, maka keputusan mereka itu wajib ditaati.

128

Ulil Amri: Takrif dan Konsep

Oleh yang demikian, ulil amri ialah sekelompok orang pilihan yang diberikan amanah dan mempunyai kekuasaan serta pertanggungjawaban dalam mengambil keputusan, atau sekelompok orang pilihan yang mengatur urusan masyarakat. Konsep Ulil Amri Kedaulatan atau kuasa menghukum yang mutlak hanya milik Allah swt. Ini adalah untuk menjamin kebebasan insan dan menjaga kemuliaan serta kepentingannya supaya tidak disalahgunakan oleh sesiapapun. Allah swt berfirman: "Katakanlah sesungguhnya aku tetap berada di atas (kebenaran yang berdasarkan) bukit-bukti yang nyata (alQuran) Tidak ada padaku apa yang kamu minta segerakan itu (daripada azab siksa), hanya Allah jualah yang menetapkan hukum, Ia menerangkan kebenaran dan Dialah sebaik-baik yang memberi keputusan." Ia ialah suatu perintah dan tuntutan dalam Islam kerana sebagaimana yang kita ketahui bahawa pentadbiran urusan orang ramai ialah suatu kewajipan agama, malah agama tidak dapat tegak tanpanya. Tidak sempurna kepentingan anak-anak Adam kecuali dengan perhimpunan kerana mereka memerlukan antara satu sama lain dan sudah semestinya dalam perhimpunan itu ada ketua. Rasulullah s.a.w bersabda: "Apabila tiga orang bermusafir, maka hendaklah salah seorang dilantik menjadi ketua."

129


Ia ialah salah seorang daripada khalifah di atas muka bumi ini yang bertanggungjawab memainkan peranan untuk melaksanakan perintah Allah swt. Allah swt berfirman: "Sesungguhnya Allah menyuruh kamu supaya menyerahkan segala jenis amanah kepada ahlinya (yang berhak menerimanya) dan apabila kamu menjalankan hukum antara manusia, (Allah menyuruh) kamu menghukum dengan adil. Sesungguhnya Allah dengan (suruhannya) itu memberi pengajaran yang sebaik-baiknya kepada kamu. Sesungguhnya Allah sentiasa mendengar lagi sentiasa melihat." Hak pemerintah (raja, presiden atau khalifah) ke atas rakyatnya ialah hak mendengar, patuh dan taat. Tetapi hak-hak ini bukanlah merupakan hak yang mutlak bahkan hak-hak ini adalah hak yang bersyarat iaitu ketaatan dan kepatuhan kepada pemerintah (Ulil Amri) ialah ketaatan dalam lingkungan apa yang diturunkan oleh Allah swt dan tidak bercanggah dengan kehendak al-Quran, Hadith serta ajaran Islam dan dalam perkara-perkara kebajikan serta kebaikan. Rasulullah s.a.w. bersabda: "Hanya ketaatan dan kepatuhan itu dalam perkara yang baik yang tidak dilarang oleh agama." Segala bentuk pemerintahan dan pentadbiran hendaklah berpaksikan dengan sumber asal yang satu iaitu wahyu Allah swt demi mencapai keredaan dan maghfirah-Nya, selain merujuk kepada sumbersumber yang lain.

130


Rasulullah s.a.w bersabda: "Aku tinggalkan kepada kamu dua perkara yang kamu tidak akan sesat selagi kamu berpegang kepadanya, iaitu alQur'an dan HadithKu." Apabila seseorang ulil amri/pemerintah/ketua itu menyempurnakan hak ummah, maka ia telah menunaikan hak Allah untuk mereka (hak mereka) dan hak Allah ke atas mereka (kewajipan mereka) dan mereka (rakyat) wajib mentaatinya. Allah swt berfirman: "Wahai orang-orang yang beriman! Taatlah kamu kepada Allah dan taatlah kamu kepada Rasulullah dan juga kepada ulil amri (orang-orang yang berkuasa) di kalangan kamu. Kemudian jika kamu berbantah-bantah (berselisihan) dalam sesuatu perkara, maka hendaklah kamu mengembalikannya kepada (kitab) Allah (al-Qur'an) dan (Sunnah) rasulnya, jika kamu benar beriman kepada Allah dan hari Akhirat. Rasulullah s.a.w bersabda: "Wajiblah atasmu itu mendengar dengan patuh serta mentaati, sama ada engkau dalam keadaan sukar ataupun senang, keadaan rela menerima perintah itu ataupun membencinya dan juga dalam hal yang mengalahkan kepentingan dirimu sendiri." Ulil amri yang menyuruh atau memerintah dengan menyalahi apa yang dibawa oleh Rasul, maka perintah tersebut tidak boleh didengar dan tidak wajib ditaati.

131


Rasulullah s.a.w bersabda: "Tiada taat terhadap makhluk yang melakukan maksiat terhadap Allah." Dan sabdanya lagi: "Dengar dan taat merupakan kewajipan setiap muslim dalam perkara yang disukai dan dibenci selagi tidak disuruh melakukan maksiat (maka dalam keadaan ini) tidak boleh dengar dan tidak boleh taat." Bentuk pemerintahan yang dilaksanakan bertujuan untuk memberikan kemanfaatan kepada rakyat. Rasulullah s.a.w bersabda: "Tiada seorang amir (pemimpin) yang menguasai urusan pemerintahan kaum muslim, kemudian ia tidak bersungguh-sungguh memberikan kemanfaatan kepada mereka, juga tidak memberikan nasihat pada mereka (mengusahakan mana-mana yang baik dan menolak manamana yang tidak baik) melainkan pemimpin itu tidak akan masuk syurga bersama-sama dengan mereka yang dipimpinnya itu." Begitu juga sebagaimana dalam kaedah Fiqhiah yang berbunyi: "Tindakan (keputusan) yang dijalankan oleh Ketua Negara terhadap rakyat mengandungi maslahat." Rakyat hendaklah menyokong dan membantu pemerintah dalam semua perkara yang membawa kepada kemajuan, kebaikan dan pembangunan. Juga sentiasa menyuruh kepada yang makruf dan menegah yang mungkar kerana itu merupakan salah satu asas penting Islam di dalam pembangunan kemasyarakatan yang cemerlang. 132


Allah swt berfirman: "Kamu (Wahai Umat Muhammad) ialah sebaik-baik umat yang dilahirkan bagi (faedah) umat manusia, (kerana) kamu menyuruh berbuat segala perkara yang baik dan melarang daripada segala perkara yang salah (buruk dan keji) serta kamu pula beriman kepada Allah (dengan sebenar-benar iman)..." Hendaklah mempunyai hubungan integrasi yang bersepadu dan berterusan antara pemerintah dan ulama' juga hartawan serta rakyat jelata bagi memastikan segala perjalanan pentadbiran negara sentiasa berada di landasan yang betul iaitu mengikuti prinsip-prinsip syariah Islamiah. Allah swt berfirman: "Dan orang-orang yang beriman lelaki dan perempuan setengahnya menjadi penolong bagi setengahnya yang lain, mereka menyuruh berbuat kebaikan dan melarang daripada berbuat kejahatan...". Rasulullah s.a.w bersabda: "Dua golongan manusia di mana apabila mereka berada dalam keadaan baik maka manusia akan baik, tetapi apabila mereka berada dalam keadaan tidak baik maka manusia akan binasa, mereka itu ialah ulama' dan umara'. Kebaikan mereka ialah kebaikan manusia dan kebinasaan mereka ialah kebinasaan manusia. Seterusnya orang 'alim itu diikuti oleh manusia dalam perbuatan dan perkataannya, sekiranya segala perbuatan dan perkataan-nya baik maka baiklah ikutan manusia itu, tetapi sebaliknya sekiranya segala perbuatan dan perkataannya buruk maka buruklah ikutan manusia itu. Manakala pemimpin pula menyediakan kepada manusia apa yang mendatangkan kebaikan kepada 133


mereka atau yang boleh membinasakan mereka dan dalam masa yang sama mereka (rakyat) tidak boleh menyalahi perintah mereka (pemimpin)." Tampuk pemerintah merupakan satu amanah daripada Allah swt dan seseorang pemimpin itu akan diberi balasan yang baik sekiranya ia dapat melaksanakan tanggungjawabnya sebagai seorang ketua dengan jujur dan adil. Tetapi sebaliknya akan diazab oleh Allah swt kepada pemimpin yang tidak jujur. Rasulullah s.a.w bersabda: " A h l i syurga itu ada tiga macam iaitu orang yang mempunyai kekuasaan pemerintahan yang berlaku adil dan dikurniai taufiq (dikurniai pertolongan oleh Allah untuk melaksanakan pemerintah-pemerintah-Nya dan menjauhi larangan-larangan-Nya), juga seorang yang berhati kasih sayang, lemah lembut kepada semua kerabatnya dan juga kepada sesama muslim, dan seorang yang menahan diri daripada meminta-minta sedangkan ia mempunyai keluarga yang ramai dan dalam keadaan miskin." Rasulullah s.a.w bersabda: "Seorang pemerintah yang menguruskan urusan rakyatnya yang muslim, kemudian dia mati dalam keadaan menipu mereka, maka A l l a h mengharamkannya daripada memasuki syurga." Ramuan Penting yang Bercirikan Kepimpinan G l o b a l Aspek keilmuan. kemajuan ilmu ialah prasyarat mana-mana kemajuan sesuatu tamadun. Justeru itu, umat yang ingin maju, budaya ilmu haruslah sebati di kalangan pemimpinnya sebagaimana yang diberi penekanan oleh Rasulullah s.a.w dan para sahabat. Pemimpin yang 134

berilmu, bukannya yang berharta sahaja, harus digilap dan diberi ruang seluas-luasnya untuk memimpin. Sekiranya pemimpin dipilih kerana hartanya sahaja dan bukan ilmunya, maka tunggu sahajalah saat kehancuran sesuatu bangsa itu. Allah swt berfirman: "Bacalah (Wahai Muhamad) dengan noma Tuhanmu yang menciptakan (sekelian makhluk). Ia mencipta manusia daripada sebuku darah beku. Bacalah, dan Tuhanmu yang amat pemurah, yang mengajar manusia melalui pena dan tulisan, Ia mengajarkan manusia apa yang tidak diketahuinya." Aspek kerohanian. Aspek ini pula ialah satu lagi prasyarat penting dalam kepimpinan Nabawiyyah yang perlu dijadikan ikutan. Kerohanian ini bermakna aspek Hablumminallah (hubungan dengan Allah) dari segi iktikad di mana seterusnya menjadikan segala amalan sentiasa mantap untuk menjamin sesuatu kemenangan dan untuk mendapat keredaan Allah. Allah swt berfirman: "Wahai orang yang berselimut! Bangunlah sembahyang tahajud pada waktu malam, selain daripada sedikit masa (yang tak dapat tidak untuk rehat). (iaitu) separuh dari waktu malam atau kurangkan sedikit daripada separuh itu. Ataupun lebihkan (sedikit) daripadanya, dan bacalah al-Qur 'an dengan tartil. (Sayugialah engkau dan pengikutpengikutmu membiasakan diri masing-masing dengan ibadah yang berat kepada hawa nafsu, kerana) sesungguhnya Kami akan menurunkan kepadamu wahyu (al-Qur'an yang mengandungi perintah-perintah) yang berat (kepada orang-orang yang tidak bersedia menyempurnakannya.)". 135

Syura memberi ruang kepada kebebasan memberi pendapat, mengkritik, berbeza pendapat demi mencari formula terbaik untuk maslahah ummah. Allah swt berfirman: "... dan juga bermesyuaratlah dengan mereka dalam urusan (peperangan dan soal-soal keduniaan) itu. (bermesyuarat, untuk membuat sesuatu) maka bertawakkallah kepada Allah, kerana sesungguhnya Allah mengasihi orang-orang yang bertawakkal kepada-Nya." Syarat-syarat Calon Pemerintah Mempunyai wilayah (keupayaan) yang sempurna iaitu Muslim, merdeka, lelaki, baligh dan sempurna akal fikiran. Adil iaitu beragama Islam dan berakhlak mulia. Sifat tersebut diambil kira dalam semua perkara yang berkaitan dengan kuasa iaitu bercakap jujur, amanah, menjauhkan diri daripada perkara-perkara haram, suci daripada sebarang dosa, jauh daripada keraguan, terjamin benar apabila memberi persetujuan, benar apabila marah, menjaga maruah dalam urusan agama dan dunianya. Kesimpulannya ialah melaksanakan kewajipan-kewajipan syarak serta meninggalkan semua larangan agama dan maksiat. Kelayakan ilmiah iaitu mempunyai ilmu pengetahuan yang melayakkannya berijtihad untuk mendapat hukum/keputusan bagi sebarang perkara yang berlaku dalam politik, ekonomi, sosial dan budaya. Halus dan tajam pemikiran dalam menangani masalah-masalah politik, peperangan dan pentadbiran. Syarat ini memerlukan pengalaman yang cukup mengenai urusan orang awam, urusan negara, keperluan pemerintah dan politik. 136

Berpendirian tegas iaitu bersifat berani dan suka menolong yang mendorong kepada mempertahankan negara. Keupayaan jasmani iaitu sempurna pancaindera yang terdiri daripada pendengaran, penglihatan dan lidah supaya dapat mengetahui dengan sempurna terhadap apa yang berlaku di sekelilingnya. Berketurunan Quraish, syarat yang ketujuh ini terdapat perbezaan pendapat mengenainya. Oleh itu, syarat yang sesuai pada masa ini ialah orang yang bertanggungjawab mengurus dan mentadbir urusan orangorang Islam mestilah terdiri daripada orang yang diikuti, ditaati dan disetujui ramai, mempunyai kekuatan yang bersandarkan kemahuan umum, maka itu semua akan menghasilkan kesatuan dan menghapuskan perpecahan.

H7

HAK DAN TANGGUNGJAWAB RAKYAT DAN ULIL-AMRI Prof. Dr. Abdul Samat Musa

Pendahuluan i kalaii kalangan masyarakat kita hari ini, khususnya orang-orang bukan Islam, masih banyak terdapat salah tanggapan mengenai sistem pemerintahan Islam. Terutama tentang kedudukan hak-hak rakyat dan kuasa pemerintah. Islam sering dikaitkan dengan penafian hak-hak asasi manusia dan kuasa sewenang-wenang pemerintah. Persoalan juga timbul mengenai bagaimana dan apakah bentuk hubungan antara hak dan tanggungjawab rakyat dan pemerintah (Ulil-Amr). Selain itu, kemusykilan lain ialah mengenai apakah yang dikatakan hak dan tanggungjawab itu dan apakah asas-asasnya. Kertas ini cuba menjelaskan secara umum dan ringkas mengenai persoalan-persoalan ini dan kedudukannya dalam perbincangan fiqh Islam. Kesyumulan Fiqh Islam Perbincangan Fiqh Islam adalah luas dan menyeluruh. Pada umumnya, ia dibahagikan kepada empat cabang fiqh yang utama, iaitu fiqh ibadat, fiqh munakahat, fiqh muamalat dan fiqh jinayat. Pada dasarnya, fiqh Islam mengatur perhubungan manusia dengan Allah, perhubungan manusia sesama mereka dan hubungan manusia dengan 139

alam. Satu aspek penting Fiqh Islam menyentuh persoalan tentang hubungan individu dengan negara, atau hubungan pemerintah dengan rakyat ('alaqatu al-hakim bi al-mahkum, aw al-ra'i bi al-ra'iyyah aw alsultah bi al-sha'bi). Aspek ini dikenali pada masa ini sebagai undangundang perlembagaan (al-fiqh al-dusturi) Penulisan tentang aspek fiqh ini atau dikenali juga sebagai al-fiqh al-siyasi atau fiqh al-siyasah al-shar'iyyah telah dilakukan oleh ulama' fiqh Islam terdahulu daripada berbagai-bagai mazhab, sama ada dalam karya-karya fiqh mereka secara umum, atau dalam penulisan khusus seperti yang dihasilkan oleh Mawardi, Abu Ya'la dan Ibn Taymiyyah. Penulisan tentang persoalan ini juga telah diusahakan dan dikembangkan oleh ramai penulis terkemudian sama ada dalam bahasa Arab atau Inggeris. Sungguhpun dikatakan oleh sebahagian pengkaji bahawa bidang ini masih kurang mendapat perhatian atau dibuat kajian secara terperinci dan terkini, ini bukan bererti bahawa apa yang dihasilkan (turath) sebelum ini tidak membicarakan persolan Fiqh Siyasi. Di samping teori, kita juga ditinggalkan dengan warisan amalan kenegaraan (constitutional practices) yang kaya yang boleh dijadikan panduan dan neraca pertimbangan. Walau bagaimanapun, sebagai satu cabang ilmu yang sentiasa berkembang, masih terdapat ruang yang agak luas bagi undang-undang perlembagaan dan pentadbiran Islam (constitutional and administrative law) untuk berkembang mengikut keperluan semasa dari segi perincian dan cara pelaksanannya dalam situasi dan lokasi yang berubah dan berbeza. Ini memandangkan bahawa al-Quran hanya membawa dasardasar umum (Mabadi 'ammah) yang pokok dan asas mengenai pemerintahan, dan tidak menentukan secara spesifik tentang bentuk (ashkal) dan butiran pelaksanaannya. Perincian perkara ini ditinggalkan kepada ijtihad bagi memenuhi tuntutan semasa.

140

Asas Perhubungan Rakyat dan Pemerintah (Ulil-Amr) Secara umumnya terdapat tiga elemen penting yang membentuk sesebuah negara iaitu, pihak berkuasa atau kekuasaan (al-Sultah), rakyat (al-Sha'b) dan kawasan (al-Iqlim). Bagi negara Islam berbeza dengan dengan negara bukan Islam, ditambah satu unsur lagi iaitu penerimaan Islam sebagai asas rujukan (tahkim al-Islam) dalam pemerintahan negara. Kewujudan rakyat (al-ra'iyyah aw al-mahkum) dan pemerintah (alhakim) yang diberikan berbagi-bagai gelaran dalam sejarah pemerintahan Islam adalah penting bagi pencapaian dan kelangsungan tujuan dan matlamat negara sebagaimana yang dituntut oleh agama Islam. Islam sebagai agama yang lengkap telah menyediakan beberapa asas dan garis panduan mengenai hubungan rakyat dengan pemerintah. Asas-asas ini meliputi beberapa aspek hak dan tanggungjawab masingmasing terhadap satu sama lain dan dalam konteks hubungan mereka dengan agama dan negara pada amnya. Hubungan antara rakyat dan pemerintah mempunyai asas dari segi syariah, dan ia timbul bukan akibat daripada keperluan politik semata-mata. Ini dapat dilihat daripada beberapa prinsip negara menurut pandangan Islam, iaitu konsep ketinggian syariah, khilafah dan amanah, dasar keadilan, persamaan, kebebasan, tanggungjawab, syura dan kepatuhan kepada Ulil al-amr. Konsep Pemerintahan dan Rakyat Dalam bahasa yang mudah, pemerintah ialah mereka yang diberi mandat oleh rakyat untuk memimpin dan memerintah negara. Dalam sejarah dan teori pemerintahan Islam, ketua negara diberi berbagai-bagai gelaran seperti Khalifah, Imam, Ulil al-Amr, al-hakim, Amir al-Mu'minin dan Sultan. Gelaran-gelaran ini bukanlah bersifat mengikat umat Islam. Ia sebenarnya merujuk kepada kepimpinan tertinggi negara Islam, dan negara Islam hari ini bebas memilih gelaran-gelaran lain yang difikirkan sesuai, asalkan ia mempunyai matlamat yang sama.

141

Teori politik Islam pada umumnya boleh dikatakan berlegar di sekitar persoalan Khilafat atau Imamat. Menurut Al-Mawardi, "Imamah ialah satu tugas pengganti Nabi bagi menjaga agama dan urusan dunia." Ibn Khaldun pula mentakrifkan Khilafat sebagai "membawa manusia seluruhnya mengikut pandangan syara' bagi kebaikan mereka di dunia dan akhirat" . Istilah-istilah seperti khilafat, Imamat al-Kubra dan Imarat al-Mu'minin adalah sama maksudnya, iaitu merujuk kepada kepimpinan tertinggi bagi perkara-perkara keagamaan dan keduniaan. 1

2

Pemerintahan bercirikan Islam berasaskan konsep Khilafah dan amanah , dengan erti pemerintah dipilih oleh rakyat bagi melaksanakan amanat yang dipertanggungjawabkan bagi meneruskan tugas memelihara agama Islam dan mentadbir urusan keduniaan bagi kebahagiaan seluruh masyarakat. Konsep ini bukan sahaja terpakai kepada khilafah universal, tetapi juga kepada sistem negara masa kini (nation state). Dalam hal ini, ia tidak merujuk kepada bentuk atau sistem tertentu, kerana bentukbentuk ini boleh berubah mengikut kesesuaian dan keperluan. Apa yang penting ialah mematuhi dasar-dasar pemerintahan yang telah ditetapkan. Dengan erti kata yang lain, yang mejadi asas yang mengikat (binding) ialah substancenya dan bukan formnya. 3

Aspek lain yang diberi penekanan dalam teori politik Islam adalah dari segi ciri-ciri kepimpinan negara, dengan erti bahawa, pemimpin negara Islam bukan sahaja perlu dipilih oleh rakyat, tetapi juga perlu ditimbang dari segi kualitinya. Ini dapat dilihat daripada syarat-syarat yang ketat yang dikenakan terhadap calon khalifah.

1.

Mawardi, al-Ahkam al-Sultaniyyah, cet.I, Matba'ah Mustafa al-Babi al-Halabi Wa Aw'ladihi, Qahirah, 1960, h . 5 .

2.

Ibn Khaldun, al-Muqaddimah, cet.I, dar A h y a ' al-Kutub, Qahirah, 1960, h. 135.

3.

Terdapat banyak ayat al-Quran yang menekankan konsep khilafah dan amanah: Lihat sebagai contoh, al-Baqarah,30; al-An'am, 133, 165; Sod, 26; al-Nur, 55; Fatir, 39; al-A'raf, 129 ; al-Nisa', 58.

142

Dalam Islam, kuasa pemerintahan dan pentadbiran merupakan amanah, dan Ulil-Amr (pemerintah) dikehendaki melaksanakan tugas mereka berdasarkan tanggungjawab khilafah yang diamanahkan secara individu dan secara kolektif kepada pemerintah. Berdasarkan konsep amanah dan mandat yang diberikan i n i , pemerintah diberikan tanggungjawab melaksanakan tuntutan agama, dan dalam beberapa keadaan tertentu menggunakan pertimbangan dalam pelaksanaannya berdasarkan konsep Siyasah Shar'iyyah bagi kepentingan agama dan kepentingan umum (maslahat 'ammah). Satu lagi unsur penting sebuah negara ialah rakyat. Teori perlembangaan Islam mengiktiraf kewarganegaraan orang-orang bukan Islam. Di samping teori, amalan pemerintahan Islam juga membuktikan bahawa rakyat sesebuah negara boleh terdiri daripada orang-orang Islam dan bukan Islam, dan mereka berhak mendapat perlindungan yang sama. Pengiktirafan terhadap kewarganegaran mereka boleh dilihat umpamanya dalam Perlembagaan (Sahifah) Madinah. Sahifah Madinah memperuntukkan, "mereka (orang-orang Islam) ialah satu ummah..." dan "orang-orang Yahudi Banu 'Awf (termasuk pengikut mereka) adalah satu ummah bersama-sama orang-orang Islam". Kedudukan hak-hak mereka juga diberi jaminan dalam Perlembagaan negara-negara Islam hari ini.

4

5

Konsep Hak dan Tanggungjawab Hak (Haq) dan tanggungjawab (mas'uliyyah) ialah dua dasar penting pemerintahan Islam, dan kedua-duanya ialah saling berkaitan antara satu sama lain. Dalam Islam pemerintah dan rakyat mempunyai hak dan tanggungjawab tertentu yang masing-masing perlu diberi dan dilaksanakan. Hak dan tanggungjawab mempunyai asas keagamaan, dan bukan semata-mata terbit daripada sesuatu kontrak sosial tertentu. Oleh

4.

Sahifah Madinah, Fasal 1.

5.

Ibid, Fasal 25.

143

yang demikian, pelaksanaan kedua-duanya mempunyai landasan dan jaminan keagamaan yang lebih kukuh. Kelahiran dan skop hak dan tanggungjawab dalam Islam juga bukan berpunca daripada tuntutan masyarakat, dan jaminan hak-hak rakyat bukan bertujuan menjadi benteng kepada kuasa pemerintah yang dikatakan berpotensi untuk mencabul hak-hak rakyat dan diisytiharkan ekoran kezaliman pemerintah, seperti yang dapat dilihat dalam sejarah perkembangan hak-hak manusia di barat. Menurut ajaran Islam, melaksanakan hak dan tanggungjawab merupakan tugas keagamaan yang mesti ditunaikan oleh kedua-dua pihak iaitu pemerintah dan rakyat. Terdapat dakwaan yang mengatakan bahawa Islam hanya memberi penekanan terhadap tanggungjawab dan bukan kepada hak individu, memandangkan dalam ajaran Islam dipenuhi dengan suruhan (awamir) dan larangan (nawahi) yang menjadi kewajipan orang Islam untuk mematuhinya. Pandangan ini kurang tepat, kerana pertama, pendekatan tanggungjawab memberi pengiktirafan secara tidak langsung terhadap hak-hak individu yang akan dinikmatinya, dan cara demikian adalah lebih berkesan. Kedua, di samping pendekatan ini, memang terdapat ayat-ayat al-Qur'an dan hadith yang menyentuh secara langsung mengenai hak-hak individu atau rakyat. Ketiga, amalan perlembagaan Islam pertama menerusi Perlembagaan Madinah dengan jelas menyenaraikan hak-hak tertentu yang diberi jaminan oleh negara kepada semua rakyat, sama ada Islam atau bukan Islam, di samping tanggungjawab. Penulisan terkemudian mengenai politik Islam juga memberi perhatian khusus dan analisis terperinci mengenai hak dan tanggungjawab rakyat dan pemerintah. Di samping itu terdapat juga deklarasi hak asasi manusia yang disediakan oleh badan-badan Islam tertentu, termasuk oleh Majlis Islam Eropah. Perlindungan hak asasi juga diperuntukkan dalam perlembagaaan dan draf perlembagaan Islam moden. Hak-hak yang dinyatakan itu, sebenarnya bukanlah suatu yang baru, tetapi merupakan penegasan dan perincian terhadap apa yang tersurat dan tersirat dalam Qur'an dan Sunnah. 144

Penekanan terhadap hak dan tanggungjawab dalam Islam, menunjukkan bahawa seseorang itu tidak seharusnya memikirkan apa yang patut dinikmati oleh mereka semata-mata, tetapi pada masa yang sama, perlu menumpukan perhatian atau memikirkan apa yang patut mereka lakukan bagi kesejahteraan umat dan kepentingan negara, dan masyarakat umum yang lebih utama. Konsep hak dan tanggungjawab menurut Islam berasaskan kepada kedudukan manusia sebagai khalifah Allah di bumi, sama ada mereka terdiri daripada Ulil-Amri atau rakyat jelata. Konsep khilafah dalam pengertian individu dan kolektif melalui institusi pemerintahan, .seterusnya mempunyai matlamat yang sama iaitu bagi memelihara agama dan mengurus hal-hal keduniaan. Oleh itu, mereka seharusnya bekerjasama (Ta'awun) dalam perkara-perkara kebaikan, dan menegur dengan baik bagi tujuan mencegah keburukan. Peranan mereka ialah sama-sama membina, dan bukannya meruntuh, keutuhan negara dan umat. H a k dan Tanggungjawab Rakyat Hak-hak perseorangan mengikut fiqh Islam bukanlah hak semulajadi, malah merupakan pemberian Allah yang bersandarkan kepada sumber-sumber hukum syarak yang diambil, iaitu hasil daripada syariat. Oleh itu, hak-hak ini tertakluk kepada kawalan-kawalan tertentu, seperti memelihara maslahat umum dan tidak melanggar hukum agama yang jelas. Oleh yang demikian, menurut Islam, tidak semua tuntutan manusia atau individu boleh diiktiraf sebagai hak asasi. Beberapa kaedah tertentu juga telah disediakan bagi menyelesaikan konflik yang timbul antara hak atau kepentingan yang bercanggah, antaranya menerusi mekanisme yang diistilahkan oleh Dr. Yusuf Qaradhawi sebagai fiqhal-muwazanat dan fiqh al-awlawiyyat. 6

6. Yusuf Al-Qaradawi, al-siyasah al-shari'yyah fi dhaw'i Nusus al-shari'ah wa maqasidiha, Maktabah Wahbah, Qahirah, 1998, h.300-319.

145

Hak-hak yang disebutkan, ada dinyatakan oleh penulis-penulis secara terperinci dan ada secara ringkas. A b u a l - A ' l a Maududi umpamanya telah menggariskan lima belas hak warganegara iaitu keselamatan nyawa dan harta; perlindungan kehormatan; maruah dan persendirian (private life); kebebasan diri; hak menentang kezaliman; kebebasan berfikir dan mengeluarkan pendapat; kebebasan menubuhkan pertubuhan; kebebasan beragama; perlindungan daripada dikurung sewenang-wenangnya; hak keperluan asas untuk hidup; hak persamaan di sisi undang-undang; hak untuk menjauhi dosa dan hak untuk mengambil bahagian dalam hal-ehwal negara. 7

Hak-hak atau kebebasan tersebut bukan sahaja diberi kepada warganegara Islam, tetapi juga rakyat bukan Islam. Memelihara hak dan kebebasan mereka merupakan sebahagian daripada tugas keagamaan pemerintah. Ini terbukti dalam Perlembagaan Madinah. Ini bererti bahawa penerimaan Islam sebagai dasar pemerintahan bukanlah bermakna unsurunsur kemajmukan dan hak masyarakat lain dalam negara akan dihapuskan, selama mana perkara itu menjadi hak mereka. Penerimaan Islam juga tidak menafikan kebebasan-kebebasan tertentu yang diberi jaminan kepada rakyat, seperti kebebasan keagamaan yang diberi kepada orang-orang bukan Islam. Pemerintahan bercirikan Islam sebenar tidak sama dengan pemerintahan theocracy-yang pernah wujud dalam sejarah barat atau yang difahami oleh orang-orang barat. Hak-hak rakyat juga boleh dilihat dan dilindungi secara langsung dan tidak langsung menerusi dasar-dasar pemerintahan, seperti dasar musawat (persamaan), hurriyat (Kebebasan), 'adl (Keadilan), syura (musyawarah), bai'ah (pernyataan penerimaan atau kepatuhan kepada pemimpin), siyadat al-syari'ah (ketinggian syariah) dan khilafah (perwakilan dan amanah). Prinsip-prinsip ini mengandungi unsur-unsur jaminan kebebasan individu, kedaulatan undang-undang, hak persamaan,

7. Maududi, Human Rights in Islam, Derbyshire Print, England, 1976, h.25-37.

146

hak bersuara dan memilih pemimpin dan hak mengawasi (muraqabah) tindakan dan kuasa pemerintah. Prinsip-prinsip ini membentuk undangundang perlembagaan dan pentadbiran. Oleh sebab Khilafah merupakan konsep tanggungjawab bersama individu dan pemerintah bagi melaksanakan amanah yang dipertanggungjawabkan, maka rakyat diberi peranan sebagai pemerhati dan pengawas terhadap tindak tanduk badan eksekutif bagi memastikan segala tindakan pemerintahan tidak terkeluar daripada apa yang dibenarkan. Ini dapat direalisasikan menerusi hak muhasabah, muraqabah dan naqd (memeriksa, memerhati dan menegur). Tanggungjawab ini bersandarkan konsep al-amr bi al-ma'ruf wa al-nahy 'an al-munkar (suruhan melakukan kebaikan dan mencegah kemungkaran), dan konsep alnasihah (memberi nasihat). Pengawasan juga boleh dilakukan menerusi prinsip syura, institusi hisbah dan kebebasan kehakiman (istiqlal alqada'). Prinsip-prinsip ini jika dilaksanakan secara berkesan, boleh menjamin perlembagaan dalam pemerintahan. 8

Selain daripada hak-hak yang boleh dinikmati oleh rakyat, mereka juga mempunyai tanggungjawab tertentu. Satu daripada dasar-dasar pemerintahan menurut pandangan Islam ialah al-ta'ah (kepatuhan) kepada pemerintah. Ketaatan rakyat kepada pemerintah adalah mustahak bagi membolehkan negara melaksanakan matlamat negara (qhayat aldawlah) dengan berkesan. Ini merupakan tanggungjawab reciprocal sebagai balasan terhadap pemerintah yang melaksanakan tugas mereka. Tuntutan ini berasaskan perintah al-Quran yang meminta supaya orangorang beriman mentaati Allah, Rasul dan Ulil-Amr. 9

8.

Muhammad al-Mubarak, Nizam al-Islam- al- Hukm wa al-Dawlah, Tab'ah rabi'ah, 1981, h. 40.

9.

Al Quran : Surah al-Nisa', ayat 59.

147

Menurut Al-Mawardi dan Abu Ya'la, apabila Imam (Pemerintah) melaksanakan hak ummah (rakyat) maka menjadi tanggungjawab rakyat pula untuk memberi ketaatan dan pertolongan kepada pemerintah. Perintah ketaatan ini bukan sahaja berdasarkan al-Quran, tetapi juga banyak hadith serta pandangan ulama'-ulama' lain seperti Ibn Taymiyyah. Tanggungjawab membantu (al-Nusrah) berdasarkan konsep al-Quran mengenai ta'awun yang disebutkan. Selama mana pemerintah melaksanakan kewajipan secara adil dan melaksanakan perintah syarak serta tidak menampakkan kekufuran yang nyata, rakyat dilarang daripada menentangnya ('adam al-khuruj 'alaihi). 10

11

12

13

Kepatuhan dituntut selama tidak diarahkan melakukan maksiat. Selain daripada mematuhi kepimpinan, rakyat juga berkewajipan memberi nasihat, sama ada diminta atau tidak, dengan tujuan untuk membetulkan kesilapan supaya dapat dibaiki sebelum ia memudaratkan maslahat umum. Kewajipan rakyat seterusnya ialah melaksanakan hakhak kewangan (huquq maliyyah) kepada negara seperti membayar zakat dan cukai-cukai yang ditetapkan bagi tujuan melaksanakan tugas-tugas yang telah ditetapkan. 14

Hak dan Tanggungjawab Pemerintah A p a yang telah disebutkan sebagai tanggungjawab rakyat, pelaksanaanya merupakan hak pemerintah, seperti hak untuk dipatuhi

10.

Mawardi, op.cit., h.17; Abu Ya'la, al-Ahkam al-Sultaniyyah, h.12.

11. Majmu' Fatawa Sheikh Ibn Taimiyyah: 35/16-17. 12.

Al-Quran: Surah al-Tawbah, ayat 71; Surah al-Ma'idah, ayat 2,

13.

Lihat' Arif Khalil Muhammad Abu 'Id, Wazifat al-Hakim Fi al-Dawlah al-Islamiyyah,Tab'ah al-Ula, Dar al-Arqam, Kuwait, 1985, h. 224-228.

14.

Lihat Arif Khalil Abu cld, Nizam al-Hukmi fi al-Islam, Dar al-Nafais, Tab'ah Ula, Jordan 1996, h.135-150.

148

dan ta'awun bagi membolehkan dasar-dasar negara dapat dilaksanakan dengan baik dan sempurna, serta menjamin keutuhan dan keselamatan negara. Tanggungjawab pemerintah pula adalah seperti melaksanakan tugas dan merealisasikan matlamat negara menurut pandangan Islam yang terungkap dalam konsep khilafah yang telah dijelaskan iaitu hirasat al-din (melindungi agama) dan siyasat al-duniya (mengurus urusan keduniaan). Dwifungsi ini tidak dapat dipisahkan kerana ia saling berkaitan antara satu sama lain. Tugas pemerintah juga adalah untuk melaksanakan amanah dan memerintah atau menghukum di kalangan manusia secara adil. Ahliahli tafsir seperti Zamakhshari dan Baidhowi ada menyatakan bahawa A l l a h telah mendahulukan perintahnya kepada pemerintah supaya menunaikan amanah terhadap mereka yang berhak dan melaksanakan keadilan, kemudian diikuti dengan perintah terhadap orang mukmin supaya mentaati pemerintah. Ini bermakna kepatuhan rakyat bergantung kepada pelaksanaan amanah oleh pemerintah. 15

16

Antara sasaran penting pemerintahan menurut pandangan Islam ialah menjaga kepentingan rakyat, dan maslahat ini merupakan sebahagian daripada maqasid syariah. Dalam hadith juga ada disebut antaranya bahawa setiap pemerintah bertanggungjawab kepada rakyat (...al-Imam Ra'in wa huwa mas'ulun 'an ra'iyyatihi). Pengutamaan kepada kepentingan rakyat dapat dilihat dalam sejarah, di mana mereka yang kaya dan senang semasa mula menjadi pemerintah, akhirnya

15.

Al-Quran: Surah al-Nisa', ayat 58.

16.

Muhammad Al-Mubarak, op.cit., h.49-50.

17.

Lihat AhmadShalabi, al-Siyasah fi al-fikr al-Islami. Tab'ah Khamisah., Maktabah al-ahdah al-Misriyyah

149


berubah menjadi susah apabila meninggalkan jawatan mereka, seperti yang berlaku kepada Rasulullah, Sayyidina Abu Bakar, Sayyidina Umar al-Khattab dan Khalifah Umar Ibn al-Aziz. Keadaan ini berlaku oleh sebab perasaan tanggungjawab kepada rakyat mengatasi kepentingan peribadi. 17

Tanggungjawab pemerintah tersurat dan tersirat dalam ciri-ciri pemerintahan yang diberikan oleh Islam, seperti melaksanakan syariah Allah dengan pengertian yang luas, secara bijaksana dan menepati maksud dan falsafahnya, merealisasikan konsep musyawarah, menerapkan prinsip-prinsip keadilan, kebebasan dan persamaan serta menjamin pelaksanaan hak dan tanggungjawab pemerintah dan rakyat, tanpa diskriminasi terhadap mana-mana pihak, termasuk mereka yang berlainan agama, bangsa dan warna kulit. Berbuat baik (al-birr) dan melakukan keadilan (al-qist) juga meliputi warganegara bukan Islam. Sikap tasamuh atau toleransi Islam terhadap bukan Islam bukan sahaja wujud asasnya dari segi teori tetapi juga dapat dilihat dalam amalan Perlembagaan Madinah. Tugas-tugas pemerintah dapat dilihat lebih lanjut daripada keputusan yang disetujui oleh Perjumpaan Ulama' di Karachi pada 2124 Januari 1951. Antaranya ialah menjamin segala keperluan asas rakyat untuk hidup dari segi makanan, pakaian, perumahan, perubatan dan pendidikan kepada semua warganegara tanpa perbezaan. Dalam istilah penulisan politik, keperluan-keperluan ini dikenali sebagai al-takaful atau al-dhoman al-Ijtima'i (jaminan kemasyarakatan) yang melibatkan antara lain soal pengurusan zakat dan sumber perbelanjaan. negara secara berkesan. Jaminan kemasyarakatan ini merupakan dasar umum yang meliputi semua rakyat, dan pelaksanaannya merupakan tanggungjawab keagamaan dan sebahagian daripada fardhu kifayah. Bagi merealisasikan tangungjawab di atas dengan sepenuhnya, negara perlu mempunyai keupayaan dari segi ekonomi dan kewangan.

150

Secara lebih terperinci, Al-Mawardi telah menyenaraikan sepuluh tugas khalifah (Pemerintah). Secara ringkas ia meliputi memelihara akidah, menjaga keselamatan negara, menyelesaikan pertikaian dan menguatkuasakan keputusan, menguatkuasakan hukum syariah, melindungi sempadan negara, jihad terhadap musuh Islam, mengenakan kewajipan berzakat dan bersedekah, merangka belanjawan tanpa boros atau kedekut, melantik orang-orang yang jujur bagi memelihara harta negara dan menyelia serta memeriksa hal-ehwal awam. 18

Penutup Islam ialah agama yang syumul. Skop ajarannya meliputi aspek undang-undang perlembagaan dan pentadbiran. Prinsip undang-undang ini menyediakan beberapa asas teori yang praktikal untuk semua masa dan tempat. Dasar-dasar yang diberikan bersifat prinsip umum yang boleh dipakai dan dikembangkan dalam pemerintahan moden. Selain daripada teori yang mantap, umat Islam ditinggalkan dengan amalan perlembagaan Islam (Islamic Constitutional Practices) yang kaya yang boleh dijadikan panduan kepada amalan pemerintahan hari ini. Teori perlembagaan berkaitan hak-hak rakyat secara umumnya dan hak memilih pemimpin negara serta kawalan terhadap kuasa pemerintah telah pun diperkenalkan oleh Islam sejak kurun ke-7 Masihi, pada waktu di mana negara barat masih berada dalam zaman gelap dan belum mengenali konsep hak asasi manusia dan sistem demokrasi. Oleh yang demikian, konsep pemerintahan berperlembagaan (constitutional government) dan constitutionalisme telah pun wujud dalam Islam. Islam telah mengatur perhubungan antara rakyat dan pemerintah dan menentukan hak dan tanggungjawab mereka masingmasing. Rakyat dan pemerintah menurut Islam mempunyai tujuan yang sama sebagai Khalifah Allah yang seharusnya bekerjasama dalam

18. Mawardi, op.cit., h. 15-16. 151


memelihara agama Islam dan mengurus urusan duniawi bagi memajukan umat Islam tanpa mengenepikan hak orang bukan Islam dan golongan minoriti. Pelaksanaan hak dan tanggungjawab menurut Islam adalah lebih berkesan, kerana ia mempunyai asas-asas keagamaan. Pemerintahan bukan sahaja bertanggunjawab di hadapan rakyat atau dewan perwakilan rakyat, tetapi juga di akhirat. Ini bermakna pelaksanaan hak dan tanggungjawab bukan sahaja disokong oleh hukum atau undang-undang, tetapi juga oleh dorongan moral dan ketakwaan kepada Allah swt.

152

PERANAN ISLAM DALAM PEMBANGUNAN NEGARA

PERANANINSTITUSI DALAM PEMERKASAAN ISLAM DI MALAYSIA: DAHUOJ DAN SEKARANG Prof. Madya Dr. Mohammed YusoffHussain

Pendahuluan ari aaari aspek Sejarah, semasa Islam berada pada masa keagungannya tidak kira sama ada di timur mahupun di barat, Islam telah terbiasa berada di tengah-tengah masyarakat manusia yang berbilang kaum dan etnik. Malah merupakan fenomena yang biasa melihat Islam berada di tengah-tengah masyarakat yang berbilang penganutan dan kepercayaan, adat resam dan budaya hidup. Namun kebijaksanaan, kemurnian dan kehebatan ajaran Islam yang bersifat syumul dan berketamadunan serta keserasiannya di dalam mengendalikan hidup manusia yang berbeza-beza ini, maka Sejarah telah membuktikan bahawa Islam telah dapat diterima sebagai 'way of life' dalam masyarakat sedemikian dan dapat membina tamadun kehidupan yang tinggi dalam berbagai bidang termasuk kebendaan dan kejiwaan, duniawi dan uhkrawi. Dengan demikian, ketinggian tamadun Islam yang pernah tegak dengan hebatnya di bumi Arab sehingga ke Andalus dan timur selama berabad-abad lamanya pada suatu ketika dahulu, telah menjadi contoh kepada kebangkitan bangsa-bangsa di barat. Selain menjadi contoh bagi golongan cendekiawan barat yang mula menolak kenyataan-kenyataan gereja dan ahli agama Kristian yang mereka anggap 155


menjadi contoh kepada kebangkitan bangsa-bangsa di barat. Selain menjadi contoh bagi golongan cendekiawan barat yang mula menolak kenyataan-kenyataan gereja dan ahli agama Kristian yang mereka anggap tidak rasional dan tidak intelektual dalam huraian mereka mengenai ilmu dan kehidupan. Mereka beralih kepada tamadun Islam untuk memperoleh ilmu dalam berbagai bidang termasuk falsafah, sains, perubatan dan seumpamanya. Kertas ini akan membicarakan ciri-ciri asas Islam sebagai sebuah tamadun, Malaysia sebagai sebuah negara Islam yang teguh pada abad ke-15 Masihi, dan kecapaian Malaysia dilihat dari sudut pembinaan tamadun Islam melalui peranan yang dimainkan oleh institusi-institusi yang dibentuk oleh negara dulu dan sekarang. Islam Pendekatan Tamadun (Hadhari) Soal ketamadunan ialah soal kelangsungan hidup bangsa dan umat yang berbudaya. Intipati dari soal ketamadunan ialah ilmu dan peranannya. Ilmu pula menyusun kehidupan umat yang membentuk sistem masyarakat, sistem pengurusan hidup ummah dan segala sistem yang mendatangkan manfaat kepada kehidupan ummah. Lantaran itu, Islam bermula daripada ilmu, berterusan dengan ilmu dan berakhir dengan ilmu. Kejatuhan Baghdad pada tahun 1258 Masihi menjadi titik pemisah yang amat ketara berhubung perkembangan ilmu pengetahuan dalam tamadun Islam. Secara terancang atau tidak terancang, dunia Islam di sebelah barat waktu itu, berada dalam suasana kejatuhan tamadun dan kekuasaan empayar Islam di Baghdad secara sedar dan bertenaga telah menikmati ketinggian ilmu yang wujud ketika itu iaitu ilmu sains, teknologi, astronomi, perubatan, falsafah dan sebagainya. Ilmu-ilmu ini akhirnya menjadi pemangkin kepada kebangkitan barat pada akhir abad pertengahan setelah gereja tidak dapat memainkan peranannya lagi. Akhirnya, sains dan falsafah telah mengambil alih keintelektualan masyarakat barat. 156

tamadun ini, tetapi sebaliknya telah dicernai oleh perkembangan ilmu keagamaan tulen, terutama bidang-bidang tasawuf dengan segala macam perdebatan dalam tasawuf dan tarekatnya. Demikian juga perbincangan dalam soal fiqh dengan segala macam berbezaan pendapat dan pandangannya. Tidak ketinggalan juga dalam bidang teologi dan ilmu kalam yang menyaksikan perdebatan yang tidak berkesudahan dengan segala macam perdebatan dan perselisihan pendapat tokoh-tokoh kalam dan teologi ini. Ini semua menyumbang kepada pembentukan sikap dan cara berfikir umat Islam di sebelah timur termasuk rantau ini dan negara kita. Di sebelah timur ini" tidak perlu lagi diperkenalkan dengan karyakarya besar mengenai sains, teknologi, astronomi, perubatan dan sebagainya termasuklah karangan al-Farabi, Ibn Sina, al-Khawarizmi, al-Jabir dan seumpamanya. A p a yang menarik perbincangan kita i n i ialah kehebatan sebahagian daripada ulama' waktu itu ialah kehebatan dalam kancah perdebatan tarekat atau mazhab fiqh dan ilmu kalam. Mereka sebenarnya terleka dengan perbalahan isu-isu furu' (cabang) dan soal-soal agama yang remeh-temeh. Ilmu telah dilihat dalam skop yang amat kecil iaitu semata-mata ilmu agama dalam erti kata teologi, fiqh dan tasawuf. Ia tidak menjangkau keluar daripada daerah itu seperti yang pernah dijangkau oleh para ulama' pada zaman keagungan Islam. Ilmu Islam atau dari sudut epistemologi Islam disempitkan. Ilmu-ilmu Islam lebih sinonim dengan ilmu agama yang bersifat khusus kepada persoalan ibadah dan persoalan ketuhanan yang sempit serta persoalan akhlak yang terhad. Pemikiran Islam pada Zaman Keagungan Islam Pemikiran Islam pada zaman kegemilangan Islam merupakan pemikiran yang bersifat syumul, sepadu dan berpijak di alam nyata. Ia ialah pemikiran yang berlandaskan kepada kemajuan kesemua disiplin ilmu yang ada pada waktu itu, sama ada bersifat duniawi atau ukhrawi. Ini ialah manifestasi kepada kefahaman yang sebenar terhadap keimanan 157


kepada Allah. Kefahaman yang man tap kepada konsep keimanan kepada A l l a h pada waktu itu, menjadi pemangkin kepada kebangkitan kemanusiaan yang padu. Keimanan kepada Allah bukan terhenti kepada beriman kepada segala sifat yang wajib, yang mustahil dan yang harus bagi A l l a h seperti yang difahami oleh ahli-ahli teologi, malah ia merangkumi keimanan kepada segala sifat-Nya, sunnah-Nya yang berkaitan dengan alam dan manusia ini, inilah manifestasi daripada kefahaman yang betul kepada konsep tauhid, konsep kemahakuasaan dan keperkasaan Allah iaitu tidak bergerak satu zarah pun di alam ini melainkan dengan izin-Nya. Inilah fahaman yang merencana kehebatan Islam sebagai suatu gagasan ketamadunan Islam atau Islam pendekatan hadhari. Tetapi pemikiran Islam pada zaman mutakhir ini terutama di beberapa buah negara Islam bekas tanah jajahan barat, jauh berbeza dengan pemikiran Islam pada zaman yang dijelaskan di atas. Pengalaman sejarah umat Islam telah membentuk corak dan cara berfikir yang memencilkan dunia daripada urusan keagamaan. Pembinaan tamadun kehidupan keduniaan dipisahkan daripada agenda agama. Pembinaan tamadun dengan segala ilmu yang memberi manfaat dan bersifat duniawi ini tidak menjadi keutamaan kepada golongan pemikir terutama para ulama'. Kebanyakan ulama' menjadi penggerak kepada kemunculan perbincangan agama bersifat teologi dan kalam semata-mata. Konsep ketuhanan tertumpu kepada persoalan sifat dan af'al yang hanya berkisar dalam ruang lingkup teologi dan kalam. Pembinaan manusia tertumpu kepada pembinaan sahsiah semata-mata yang bersifat fardu ain. Sedang fardu kifayah terkeluar daripada gesaan agama. Akibat daripada keadaan ini, maka lahirkan suasana dan faktor yang menjadi punca kelemahan umat Islam dari segi ketamadunan iaitu ketinggalan umat Islam dalam ilmu-ilmu keduniaan dan ilmu-ilmu manfaat duniawi termasuk ilmu sains dan teknologi. Umat Islam juga sering terperangkap dalam perbincangan mengenai perkara-perkara furu' yang menimbulkan percanggahan pendapat dan fahaman yang merugikan 158

sering terperangkap dalam perbincangan mengenai perkara-perkara furu' yang menimbulkan percanggahan pendapat dan fahaman yang merugikan umat Islam sendiri. Ini semua akibat daripada penjajahan dan perbalahan politik umat Islam sejak daripada kejatuhan Islam di Andalus dan di bahagian-bahagian lain tamadun Islam. Apakah ini kesan daripada saranan Raymond L u l l kepada Pope Grogery IX, supaya melancarkan 'perang salib moral' terhadap umat Islam? Iaitu melalui galakan yang terancang atau tidak terancang agar umat Islam dilekakan dengan perselisihan dan perdebatan tasawuf atau tarekat, ilmu kalam dan perselisihan furu' dalam fiqh. M M . Sharif berkata bahawa: "Raymond Lull (633-716/1235-1316) studied Arabic at Majorca and Muslim philosophy at Bugia near Tunisia. It was he who suggested to the then Pope to start the moral crusade against Islam. This suggestion which was met at first with complete disinterestedness was later accepted by the Popes after Raymond's long endeavour to that effect; it became indeed the foundation of the Missionary movement. Raymond translated Asma' al-Husna (The Beautiful Names of God) of Muhyi al-Din ibn Arabi. He adapted several passages from Futuhat al-Makkiyyah (The Revelations of Mecca). He wrote an epistle relating to the discussions of a Christian, a Muslim and a Jew. Although he wrote many epistles and books about Sufistic theology and philosophy, yet he essentially preserved his enmity against Islam"' Islam Hadhari dan Islam Teologi Islam Hadhari atau Islam pembinaan tamadun ialah Islam yang bersifat progresif. Islam yang menjadi contoh kepada pembinaan tamadun-tamadun lain. Pada abad-abad ke-14 dan 15 Masihi, Islam yang 1. M . M . Sharif, A History of Muslim Philosophy, Vol. 11 (Weisbaden: Otto Harrassowitz, 1966) hlm. 1351.

159


mempengaruhi barat ialah 'melahirkan gerakan kemanusiaan', 'memperkenalkan ilmu sains pensejarahan', 'mempergunakan metode atau kaedah saintifik', 'mengharmonikan falsafah, agama dan sains' dan meletakkan asas kepada kebangkitan bangsa Italy. 2

Dengan ini Islam dapat menunjukkan kepada barat bahawa di luar tamadun Kristian Katolik di barat waktu itu, terdapat satu sumber ilmu yang tulen. Fokus kepada keilmuan ini ialah memperjuangkan erti kemanusiaan. Tamadun Islam juga memberi hak-hak kepada manusia daripada berbagai lapisan tanpa mengira darjat seseorang. Masyarakat barat di bawah kekuasaan gereja pada waktu itu mempunyai sumber ilmu yang terhad iaitu ilmu yang diberikan oleh gereja sahaja. Mereka tidak mempunyai banyak pilihan untuk mengenai erti kehidupan yang sebenarnya selain apa yang diajarkan oleh gereja semata-mata. Taklid yang membabi buta ini menyebabkan mereka pada hakikatnya terbelenggu disebabkan oleh kejahilan mereka sendiri. Kehidupan begini bagi mereka yang tidak mahu berfikir hanyalah keseronokan yang menenggelamkan mereka dalam kejahilan. Akan tetapi, bagi mereka yang mempunyai keupayaan berfikir keadaan hidup sebegini amat membosankan. Apabila Islam didampingi oleh mereka secara tidak langsung dan Islam sendiri mendampingi masyarakat a*wam dan intelektual barat menyebabkan mereka mempunyai alasan yang baik untuk menjadikannya sebagai landasan perjuangan kebebasan kemanusiaan mereka. Mereka bercita-cita membina tamadun yang maju dan progresif. Sebaliknya Islam pendekatan teologi yang bersifat sempit, sebenarnya berpaksikan keagamaan yang tidak seimbang seperti yang telah diterangkan, hanyalah penerusan kepada perbalahan furu'. Walaupun demikian, ini bukan bermakna Islam secara teologi ini tidak penting. Ia sebenarnya penting sebagai batu asas kepada pembinaan

2. Ibid. Vol. 11, hlm. 1349-1356.

160

tamadun Islam akan tetapi umat Islam hanya asyik berdebat mengenai bentuk asas yang hendak digunakan, bahan yang hendak dicari dan digunakan, tetapi terlupa kepada membina tamadun di atas asas berkenaan. Keadaan ini sebenarnya bercanggah dengan apa yang dilakukan oleh Rasulullah di Mekah dengan membina asas dan di Madinah dengan membina tamadun. Malaysia Membina Islam Hadhari Negara Malaysia telah dibina di atas dasar pembinaan bangsa Malaysia dan negara bertamadun. Negara ini membangun berlandaskan strategi yang kukuh dan berkesan. Dasar dan strategi ini pada pendapat penulis adalah Islamik. Ini kerana dasar dan strategi ini memang amat jelas dapat menyediakan kepada setiap individu Muslim di negara ini, kesejahteraan hidup di dunia di samping memberikan peluang-peluang kesejahteraan di akhirat juga. Secara sedar ataupun tidak, Malaysia telah disifatkan sebagai sebuah negara yang dibina di atas konsep Islam hadhari iaitu Islam tamadun. Lantaran ini, setelah 45 tahun merdeka dan setelah 600 tahun memeluk Islam, Islam sebagai agama dan sebuah tamadun dapat ditegakkan dengan jaya dan berkesan di Malaysia. Mutakhir ini, persoalan sama ada negara ini merupakan sebuah negara Islam atau tidak telah menjadi polemik di kalangan masyarakat. Terdapat kecenderungan yang mendakwa bahawa Malaysia bukan negara Islam dengan mengemukakan hujah-hujah politik dan pendapat-pendapat tertentu. Akan tetapi, tidak kurang juga pengkaji yang berpendapat bahawa negara ini ialah negara Islam. Berhubung perkara ini, Y A B Perdana Menteri juga mengisytiharkan bahawa Malaysia ialah sebuah negara Islam. Pengisytiharan ini disambut baik oleh kebanyakan ulama' dan cendekiawan negara.

161


Dalam hubungan ini Y. Bhg. Dato' Abdul Manaf Haji Ahmad, Timbalan yang Dipertua Y A D I M membuat penjelasan secara tersusun mengenai Malaysia sebagai sebuah negara Islam. Antara perkara yang dijelaskan ialah mengenai konsep negara Islam, ciri-ciri negara Islam yang tidak bercanggah dengan perlembagaan Malaysia, perlantikan ketua negara yang selari dengan konsep negara Islam, Jemaah Menteri yang selari dengan konsep Islam, Parlimen Malaysia yang menyamai Majlis Syura dalam Islam serta pemisahan tiga kuasa penting dalam kerajaan yang tidak bertentangan dengan konsep Islam. Penjelasan ini dikuatkan lagi dengan penjelasan yang diberikan oleh Y. Bhg. Dato' Wan Zahidi Wan Teh, Rektor Kolej Islam Darul Ridzuan yang juga ahli Majlis Fatwa Kebangsaan. Beliau menjelaskan bahawa pemerintahan negara Malaysia ini berketepatan dengan siasah syar'iyyah dalam Islam. 3

4

Seorang Profesor Sejarah negara yang tersohor iaitu, Prof. Mohamad Abu Bakar, secara diplomasi telah menjelaskan isu negara Islam dalam kertas kerjanya yang bertajuk, "Polemik Negara Islam.dan Pembudayaan Politik Malaysia". Menurut beliau: "Sungguhpun U M N O hanya lewat ini sahaja mendekati persoalan 'Negara Islam' secara kategorikal, ia sebenarnya mempunyai banyak keupayaan untuk menterjemahkannya menjadi kenyataan; sekalipun PAS sudah lama mencanang idea 'Negara Islam', ia tidak berkedudukan merealisasikan cita-cita nasional secara bersendirian. Berbekalkan political will atau kehendak politik, kedua-dua pihak boleh memadu perjalanan nasional dalam eksperimen bernama

3.

Abdul Manaf Haji Ahmad, Penjelasan Mengenai Malaysia Sebagai Sebuah Negara Islam (K. Lumpur: Jabatan Hal Ehwal Khas, Kementerian Penerangan Malaysia, 2002).

4.

Wan Zahidi Wan Teh, Penilaian Isu Semasa dari Perspektif Siyasah Syari 'yyah, (K. Lump

162

'Negara Islam'. U M N O bertindak sebagai penaja, PAS bergerak sebagai pemegang obor, dalam satu perjalanan".

5

Dalam perbincangan tersebut, penulis memberikan ulasan dan pertanyaan seperti berikut: "Saya fikir kertas ini terlalu menarik untuk kita bincangkan. Muhammad Abu Bakar ialah profesor sejarah yang mahir dalam bidang sejarah dan saya hendak periksa maklumat saya dari segi sejarah berkaitan dengan negara Islam ini. Persoalan pertama yang berada di fikiran saya, bila negara Malaysia ini menjadi kafir? Bila tarikhnya? Itu persoalan pertama yang profesor sejarah perlu tengok. Yang keduanya, apabila dari segi sejarahnya kita dapati Parameswara memeluk Islam 1400 tahun lalu dan dari tarikh itulah Rajaraja Melayu tidak pernah seorang pun yang menjadi kafir. Islam, dia berpijak pada manusia dan manusia pada hari ini ialah khalifah dan khalifah dalam Melayu ini ialah raja. Maka kita dapati agama Islam dengan raja ini satu kaitan yang akrab. Maka sejarah tidak pernah menjelaskan kepada kita bahawa salah seorang pimpinan Raja Melayu sejak Parameswara sehingga sekarang yang pernah murtad ataupun menjadi kafir yang boleh mengisytiharkan negara ini satu ketika telah pernah menjadi kafir." 6

Dalam sejarah negara ini, kita dapati agama Islam telah berjaya ditabalkan sebagai agama negara. Perkara ini amat membanggakan kerana pada saat negara ini hendak mencapai kemerdekaan, ada kalangan

5.

Mohamad Abu Bakar, Polemik Negara Islam dan Pembudayaan Politik Malaysia, Siri 3 Monograf INMIND, Wacana Ilmiah bersama YAB Dato' Menteri Besar Selangor, Petaling Jaya, INMIND, 2002, hal. 11.

6.

Ibid. hlm. 15-16.

163


tertentu merancang supaya beberapa negara yang akan mencapai kemerdekaan waktu itu tidak menjadikan satu-satu agama sebagai identitinya. World Council of Churches melalui Department of Church and Society, telah mengadakan suatu persidangan di Greece pada tahun 1957. Dalam persidangan tersebut keputusan telah dibuat terhadap peranan Kristian di negara-negara Asia, Afrika dan Latin Amerika, iaitu: "It is the duty of Christians, in co-operation with other citizens, to seek to build a neutral state ". 7

Kemudian, pada tahun 1957 iaitu tahun kemerdekaan tanah air, pendokong-pendokong Kristian di Asia menjelaskan maksud 'neutral state' yang telah disebutkan dalam persidangan yang tersebut di atas. Perbincangan ini yang diadakan di Permatang Siantar, Indonesia telah menghasilkan keputusan iaitu: "Asian Christians in 1957 specifically gave approval to the 'Neutral or Secular State' which 'does not identify itself with any ole particular religion." 8

Kita bersyukur bahawa kita dapat memuatkan agama Islam di dalam perlembagaan negara dan di atas asas itu kita dapat membangunkan negara. Dalam pengertian bahawa pembangunan negara dibuat di atas landasan agama, menggunakan segala kebijaksanaan agama dan pendekatan agama membangunkan masyarakat dan negara secara adil dan saksama. Di negara ini, kerajaan dan masyarakat yang berilmu tidak pernah melihat Islam sebagai penghalang kepada kemajuan ekonomi dan pembangunan negara dan manusia. Malah Islam dilihat sebagai pemangkin kepada kemajuan-kemajuan ini. Dengan demikian, kerajaan

7.

D.L. Munby, The Idea of A Secular State and Its Significance for Christians (London: Oxford University Press, 1963) him. 11.

8.

Ibid. him. 12.

164

telah membentuk institusi-institusi tertentu bagi merealisasikan hasrat pembangunan ini. Membangunkan Ekonomi Negara dan Umat, Membina Tamadun ialah Amanah kepada Pimpinan Masyarakat Islam Kerajaan Malaysia yang diterajui oleh U M N O telah terbukti mampu membawa kemajuan kepada negara ini. Kemampuan ini disertai oleh kesungguhan kerajaan Malaysia melaksanakan apa yang telah dirancangkan. Rancangan kerajaan dan negara adalah bagi menjadikan Malaysia sebagai negara Islam hadhari dan ini telah terbukti dengan kejayaan-kejayaan yang memberangsangkan melalui pembentukan, perlaksanaan dan kejayaan serta keberkesanan institusi-institusi yang dibentuk oleh kerajaan. Institusi ini bukan sahaja institusi-institusi yang disifatkan kepada Islam, malahan juga institusi-institusi lain kerana selama mana negara ini negara Islam maka sebarang institusi yang diadakan adalah Islamik sifatnya. Keupayaan kerajaan dan kejayaan institusi-institusi ini sebenarnya berpandukan kepada keyakinan bahawa memajukan ekonomi sama sekali tidak bercanggah dengan nilai-nilai agama. Malah, sebenarnya ialah suatu keperluan untuk memajukan umat Islam dalam bidang ekonomi. Pembangunan ekonomi memerlukan dua latar belakang. Pertama, alam fizikal sekeliling seperti tanah yang subur, kekayaan hasil buminya, keadaan iklim dan yang seumpamanya. Kedua, berbentuk alam budaya sekeliling yang merangkumi segala bentuk kebudayaan dan pegangan hidup masyarakat ini. Latar belakang kedua ini ada kaitan dengan keyakinan agama iaitu Islam menggalakkan kegiatan ekonomi. Jika peranan Islam dilihat dalam konteks ketamadunan, maka soal pembangunan ekonomi menjadi ciri penting dan diberikan penekanan. Umat Islam pastinya akan mencapai kejayaan ekonomi selaras dengan kehendak Islam. Malah Islam akan dapat menjadi pemimpin dalam kehidupan masyarakat walaupun dalam negara yang berbilang kaum. 165

Namun demikian, terdapat tanggapan yang salah terhadap pembangunan ekonomi dan kaitannya dengan ajaran Islam. Ungkapan seperti 'harta adalah daki dunia' dan 'dunia ini adalah syurga bagi orang kafir dan neraka bagi orang Islam' adalah antara ungkapan yang negatif terhadap pembangunan ekonomi dan pembangunan tamadun. Lantaran itu sekarang ini, setelah negara ini dimajukan dengan kemajuan ekonomi, kemajuan hidup dan tamadun, dan setelah menikmati segala kemajuan ini, timbul pula ungkapan 'kita tak mahu dunia dan kemajuan dunia ini, yang kita mahu ialah Islam'. Ungkapan ini seolah-olahnya menunjukkan bahawa 'kemajuan ekonomi ialah sesuatu yang bercanggah dengan Islam'. Ini juga ungkapan salah yang berlari-lari dalam pemikiran sebahagian umat Islam dewasa ini. Pewujudan Institusi-institusi Tertentu sebagai Pemangkin Pembentukan Tamadun di Negara ini adalah Islamik Sifatnya

Kesungguhan Islam dalam pembangunan umat dan negara, memberi suatu justifikasi bahawa sesebuah kerajaan yang telah diberikan amanah untuk memimpin tetapi tidak melaksanakan amanah ini dengan sempurna dalam bentuk membangunkan umat dan negara adalah berdosa hukumnya. Sayyidina Umar pernah berkata, "Sekiranya terdapat seekor kambing di atas bukit sana mati kelaparanjnaka aku bertanggungjaw terhadap kematiannya ". Betapa pentingnya amanah untuk membangunkan umat dan negara. Sebaliknya kerajaan yang bersungguh-sungguh dan berjaya membangunkan kedua-dua perkara ini akan diberi oleh Allah dan seterusnya mendapat ganjaran di akhirat kelak. Ini bertepatan dengan urutan yang terdapat dalam beberapa ayat al-Quran di mana Allah menggabungkan dua perkara iaitu 'beriman' dengan 'melakukan amal soleh', yang kemudiannya mengakhiri ayat tersebut dengan 'penyediaan balasan syurga bagi mereka'. 9

9.

Al-Quran, surah ke-22:14; 23; 50; 56; dan juga surah ke-31:8; 32; 19dll.

166

Institusi-institusi ini sama ada yang bersifat institusi pentadbiran, pengurusan ataupun yang bersifat ekonomi telah memajukan umat Islam ialah usaha negara dalam memperkasa Islam yang telah diterima sebagai agama negara. Ia juga membuktikan bahawa Islam tidak bercanggah dengan kemajuan. Orang Melayu yang menganut Islam berkemampuan untuk merangka kemajuan dan membangunkan tamadun dan agama Islam yang benar membantu usaha orang Melayu yang menjadi tuan negara ini membawa negara ini maju setanding dengan negara-negara lain. Apa yang penting ialah institusi-institusi ini sama ada yang dahulu mahupun yang sekarang berperanan menterjemahkan konsep Islam hadhari atau Islam tamadun yang menjadi nadi kepada kemajuan Islam yang sebenar. Usaha ini perlu diteruskan dan orang Islam perlu mendokong cita-cita ini dan seterusnya menjadikan institusi-institusi ini sebagai kebanggaan negara dan umat Islam. Pemahaman konsep ini perlu diluaskan di kalangan umat Islam dan rakyat Malaysia seluruhnya. Mereka perlu didedahkan dengan peranan institusi yang diwujudkan ini dalam konteks yang luas dan tepat dengan matlamat pewujudannya.

167

KESESUAIAN ISLAM UNTUK SEMUA KEADAAN Dato' Hj. Hassan Haji Ahmad

Mukadimah

M

anusia tidak dapat dipisahkan daripada hidup bermasyarakat. Seseorang manusia tidak akan boleh hidup secara bersendirian. Mereka hakikatnya saling memerlukan antara satu sama lain. Manusia dilahirkan dalam masyarakat dan tidak boleh hidup tanpa bermasyarakat. Pendapat yang mengagungkan bahawa manusia boleh hidup di luar masyarakat adalah khayalan yang tidak berjejak kepada kenyataan. Kehidupan manusia secara bermasyarakat sudah pasti melahirkan beberapa hubungan antara satu sama lain yang memerlukan peraturanperaturan bagi mengelakkan daripada berlakunya perbalahan. Ini kerana seseorang individu dalam masyarakat tidak mungkin sama sekali hidup bebas secara mutlak kerana ia bertentangan dengan kebebasan orang lain pula dan membawa kepada perbalahan yang berterusan dan boleh menimbulkan kehancuran masyarakat.

169

Oleh yang demikian, perlu diwujudkan peraturan-peraturan yang menghadkan kebebasan mutlak dan mengaturkan beberapa hubungan supaya setiap individu masyarakat hidup dalam aman dan harmoni. Jadi peraturan ialah perkara yang tidak dapat tidak, mesti ada sebagai keperluan bagi masyarakat sebagaimana masyarakat tidak dapat dipisahkan daripada manusia. 1

Sebagaimana yang kita maklum bahawa manusia diciptakan oleh Allah. Firman Allah yang bermaksud: "Dan Allah menjadikan kamu dan perbuatan-perbuatan kamu."

(Surah al-Saffat: 96) Allah tidak membiarkan manusia hidup tanpa peraturan atau syariah yang mesti mereka patuhi, seperti firman Allah yang bermaksud: "Adakah manusia menyangka bahawa ia ditinggalkan terbiar (dengan tidak diberi tanggungjawab dan tidak dihidupkan menerima balasan)."

(Surah al-Qiyamah: 36) Pengertian Islam Islam bermaksud patuh dan tunduk kepada Allah. Kemudian dikhususkan perkataan Islam itu untuk al-Din atau agama yang diutuskan oleh Allah melalui Nabi Muhammad s.a.w. Dengan pengertian Islam yang kedua ini dikehendaki perkataan Islam dalam firman Allah yang bermaksud:

170

"Pada hari ini, Aku telah sempurnakan untuk kamu agama kamu dan Aku telah cukupkan nikmat-Ku kepada kamu dan Aku telah reda akan Islam itu menjadi agama untuk kamu." (Surah al-Maidah: 3) Dan dalam firman-Nya yang bermaksud: "Dan sesiapa yang mencari agama selain daripada agama Islam maka sekali-kali tidak diterima daripadanya dan dia pada hari akhirat antara kalangan orang-orang yang rugi. " (Surah al-Imran: 85) 2

Pengertian Syariah Islam Perkataan syariah dari segi bahasa Arab bermaksud aliran dan jalan yang lurus. Perkataan syir'at al-ma' bermaksud jalan ke sumber air minuman. 3

Manakala syariah dari segi istilah syarak ialah segala hukum yang di cipta oleh Allah untuk hamba-hamba-Nya. Sama ada berkaitan dengan akidah, ibadah, akhlak, muamalat dan sistem-sistem hidup dalam pelbagai aspek untuk kebahagian mereka di dunia dan akhirat. 4

Dinamakan hukum-hukum ini sebagai syariah kerana kelurusannya yang menyerupainya sumber air. Disebabkan dengannya, hidup segala jiwa dan akal, sebagaimana hidupnya jasmani dengan sumber air. Perkataan syariah dikenali juga dengan al-Din dan al-Millah.

171

Ketiga-tiga perkataan itu bermaksud segala hukum yang dikenakan oleh Allah ke atas hamba-hambanya. Hukum-hukum itu disebut syariah kerana ia dicipta oleh Allah secara jelas dan lurus. Ia dinamakan al-Din kerana ia mesti dipatuhi dan dengannya manusia mengabdikan diri kepada Allah. Ia disebut sebagai Millah kerana ia dapat memenuhi segala keperluan manusia. 5

Antara Ciri-Ciri Terpenting Syariah Islam Ciri Pertama Syariah Islam adalah daripada Allah. Ia merupakan wahyu Allah kepada Rasulullah s.a.w. iaitu al-Quran dan al-Sunnah. Berlainan dengan undang-undang ciptaan manusia kerana sumber syariah Islam ialah Allah sebagai pencipta manusia sedangkan sumber undang-undang ialah manusia. Lantaran inilah, kita dapati jurang perbezaan antara kedua-duanya adalah ketara dan jelas, sebagaimana berikut: 1. Bahawa prinsip-prinsip syariah Islam dan hukum-hukumnya bersih daripada sebarang kekurangan, kezaliman, hawa nafsu dan lainlain. Ini disebabkan penciptanya ialah A l l a h yang mempunyai kesempurnaan yang mutlak. Ini berbeza sekali dengan undang-undang ciptaan manusia kerana ia tidak suci daripada sifat-sifat tersebut. Ini disebabkan penciptanya ialah manusia yang mana ia tidak sunyi daripada kejahilan, kezaliman, kekurangan, hawa nafsu dan sebagainya. Antara contoh yang jelas ialah syariah Islam telah melahirkan konsep persamaan antara manusia tanpa melihat kepada berlainan mereka dari segi warna kulit, bangsa atau bahasa dan menjadikan amalan soleh dan kadar

172

kebaikan yang dilakukan oleh seseorang itu sebagai asas berlebih kurang di kalangan mereka. Firman Allah yang bermaksud: "Wahai umat manusia! Sesungguhnya kami telah menciptakan kamu daripada sesuatu (pasangan) lelaki dan perempuan, dan kami telah menjadikan kamu daripada pelbagai bangsa dan bersuku puak supaya kamu dapat berkenal-kenalan. Sesungguhnya orang-orang yang paling mulia di kalangan kamu di sisi Allah ialah orang yang lebih takwa di kalangan kamu." (Surah al-Hujurat: 13) Konsep ini muncul pada waktu yang mana fanatik (taasub) kepada kebangsaan dan suku bangsa adalah sebagai asas atau ukuran perbezaan di kalangan manusia. Islam datang mencabut akar umbi ta'asub atau fanatik dan tidak menganggap di sana perbezaan warna kulit atau bangsa. Sabda Rasulullah s.a.w. yang bermaksud: "Ketahuilah tidak ada kelebihan orang Arab ke atas orang bukan Arab dan tidak ada kelebihan orang bukan Arab ke atas orang Arab dan tidak ada kelebihan orang yang berwarna merah ke atas orang yang hitam dan orang hitam ke atas orang yang berwarna merah melainkan dengan takwa." (Diriwayatkan oleh al-Baihaqi) Kesemua manusia sama sahaja di hadapan undang-undang. Rasulullah s.a. w. pernah bersabda kepada mereka yang meminta syafaat untuk seorang perempuan daripada Bani Makhzum yang mencuri: "Demi Allah kalau Fatimah binti Muhammad mencuri, nescaya aku potong tangannya."

Dalam kurun yang ke-20, kebanyakan negara tidak mampu melaksanakan konsep persamaan ini dalam bentuk yang sebenar. Amerika Syarikat masih mengamalkan perbezaan antara warganegaranya berdasarkan kepada perbezaan kulit dan bangsa. Bangsa yang berkulit putih mempunyai kedudukan yang tinggi daripada bangsa yang berkulit hitam. Tidak sama antara kedua-duanya di hadapan undang-undang walaupun kedua-duanya warganegara Amerika. Undang-undangnya memperakukan perbezaan ini. Malah didapati ada antara negeri-negeri di Amerika Syarikat menganggap perkahwinan antara yang berkulit putih dengan yang berkulit hitam adalah batal dan tidak sah. 2. Hukum-hukum Islam mempunyai kehebatan dan kehormatan dalam jiwa orang-orang yang beriman dengannya. Sama ada mereka itu hakim atau yang dihukum kerana ia lahir daripada Allah dan bersifat keagamaan. Berlainan dengan undang-undang ciptaan manusia kerana ia tidak dapat menguasai jiwa dan tidak menggerunkan mereka. Lantaran itulah didapati ramai yang berani melanggar undang-undang sekiranya mereka mampu melepaskan diri daripada pengawasan undang-undang dan tindakan kehakiman. Pertama sekali, sesuatu undang-undang itu akan dinilai berdasarkan kepada kebaikan yang terkandung di dalamnya. Keduanya, berdasarkan kepada penghormatan orang ramai terhadapnya dan sejauh mana ia menguasai jiwa mereka dan ketaatan mereka terhadap hukumnya. Untuk menjelaskan perkara tersebut, kita dapati orang-orang Arab pada zaman jahilliyyah amat suka meminum arak dan sudah menjadi perkara atau amalan biasa pada mereka. Apabila Islam datang, agama ini terus menjelaskan tentang keburukan yang jauh lebih besar didapati daripada meminum arak berbanding daripada manfaat yang diperoleh dalam bentuk keuntungan hasil daripada perniagaannya. Kemudian Allah melarang mereka untuk tidak mengerjakan sembahyang dalam

keadaan mabuk. Selepas itu Allah mengharamkan minum arak secara total. Sebagaimana firman-Nya yang bermaksud: "Wahai orang-orang yang beriman! Bahawa sesungguhnya arak dan judi dan pemujaan untuk batu-batu dan mengadu nasib dengan menggunakan batang-batang panah semuanya adalah kotor dan keji yang datang daripada perbuatan syaitan. Oleh itu, hendaklah kamu menjauhinya supaya kamu berjaya." (Surah al-Ma'idah: 90) Ayat yang bermaksud, "...oleh itu, hendaklah kamu menjauhinya..." mempunyai kehebatan serta memberi kesan dalam jiwa orang-orang yang beriman sehingga setelah mereka mendengar ayat ini, mereka terus pergi menuju ke arah botol-botol arak lalu memecahkannya dengan pisau dan mencurahkannya ke tanah. Malah mereka memeriksa di setiap bucu rumah dengan harapan dapat menemui saki baki arak untuk dicurahkan. Pada kurun ke-20 iaitu pada tahun 1930, Amerika Syarikat telah menggubal undang-undang pengharaman arak termasuk meminum, urusan jual beli, memproses, mengeksport atau mengimportnya. Bagi menjayakan pelaksanaan undang-undang ini, Amerika Syarikat telah membuat kempen dengan meluas melalui panggung wayang, drama, radio dan menyebarkan buku-buku serta risalah-risalah mengenai bahayabahaya arak yang disokong dengan statistik yang halus dan kajian-kajian sains dan perubatan. Perbelanjaan kempen ini dianggarkan sebanyak 65 juta dolar Amerika manakala bilangan kertas untuk menyatakan kemudaratankemudaratan arak dan menghalang daripada meminumnya dianggarkan sebanyak 9,000 juta helai kertas.

Statistik yang berlaku antara tahun 1930 hingga 1933 menunjukkan seramai setengah juta orang dipenjara dan satu setengah juta (junaih) hasilan denda dan dirampas harta-harta yang dianggarkan bernilai 400juta (junaih) kerana melanggar undang-undang pengharaman arak. Undang-undang ini tidak berjaya memaksa orang ramai meninggalkan arak yang benar-benar jelas kemudaratannya kerana ia tidak dapat menguasai ji wa-ji wa mereka dan tidak mempunyai kehebatan ke dalam diri mereka. Akhirnya Amerika Syarikat pada akhir tahun 1933 telah menarik balik undang-undang pengharaman arak i n i . 6

C i r i Kedua Balasan dalam syariah Islam berbentuk duniawi dan ukhrawi, berlainan dengan undang-undang ciptaan manusia kerana balasan ke atas orang-orang yang melanggarnya berbentuk duniawi atau dunia sahaja. Syariah Islam sama dengan undang-undang dari segi kaedahkaedah dan hukum-hukumnya disertai dengan balasan yang dikenakan ke atas orang-orang yang melanggarnya, tetapi ia berlainan dengannya dari segi balasan. Dalam syariah Islam ia mengandungi unsur ukhrawi dan duniawi. Balasan duniawi dalam syariah Islam antaranya berbentuk criminal (jenayah) dan ada antaranya berbentuk sivil, sebagaimana yang berlaku dalam undang-undang. Walau bagaimanapun, skop balasan duniawi dalam syariah Islam adalah lebih luas daripada skopnya dalam undang-undang. Ini disebabkan oleh kedudukan syariah Islam yang merangkumi kesemua urusan individu, yang antaranya urusan-urusan yang berbentuk agama dan akhlak.

6. Abd al-Karim Zaydan, op.cit., him. 35-38.

Balasan ukhrawi ini disebabkan melakukan perkara-perkara yang menyalahi Hukum Islam. Sama ada ia daripada amalan-amalan hati atau anggota, sama ada ia berkaitan dengan masalah-masalah muamalat harta, jenayah, ataupun sama ada ia telah dikenakan keseksaan ke atasnya atau tidak di dunia ini, selama mana ia tidak bertaubat nasuha dan tidak menyelesaikan perkara-perkara yang berkaitan dengan hak orang lain. Firman Allah yang bermaksud: "(Segala hukum yang tersebut) itu ialah batas-batas (syariah) yang ditetapkan oleh Allah Ta'ala. Sesiapayang taat kepada Allah dan Rasul-Nya akan dimasukkan oleh Allah ke dalam syurga yang mengalir dari bawahnya beberapa sungai, mereka kekal di dalamnya dan itulah kejayaan yang puncak. Dan sesiapa yang derhaka kepada Allah dan Rasul-Nya dan melampaui batas-batasnya (dalam syariah-Nya) akan dimasukkan oleh Allah ke dalam api neraka. Kekallah ia di dalamnya dan baginya azab siksaan yang amat hina. " (Surah al-Nisa': 13-14) 7

C i r i Ketiga U m u m syariah Islam dan kekekalannya. Syariah Islam merangkumi kesemua manusia pada setiap tempat dan masa. Firman Allah yang bermaksud: "Dan kami tidak mengutus engkau, wahai Muhammad melainkan sebagai Rasul untuk umat manusia seluruhnya. Sebagai Rasul pembawa berita gembira (kepada orangorang yang beriman) dan pemberi amaran (kepada orang-orang yang ingkar)." (Surah al-Saba':28)

Ibid., him. 38-39

Syariah Islam setelah wafatnya Rasulullah terus berkekalan dan tidak boleh dinasakhkan kerana firman Allah: "Bukanlah Nabi Muhammad s.a.w. itu (dengan sebab ada anak angkatnya) menjadi bapa yang sebenar bagi seorang daripada orang lelaki kamu tetapi dia ialah Rasulullah s.a.w. dan kesudahan segala nabi-nabi." Keumuman dan berkekalan serta tidak menerima pemansuhan menghendaki bahawa kaedah-kaedah dan hukum-hukumnya memenuhi keperluan manusia dan memberi kepentingan-kepentingan orang ramai setiap masa, tempat dan keadaan. 8

Ini telah dibuktikan oleh perkara-perkara berikut: Pertama: Syariah Islam tegak atas dasar menarik kemaslahatan dan menolak kemudaratan. Antaranya ialah : 9

1. Perutusan Nabi Muhammad s.a.w. menjadi rahmat bagi sekalian makhluk. Firman Allah yang bermaksud: "Dan tidak kami utuskan engkau (wahai Muhammad) melainkan untuk menjadi rahmat bagi sekalian alam." (Surah al-Anbiya': 107) Rahmat mengandungi pemeliharaan maslahah-maslahah atau kepentingan-kepentingan manusia dan menolak kemudaratan daripada mereka.

178

2. Disyariatkan kelonggaran (rukhsah) ketika berlaku kesukaran dalam melaksanakan hukum-hukum. Antaranya diharuskan memakan benda-benda yang haram ketika darurat seperti memakan bangkai dan diharuskan tidak berpuasa pada bulan Ramadan bagi mereka yang sakit dan musafir. Sebagaimana yang dimaklumi bahawa menolak kesukaran atau kesempitan adalah antara cara-cara memelihara maslahah dan menolak kemudaratan. 3. Kepentingan-kepentingan (maslahah-maslahah) manusia berkait dengan perkara-perkara asasi (dharuriyat) atau perkara-perkara keperluan (hajiyat) atau perkara-perkara kesempurnaan atau pelengkap (tahsiniyat / kamaliyat). Bahagian-Bahagian Maslahah Dari Sudut Kesannya terhadap Masyarakat Maslahah-maslahah dipandang dari sudut ini terbahagi kepada tiga bahagian : Pertama : Maslahah Dharuriyat (Maslahat Asasi) Maslahah Dharuriyat ialah perkara yang mana kehidupan agama dan keduniaan manusia terhenti ke atasnya. Sekiranya ia tidak ada, nescaya berlakulah kepincangan hidup manusia di dunia ini dan kehilangan nikmat yang abadi serta mengalami keseksaan di akhirat nanti. Maslahah-maslahah asasi ini ada lima iaitu agama, jiwa, akal, keturunan dan harta benda. Segala urusan agama dan keduniaan dibina atas maslahah-maslahah ini dan hanya dengan memeliharanya segala urusan individu dan masyarakat berjalan dengan baik. A l l a h telah mengungkapkan tentang kepentingan menjaga maslahah dharuriyat ini dalam firman-Nya yang bermaksud:

"Wahai Nabi! Apabila orang-orang perempuan yang beriman datang kepadamu untuk memberikan pengakuan taat setia bahawa mereka tidak akan melakukan syirik kepada Allah dengan sesuatu pun dan mereka tidak akan mencuri, mereka tidak akan berzina, mereka tidak akan membunuh anak-anak mereka dan mereka tidak akan melakukan sesuatu dusta yang mereka ada-adakan daripada kemahuan hati mereka dan mereka tidak akan menderhaka kepadamu dalam sesuatu perkara yang baik maka terimalah pengakuan taat setia mereka dan pohonkanlah kepada Allah pengampunan dosa mereka, sesungguhnya Allah Maha Pengampuan lagi Maha Mengasihani." (Surah al-Mumtahanah: 12) Islam menjaga maslahah-maslahah dharuriyat ini dalam dua perkara iaitu pertama, mewujudkan dan kedua, mengekalkannya. Yang pertama merupakan segi positif yang berkaitan dengan penjagaannya dari sudut ada dan yang kedua merupakan negatif yang berkaitan penjagaannya dari sudut tidak ada. Untuk merealisasikan agama, Allah telah mewajibkan perlaksanaan segala rukun Islam yang lima dan untuk menjaga agama, Islam telah mewajibkan jihad dan mengenakan seksaan ke atas mereka yang murtad. Oleh yang demikian, terpeliharalah konsep beragama dan terpelihara agama setiap orang Islam daripada kerosakan. B a g i mententeramkan j i w a , Islam telah mensyariatkan perkahwinan demi mengekalkan generasi manusia. Dan bagi memelihara jiwa, Allah mewajibkan makan dan minum dan memakai pakaian serta mengenakan hukum ke atas pembunuhan iaitu qisas atau diyat dan kafarah. Untuk mewujudkan akal yang sihat, Islam mengharuskan setiap perkara yang menjamin keselamatan dan menyuburkannya dengan 180

menimba i l m u pengetahuan dan untuk menjaga akal, Islam mengharamkan setiap perkara yang boleh merosakkan atau melemahkan kekuatan seperti minum minuman yang memabukkan dan mengambil sesuatu yang boleh mengkhayalkan seperti dadah dan sebagainya, serta mengenakan hukuman yang menakutkan ke atas mereka yang mengambil sesuatu yang boleh memabukkan atau merosakkan akal. Untuk mewujudkan keturunan, Islam telah mensyariatkan perkahwinan dan untuk menjaganya Islam mengharamkan zina dan qazaf serta mengenakan hukuman ke atas orang yang berzina dan membuat qazaf. Justeru itu, berterusanlah keturunan manusia dam terpeliharalah daripada bercampur aduk keturunan. Untuk menghasilkan harta, Islam mewajibkan usaha mencari rezeki dan mensyariatkan muamalat antara manusia seperti berjual beli, sewa-menyewa, hibah, syarikat, memberi pinjam dan sebagainya. Untuk memelihara harta, Islam mengharamkan perbuatan curi, mewajibkan hukum potong tangan, mengharamkan penipuan, khianat, riba dan memakan harta orang lain secara tidak sah dan mewajibkan ganti rugi ke atas harta-harta yang dimusnahkan. K e d u a : Maslahah Hajiyat (Maslahah Keperluan) Maslahah-maslahah hajiyat ialah perkara-perkara yang diperlukan oleh manusia bagi memberi kemudahan kepada mereka dan menghapuskan kesulitan atau kesukaran daripada mereka dan ketiadaannya tidak membawa kepada kepincangan hidup manusia sebagaimana yang berlaku kepada maslahah dharuriyat tetapi ia membawa kepada kesukaran hidup mereka. Dari segi kronologinya, ia berada selepas dharuriyat. Maslahah-maslahah hajiyat ini didapati dalam ibadat, adat, muamalat dan keseksaan.

Dalam ibadat, disyariatkan beberapakemudahan (rukhsah) seperti sembahyang qasar dan jama' bagi orang musafir, diharuskan tidak berpuasa Ramadan bagi orang yang sakit dan musafir. Menunaikan sembahyang dalam keadaan duduk bagi orang yang tidak mampu berdiri, gugur kewajipan sembahyang ke atas perempuan yang haid dan nifas dan menyapu ke atas khuf sebagai ganti basuh kaki ketika berwuduk semasa dalam perjalanan (safar) atau tidak, dan lain-lain lagi. Manakala dalam adat pula, diharuskan berburu dan bergembira dengan rezeki yang baik dalam bentuk makanan, minuman, pakaian dan tempat kediaman. Dalam muamalat, diharuskan pelbagai kontrak atau akad yang bermatlamat memenuhi keperluan manusia seperti jual-beli, sewa, bersyarikat, memberi jaminan dan sebagainya, sebagaimana disyariatkan jalan-jalan bagi melepaskan tanggungjawab melalui sistem fasakh, menamatkan perkahwinan melalui perceraian kerana hajat atau keadaan mendesak dan diberi kuasa kepada wali untuk mengahwinkan anak perempuannya yang masih kecil kerana keperluan memilih pasangan yang sekufu. Dalam keseksaan, Islam memberi kepada waris mangsa bunuh hak bunuh balas (qisas) dan bantu-membantu antara keluarga pembunuh dengan menanggung diat dan disyariatkan penolakan hukum hudud dengan sebab subahat. Ketiga : Maslahah Tahsiniyyat atau Kamaliyyat (Pelengkap) Maslahah tahsiniyyat atau kamaliyat ialah perkara-perkara yang dituntut oleh maruah yang menghendaki berpegang dengan adat-adat yang baik dan budi pekerti yang mulia. Sekiranya ia tidak ada, nescaya tidak membawa kepada kepincangan sistem hidup manusia sebagaimana yang berlaku kepada maslahah dharuriyat dan tidak pula membawa kesukaran hidup kepada mereka sebagaimana yang berlaku kepada maslahah hajiyat tetapi ia membawa kepada kehidupan yang keji pada pandangan orang-orang yang berakal. 182

Ia menduduki tempat ketiga dari segi hierarki dan boleh didapati dalam ibadat, adat, muamalat dan keseksaan. Dalam ibadat, Islam mensyariatkan bersuci dan menutup aurat dalam sembahyang. Memakai bau-bauan semasa berada di dalam masjid dan tempat-tempat perhimpunan orang ramai serta mendampingi diri dengan Allah dengan mengerjakan pelbagai ketaatan seperti sembahyang, berpuasa dan bersedekah. Dalam muamalat, Islam melarang berjual beli barang-barang najis dan yang memudaratkan, jual beli seorang ke atas jual beli orang lain dan meminang seorang perempuan di atas peminangan orang lain. Ini sebagaimana Islam menyuruh suami bergaul secara baik dengan isteri dan menyuruh wali mengendalikan akad nikah perempuan mengikut pandangan kebanyakan para fuqaha selain daripada Mazhab Hanafi kerana pada kebiasaannya perempuan malu mengendalikan akad nikah. Dalam adat, Islam mengajar adab-adab makan dan minum dan mengharamkan makan benda-benda yang keji sebagaimana Islam melarang perbuatan melampaui batas dalam perkara makan dan minum, berpakaian dan sebagainya. Dalam keseksaan, Islam mengharamkan pembunuhan ke atas perempuan, kanak-kanak dan paderi dalam peperangan, mewajibkan tunai janji dan mengharamkan penipuan. Pelengkap Maslahah Islam telah mensyariatkan hukum-hukum lain untuk menyempumakan pelbagai matlamat, sama ada dharuriyat, hajiyat dan tahsiniyat, yang mana sekiranya ia tidak ada tidaklah berlaku kecacatan hukum yang asal. Antara contoh hukum yang menyempumakan maslahah dharuriyat: 183


1.

Mengambil kira persamaan dalam menyempumakan bunuh balas (qisas) kerana bunuh balas disyariatkan untuk pencegahan dan meredakan kemarahan yang meluap-luap. Matlamat ini tidak berjaya kecuali dengan persamaan dalam penyempumaan qisas. Hukuman ini menyempumakan pemeliharaan jiwa.

2.

Haram minum sedikit arak kerana ia (minum sedikit arak itu) membawa kepada minum banyak. Hukuman ini menyempumakan pemeliharaan akal.

3.

Haram melihat perempuan yang bukan mahram dan berkhalwat dengannya bagi menyekat jalan ke arah melakukan zina. Hukuman ini menyempurnaan hukum dharuriyat iaitu memelihara keturunan dengan menghalang daripada melakukan zina.

4.

Disyariatkan azan dan menunaikan sembahyang secara berjemaah supaya menegakkan agama lebih sempurna dengan menzahirkan syiar-syiar dan berkumpul kerananya.

5.

Mengambil kira persamaan dalam masalah ganti kerana menceroboh harta orang lain bagi menyempumakan pengharaman menceroboh ke atas harta orang lain. Ini sebagai menyempumakan hukum dharuri iaitu memelihara harta-harta kedua-dua pihak, pengharaman riba adalah bagi menyempumakan pemeliharaan harta kerana lebihan itu merupakan satu bahagian dan harta pemberi hilang secara sia-sia tanpa ada balasan yang diambil kira pada syarak. Antara contoh-contoh yang menyempumakan maslahah hajiyat

ialah: 1.

Disyaratkan kufu antara suami isteri supaya terlaksana persefahaman dan kasih sayang antara keduanya. Oleh yang demikian tidak boleh dikahwinkan anak-anak perempuan kecuali dengan lelaki yang sekufu dengannya bersama mas kahwin setara 184

kerana matlamat asal perkahwinan walaupun berhasil tanpa kufu dan mas kahwin setara ialah berkekalan perkahwinan. Sesuatu yang boleh mengekalkan perkahwinan adalah antara perkara-perkara yang menyempurnakannya, berkekalan adalah daripada keperluan asal (hajat) nisbah kepada anak-anak perempuan. 2.

Ketika Islam mensyariatkan pelbagai muamalat seperti Jual beli, sewa-menyewa, bersyarikat dan sebagainya, ia mensyariatkan beberapa hukum yang menyempurnakan seperti dilarang menipu, menjual, sesuatu yang tidak ada dan menjual sesuatu yang tidak diketahui keadaannya dan disyariatkan pelbagai pilihan (khiyar) seperti khiyar ru'yah bagi pembeli (pembeli diberi pilihan antara meneruskan pembelian atau membatalkannya setelah melihat barang yang dibeli berdasarkan kepada gambaran), khiyar syarat bagi kedua-dua yang berkontrak dan mengenakan syarat-syarat dalam akad-akad untuk memenuhi kehendak orang ramai tanpa menimbulkan dendam dan permusuhan.

3.

Ketika Islam mengharuskan qasar sembahyang dalam perjalanan, ia menyempurnakannya dengan mengharuskan dihimpunkan antara dua sembahyang selain daripada solat subuh. Dan untuk menyempurnakan jual beli, Islam membenarkan kesaksian, gadaian dan jaminan kerana jika tidak dibenarkan ia tidak menjejaskan keaslian peluasan dan keringanan. Antara contoh-contoh yang menyempurnakan maslahah tahsiniyat

ialah: 1.

Adab semasa mandi dan berwuduk, sunat-sunat semasa bersuci, tidak membatalkan ibadat yang sedang dilakukannya, bersedekah dengan harta daripada usaha-usaha yang baik dan memilih binatang-binatang yang lebih utama dalam masalah korban dan akikah kerana firman Allah yang bermaksud:


"Dan janganlah kamu sengaja memilih yang buruk daripadanya (lalu kamu dermakan atau kamu jadikan pemberian zakat) pada hal kamu sendiri tidak sekali-kali akan mengambilyang buruk itu (kalau diberi kepada kamu) kecuali dengan memejamkan mata padanya."

(Surah al-Baqarah (2): 267) Maslahah-maslahah hajiyat dianggap seperti penyempurnaan maslahah-maslahah dharuriyat dan maslahah-maslahah tahsiniyat adalah seperti penyempurnaan maslahah hajiyat kerana maslahahmaslahah dharuriyat merupakan asal maslahah. Kedudukan Matlamat-Matlamat (Tartib Al-Maqasid) Perbincangan ini akan menyentuh dua perkara : Pertama : ketiga-tiga matlamat syariah tidak berasingan antara satu dengan yang lain, bahkan saling menyempumakan, maslahah dharuriyat disempurna dengan maslahah hajiyat dan tahsiniyat. Maslahah dharuriyat merupakan asal bagi matlamat syarak kerana ia adalah asal bagi maslahah hajiyat dan tahsiniyat. Oleh yang demikian, sesiapa yang mencacatkan maslahah dharuriyat dianggap mencacatkan maslahah-maslahah yang lain kerana ia seperti perkara fardu manakala maslahah-maslahah hajiyat adalah seperti perkara-perkara sunat dan maslahah-maslahah tahsiniyat seperti perkara-perkara penting yang kurang kedudukannya daripada perkara-perkara sunat. Bagi mereka yang mencacatkan maslahah-maslahah hajiyat atau tahsiniyat, ia dianggap hampir-hampir mencacatkan maslahah dharuriyat seperti pengembala ternakan yang membawa binatang-binatang ternakan ke tempat yang berhampiran dengan kawasan larangan yang boleh menjerumus ke dalam kawasan larangan. Oleh sebab itu, memelihara maslahah hajiyat dan tahsiniyat ialah sebahagian daripada bentuk-bentuk menjaga maslahah dharuriyat.

Daripada keterangan tersebut, ternyata bahawa dharuriyat adalah yang terpenting daripada matlamat-matlamat syariah kerana sistem kehidupan bergantung kepadanya dan tanpanya sistem kehidupan menjadi pincang. Manakala hajiyat berada selepasnya kerana ketiadaannya hanya membawa kepada kesukaran dan kesulitan hidup sahaja, tidak membawa kepada kepincangan hidup. Manakala tahsiniyat berada di tempat ketiga kerana tanpanya tidaklah membawa kepada kepincangan hidup dan tidaklah pula membawa kepada kesukaran atau kesulitan hidup, tetapi ia menyebabkan manusia tidak mendapat kesempurnaan dalam kehidupan. Berdasarkan kepada keadaan ini, hukum-hukum Islam yang ditetapkan untuk memelihara maslahah-maslahah dharuriyat adalah yang terpenting. Manakala hukum-hukum Islam yang bertujuan memelihara maslahah hajiyat berada selepasnya kerana ia menyempurnakan dharuriyat. Kemudian disusuli oleh hukum-hukum Islam yang bermatlamat memelihara tahsiniyat kerana ia menyempumakan hajiyat. Yang asal hendaklah diutamakan daripada yang menyempurnakannya, sebab itulah maslahah-maslahah dharuriyat diambil kira dalam setiap agama. Justeru itu, perlulah diambil perhatian perkara-perkara berikut: 1. Tidak diambil kira hukum tahsini jika ia membawa kepada pembatalan hukum hajat atau dharuri, oleh sebab itulah : (a)

Diharuskan membuka aurat ketika dalam keadaan benarbenar terdesak (darurat) atau memerlukan (hajat) untuk melakukan pembedahan atau mengenai pasti penyakit atau jenis rawatan kerana melakukan pembedahan atau mengenai pasti jenis penyakit atau jenis rawatan adalah untuk memelihara jiwa dan memeliharanya termasuk dalam maslahah dharuriyat. Jadi apa-apa tindakan yang membawa kepada memelihara jiwa ia dianggap dharuri, sedangkan menutup aurat adalah untuk menjaga kemaslahatan tahsiniyat sahaja. Oleh sebab itulah, ia tidak diambil kira apabila ia berdepan dengan dharurat atau hajat.


(b)

Diharuskan memakan bangkai dalam keadaan yang mendesak (darurat) kerana memelihara nyawa ialah perkara dharuri sedangkan menjauhi diri daripada memakan bangkai ialah perkara tahsini.

(c)

Diharuskan menjual barang yang belum ada dalam akad jual tempah barang (salam) dan akad jual tempah pembuatan barang (istisna') keranakehadiran barang yang dijual ialah perkara tahsini, sedangkan jual salam dan istisna' ialah perkara hajat yang mana orang ramai tanpa kedua-duanya ini akan mengalami kesukaran atau kesempitan hidup. Oleh yang demikian, dihapuskan perkara-perkara tahsini iaitu kehadiran barang supaya terlaksana perkara-perkara hajat iaitu jual salam dan istisna'.

2. Tidak diambil kira hukum hajat jika membawa kepada pembatalan hukum dharuri kerana menghapuskan kesulitan ialah perkara hajat sedangkan menunaikan perkara-perkara fardu ialah perkara dharuri. Mengerjakan perkara-perkara fardu walaupun mengalami sesuatu kesulitan adalah wajib kerana perkara-perkara fardu adalah dharuri sedangkan menghilangkan kesulitan ialah perkara-perkara hajat. Sembahyang fardu merupakan hukum dharuri manakala mengadap kiblat ialah hukum hajat yang menyempurnakan hukum dharuri. Oleh yang demikian, tidak gugur sembahyang fardu bagi orang yang tidak mampu menghadap ke kiblat. Kedua : Dalam Lingkungan Dharuriyat Lima perkara dharuriyat - memelihara agama, jiwa, akal, keturunan dan harta tidak sama kedudukannya antara satu dengan yang lain. Urutan kedudukannya adalah seperti berikut: i.

memelihara agama;

ii.

memelihara

jiwa;

i i i . memelihara akal; iv.

memelihara keturunan; dan akhirnya

v.

memelihara harta.

Manakala sebahagian ulama' usul al-fiqh seperti Imam al-Ghazali mendahulukan memelihara keturunan daripada memelihara akal. Oleh sebab itu, hendaklah diraikan yang lebih penting daripada yang kurang penting antara lima perkara dharuriyat tersebut. Berjihad walaupun membawa kepada pengorbanan jiwa sedangkan memelihara jiwa ialah perkara darurat tetapi ia (memelihara) diketepikan demi untuk menjaga agama apabila musuh menyerang dan wajib berjihad terhadap mereka kerana memelihara agama adalah lebih penting daripada memelihara jiwa. Jadi, ketepikan hukum menjaga diri untuk menjaga urusan agama. Diharuskan meminum arak ketika dipaksa atau terpaksa dengan tujuan menjaga nyawa daripada ancaman maut kerana memelihara jiwa lebih penting daripada menjaga akal. Diharuskan merosakkan harta orang lain apabila dipaksa melakukannya kerana memelihara jiwa adalah lebih penting daripada memelihara harta. 10


Bukti Kedua : Prinsip-prinsip Syariah dan Tabiat-Tabiat Hukumnya Hukum-hukum syariah terbahagi kepada dua bentuk iaitu hukumhukum terperinci dan hukum-hukum dalam bentuk kaedah atau prinsip umum. Kedua-dua bentuk ini adalah bersesuaian dengan setiap tempat, masa dan keadaan selaras dengan keumuman al-syariah dan berkekalannya. Adapun hukum-hukum syariah berbentuk terperinci maka ia adakalanya berkaitan dengan akidah, ibadah atau akhlak atau sebahagian daripada masalah yang tertentu yang berhubung dengan individu antara satu dengan yang lain, Hukum-hukum yang berkaitan dengan akidah seperti beriman dengan Allah, hari akhirat dan seumpamanya adalah tetap dan berkekalan kerana ia (hukum-hukum akidah) menjelaskan hakikat-hakikat yang sabit yang tidak mungkin manusia pada bila-bila masa dan keadaan tidak perlu kepadanya. Dalam masalah-masalah ibadah, ia mengatur atau menyusun hubungan seseorang dengan Tuhannya dalam bentuk yang ditentukan. Penyusunan ini memerlukan kepadanya oleh manusia pada setiap zaman dan keadaan kerana persoalan ibadah adalah antara perkara-perkara yang melazimi makhluk terhadap Penciptanya yang menghendaki bahawa hubungan makhluk dengannya mengikut bentuk yang ditentukan, lebihlebih lagi didapati bahawa bentuk-bentuk ibadah itu memberi faedah yang jelas di dunia ini iaitu dapat melahirkan kebaikan diri dan masyarakat. Antara contohnya ialah sembahyang kerana ia dapat mencegah orang yang melaksanakannya daripada melakukan perkara keji dan mungkar. Firman Allah yang bermaksud: "Sesungguhnya solat itu boleh mencegah daripada melakukan perbuatan keji dan mungkar." (Surah al-Ankabut: 45)

Mencegah manusia daripada melakukan perkara keji dan mungkar merupakan maslahah atau kebaikan yang jelas bagi masyarakat. Begitu juga lain-lain ibadah seperti zakat, haji dan puasa. Akhlak atau budi pekerti yang mulia merupakan asas penting dalam pembentukan hal-ehwal kehidupan dan kebaikan masyarakat. Ia juga dianggap sifat-sifat tetap dan berkekalan yang memerlukan kepadanya oleh manusia di setiap tempat, zaman dan keadaan untuk membentuk masyarakat yang aman dan harmoni. Tidak mungkin berlaku dalam mana-mana masyarakat, tempat dan masa beranggapan bahawa benar, adil, menyempumakan janji dan meninggalkan kezaliman merupakan sifat-sifat yang tidak baik. Hukum-hukum terperinci lain yang berkaitan dengan sebahagian hubungan sesama manusia juga tidak menerima gantian atau perubahan kerana perincian ditegakkan ke atas asas bahawa keperluan kepadanya tetap kekal pada setiap masa, keadaan dan masyarakat. Antara hukum-hukum ini ialah hukum-hukum yang berkaitan dengan keluarga, pusaka, riba, qisas dan hudud. Manakala antara hukumhukum yang berbentuk kaedah atau prinsip umum ialah prinsip syura, persamaan keadilan dan kaedah. Maksudnya, tidak boleh melakukan kemudaratan atau bahaya dan tidak boleh membalas kemudaratan (Riwayat Ahmad dan Ibnu Majah). Kaedah-kaedah dan prinsip umum ini boleh dipraktikkan pada setiap zaman, tempat dan keadaan mengenai apa sahaja persoalan hidup yang muncul dari semasa ke semasa. Ini dapat dijalankan oleh ahli-ahli ijtihad umat Islam dari semasa ke semasa. Bukti Ketiga : Sumber-Sumber Syariah Islam Sumber-sumber syariah Islam bersifat fleksibel. Al-Quran dan alSunnah ialah sumber asli kepada perundangan Islam. Hukum-hukumnya sesuai untuk semua zaman, tempat dan keadaan. Ijmak dan ijtihad seperti qisas, istihsan dan istislah kesemuanya ialah sumber-sumber hukum yang 191


fleksibel dan diperakukan oleh Islam bagi membantu kita mengenai pasti hukum-hukum yang patut bagi menghadapi masalah-masalah yang tidak ada nas sarih (jelas) berkaitan dengannya. Hukum-hukum yang berdasarkan kepada sumber-sumber ini dianggap sebahagian daripada syariah. Daripada kesemua perbincangan yang lalu, ternyata kepada kita bahawa syariat Islam itu memang layak untuk semua umat manusia dan sesuai dikekalkan. 11

Ciri Keempat Kesyumulan syariah (kelengkapan syariah): Syariah Islam ialah peraturan yang lengkap dan merangkumi seluruh urusan hidup dan segenap aspek kehidupan manusia. Lantaran inilah, maka Hukum-Hukum Syarak dibahagikan kepada tiga kumpulan: 1. Hukum-hukum yang berkaitan dengan akidah, ini dibincangkan dalam ilmu tauhid. 2.

Hukum-hukum yang berhubung dengan akhlak seperti wajib bersifat dengan benar, amanah, tunai janji, haram dusta, mengkhianati, mungkir janji. Ini dibincang dalam ilmu akhlak atau tasawuf.

3.

Hukum-hukum yang berkaitan dengan perkataanperkataan dan perbuatan-perbuatan manusia dalam perhubungannya antara satu dengan yang lain. Ini dikenali dengan hukum-hukum fiqh. Ia dibincang dalam ilmu fiqh.

Kemudian hukum-hukum fiqh terbahagi kepada dua bahagian:

11. Abd al-Karim Zaydan, op.cit., him. 43-49.

192

Bahagian pertama: dikenali dengan ibadat iaitu hukum-hukum yang mengaturkan hubungan seseorang dengan Tuhannya seperti sembahyang, puasa dan sebagainya. Bahagian kedua: dikenali dengan muamalat iaitu hukum-hukum yang mengaturkan hubungan individu-individu antara satu dengan yang lain. Ia merangkumi kesemua ikatan undang-undang am dan khas mengikut istilah baru kerana hukum-hukum muamalat terbahagi kepada bahagian-bahagian berikut: 1.

Hukum-hukum yang berkaitan dengan kekeluargaan seperti nikah, cerai, nafkah, keturunan dan sebagainya. Ia dikenali pada masa sekarang dengan undang-undang keluarga.

2.

Hukum-hukum yang berkaitan dengan hubungan antara individu-individu dalam urusan harta seperti jual beli, sewa, gadai, jaminan dan sebagainya. Sekarang ini ia dikenali sebagai undang-undang sivil (qanun madani) termasuk dalam bahagian i n i hukum yang berkaitan dengan pensyarikatan muflis dan perniagaan yang biasanya dibincang dalam undang-undang perniagaan.

3.

Hukum-hukum yang berkaitan dengan kehakiman, pendakwaan, kesaksian dan bersumpah. Ia dikenali pada masa sekarang ini dengan sistem kehakiman.

4.

Hukum yang berkaitan dengan hubungan orang asing bukan Islam dalam negara Islam antara mereka dengan rakyat negara Islam. Ini dikenali dengan Undang-undang Khas Antarabangsa.

5.

Hukum yang berkaitan dengan sistem pemerintahan dan kaedah-kaedahnya, hak-hak individu dalam negara dan perhubungan mereka dengan negara. Ia dikenali sebagai Undang-undang Perlembagaan. 193


6.

Hukum-hukum yang berkaitan dengan kira bicara negara Islam dengan negara-negara lain, sejauh mana hubungannya dengan negara-negara tersebut. Dan bentuk hubungan ini dalam masa aman atau perang serta hukum-hukum yang lahir daripadanya dan menjelaskan hubungan rakyat-rakyat asing dengan negara-negara Islam. Ia dikenali dengan Undang-undang Antarabangsa.

7.

Hukum-hukum yang berkaitan dengan punca-punca hasil negara dan tempat-tempat belanjawannya. Seterusnya menyusun perhubungan kewangan antara individu, negara, orang kaya dan orang miskin. Ini dikenali sebagai sistem kewangan negara.

8.

Hukum-hukum yang berkaitan dengan hubungan antara individu dan negara dalam perkara-perkara yang dilarang atau jenayah dan jenis keseksaan bagi setiap penjenayah. Ini dikenali dengan Undang-undang Jenayah atau Kanun Keseksaan. Termasuk dalam hukum ini ialah prosedurprosedur yang digunakan bagi memastikan jenayah dan mengenakan keseksaan ke atas penjenayah, yang dinamakan sebagai Undang-undang Tahqiq al-Jinayat.

Sesungguhnya kesyumulan yang terdapat dalam syariat Islam ini tidak ada bandingnya dalam undang-undang ciptaan manusia. Ini kerana undang-undang ciptaan manusia tidak merangkumi masalah-masalah akidah, akhlak dan ibadat. Hatta dalam aspek muamalat kita dapati syariat Islam membawa peraturan yang berbeza dengan undang-undang ciptaan manusia kerana aspek akhlak telah diberi perhatian sepenuhnya dalam syariat Islam. Oleh sebab itu, diharamkan riba, judi, penzinaan dan sebagainya. Aspek agama juga tetap diberi perhatian dalam muamalat, bahkan ia merupakan unsur penting kerana ia yang akan menentukan perbuatan

atau amalan itu halal atau haram berdasarkan hakikatnya yang sebenar, niat dan tujuan pelakunya. Maka perbuatan itu kadang kala sah dari segi zahir sahaja kerana ia telah memenuhi syarat-syarat sah tetapi ia dianggap haram kerana hakikat yang sebenar dan matlamat pelakunya berlawanan dengan perintah syarak seperti seorang yang mendakwa hutang baginya ke atas orang Iain secara zalim dan disabitkan dakwaan itu di mahkamah. Walaupun zahirnya ia telah menang dalam perbicaraan, tetapi tidak menjadi halal baginya dengan keputusan mahkamah itu. Berhubung dengan perkara ini, Nabi Muhammad s.a.w. pernah bersabda yang bermaksud: "Aku hanyalah manusia dan kamu berhakimkan kepadaku, boleh jadi sebahagian kamu lebih petah daripada sebahagian yang lain, maka aku menghukum baginya berdasarkan kepada apa yang aku dengar kepadanya. Maka sesiapa yang aku hukum baginya sesuatu yang menjadi hak saudaranya, janganlah dia ambil daripadanya sedikitpun kerana sesungguhnya aku kerat untuknya sepotong daripada api neraka." (Riwayat al-Bukhari dan Muslim) 12

Penutup Daripada huraian tersebut jelas kepada kita bahawa peraturan Islam menyentuh kesemua bidang kehidupan manusia daripada sekecilkecilnya sehinggalah kepada sebesar-besarnya dan bersesuaian untuk semua keadaan.

12. Ibid., him. 49-52.

KEDUDUKAN ISLAM DALAM PERLEMBAGAAN MALAYSIA: KESANNYA KEPADA PEMBANGUNAN NEGARA

Pendahuluan ama ama rasmi Malaysia seperti yang tersebut dalam Perlembagaan Persekutuan hanyalah "Malaysia" berbanding dengan Pakistan yang nama rasminya ialah "Islamic Republic of Pakistan" atau Iran yang nama rasminya ialah "Islamic Republic of Iran". Sebelum penyatuan semula Jerman, nama rasmi Jerman Timur ialah "The German Democratic Republic" sedangkan nama Jerman Barat ialah "The Federal Republic of Germany." Nama rasmi Korea Utara pula ialah "The Democratic People's Republic of Korea" manakala nama rasmi Korea Selatan hanya "Republic of Korea". Nama rasmi China Komunis pula ialah "People's Republic of China". Sedangkan pemerintahan yang berpusat di Madinah semasa hayat Rasulullah s.a.w. tidak mempunyai nama rasmi langsung. Adakah kerana Pakistan dan Iran memakai perkataan "Islam" dalam nama rasminya menjadikannya "lebih Islam" (more Islamic) daripada Malaysia ataupun Saudi Arabia atau Mesir yang tidak memakai perkataan "Islam" pada nama rasminya, atau "lebih Islam" daripada pemerintahan yang diasaskan oleh Rasulullah s.a.w. di Madinah yang tidak mempunyai nama rasmi langsung? Adakah Jerman Timur, pada

197


masa itu, yang memakai perkataan "Democratic" dalam nama rasminya, lebih demokratik daripada Jerman Barat? Adakah Korea Utara lebih demokratik daripada Korea Selatan? Adakah kerana Komunis China dan juga Korea Utara yang memakai perkataan "People's Republic" pada nama rasminya bererti rakyatnya mempunyai lebih banyak kuasa dalam pentadbiran negara daripada Amerika Syarikat atau Perancis?

Jawapan kepada semua soalan-soalan itu samalah seperti jawapan kepada soalan: adakah seorang yang bemama "Soleh" itu semestinya lebih "soleh" daripada seorang yang bernama "Awang K e c h i k " . Hakikatnya juga adalah seperti yang dikatakan oleh Shakespeare, "Apakah yang ada pada nama ? Mawar, dengan apa namanya sekalip tetap sama wanginya." Maka kesimpulannya, kita perlu lihat kepada hakikat, bukan pada nama, sama kita melihat pada isi bukan pada bentuk (substance not form). Peruntukan Perlembagaan Mengenai Islam Dalam perkara 3(1) Perlembagaan Persekutuan memperuntukkan: Agama Islam ialah agama bagi Persekutuan; tetapi agama-agama lain boleh diamalkan dengan aman dan damai di mana-mana bahagian Persekutuan. Perkara 8(1) pula mempemntukkan bahawa semua orang adalah sama rata di sisi undang-undang dan berhak mendapat perlindungan yang sama rata di sisi undang-undang. Manakala perkara 8(2) pula mempemntukkan, antara lain, bahawa, 'Tidaklah boleh ada pembezaan terhadap warganegara semata-mata oleh sebab ugama...." Perkara 74(1) memberi kuasa kepada Parlimen untuk membuat undang-undang mengenai perkara-perkara yang disebutkan dalam Senarai Persekutuan dan Senarai Bersama, iaitu Senarai Pertama dan Senarai Ketiga dalam Jadual Kesembilan. Perkara 74(2) memberi kuasa kepada Badan Perundangan Negeri untuk membuat undang-undang 198

mengenai perkara yang disebutkan. (Dalam kertas ini penulis akan merujuk kepada "Senarai Pertama" sebagai "Senarai Persekutuan" dan "Senarai Kedua" sebagai "Senarai Negeri") Senarai Negeri mempemntukkan perkara-perkara yang Badan Perundangan Negeri boleh membuat undang-undang yang diperuntukkan dalam senarai itu termasuklah Hukum Syarak dalam perkara-perkara tertentu dan penubuhan Mahkamah Syariah. Senarai Persekutuan pula menyenaraikan akan perkara-perkara yang Parlimen boleh membuat undang-undang mengenainya. Senarai ini amat panjang. Ia adalah selain daripada yang diperuntukkan dalam Senarai Negeri. Perkara 121(1A), suatu pindaan kemudian, memperuntukkan bahawa mahkamah-mahkamah yang hari ini kita panggil "mahkamah s i v i l " tidaklah boleh mempunyai bidang kuasa berkenaan dengan apaapa perkara dalam bidang kuasa Mahkamah Syariah. Ulasan Tentang Peruntukan-Peruntukan Perlembagaan Dalam kertas ini penulis tidak akan membincangkan peruntukanperuntukan itu, baik mengenai tafsirannya mahupun masalah-masalah yang berbangkit daripadanya. Untuk mengikuti perbincanganperbincangan itu sila rujuk, antara lain, kepada ucapan penulis bertajuk, "Sistem Kehakiman dan Perundangan di Malaysia: Satu Wawasan" (2001) 4 M L J clxxx, kertas kerja saya bertajuk, "Civil and Syariah Courts in Malaysia: Conflict of Jurisdiction" yang dibentangkan dalam International Seminar on Islamic Law in the Contemporary World pada 24 - 25 Oktober 2000 dan penghakiman-penghakiman saya dalam keskes Lim Chan Seng v. Pengarah Jabatan Agama Islam Pulau Pinang (1996) 3 C.L.J. 231 dan Abdul Shaik in Md. Ibrahim v. Hussien bin Ibrahim (1999) 5 M.L.J. 618 dan baru-baru ini dalam kes Kamariah Bte Ali v. Kerajaan Negeri Kelantan & Satu lagi (Mahkamah Rayuan


Malaysia, Rayuan sivil No. D-01-12-2001) dan tujuh rayuan-rayuan lain yang berkaitan. Untuk tujuan kertas ini penulis cuma ingin menarik perhatian berhubung beberapa perkara: Pertama, hanya satu agama yang disebut dalam Perlembagaan Persekutuan iaitu agama Islam. Kedua, hanya satu agama sahaja yang menjadi 'ugama bagi Persekutuan", manakala agama-agama lain cuma boleh diamalkan, itu pun dengan aman dan damai. Ketiga, hanya orang Islam sahaja yang mempunyai mahkamah agamanya yang dikenali sebagai Mahkamah Syariah. Keempat, Perlembagaan Persekutuan cuma memperuntukkan ketua agama bagi satu agama sahaja, iaitu agama Islam. Kelima, mengenai undang-undang agama, hanya undang-undang agama Islam sahaja yang boleh dijadikan undang-undang untuk dipakai terhadap orang-orang Islam. Tidak disebut bahawa undang-undang agama lain boleh dibuat untuk dipakai oleh penganut-penganut agama itu. Keenam, perlu diambil ingatan bahawa perkara-perkara yang disebut dalam kedua-dua senarai itu hanya menjadi undang-undang apabila undang-undang dibuat mengenainya, bagi perkara-perkara yang tersebut dalam Senarai Persekutuan oleh Parlimen dan bagi perkaraperkara yang disebut dalam Senarai Negeri, oleh Badan Perundangan Negeri. Ketujuh, perlu diambil ingatan bahawa klausa (1A) kepada perkara 121 bukan memberi kuasa membuat undang-undang tambahan kepada Badan Perundangan Negeri. Apa yang diperuntukkan hanyalah j i k a 200

sesuatu perkara itu terletak dalam bidang kuasa Mahkamah Syariah, mahkamah sivil tidak mempunyai bidang kuasa mengenainya. Kesannya Terhadap Pembangunan Negara K i t a tidak boleh menafikan bahawa peruntukan-peruntukan Perlembagaan itu sedikit sebanyak memberi kesan kepada corak pembangunan negara kita. Sekurang-kurangnya, disebabkan adanya peruntukan-peruntukan itu. Selain itu, oleh sebab Malaysia ialah sebuah negara demokratik berbilang parti dengan pendapat umum adalah penting. Maka parti yang memerintah akan senantiasa diperingatkan mengenainya. Sebaliknya, sama ada peruntukan-peruntukan itu membuahkan apa-apa hasil atau tidak, terletak kepada apa yang dilakukan dalam lingkungan yang dibolehkan oleh Perlembagaan itu. Biar apa pun peruntukan yang ada dalam Perlembagaan, jika tidak dimanfaatkannya, tidak akan memberi apa-apa kesan, sama seperti al-Quran yang cuma disimpan di dalam almari. Mungkin orang bertanya, jika demikianlah keadaannya, untuk apa diadakan peruntukan-peruntukan itu? Jawapannya ialah, peruntukanperuntukan itu membolehkan kita berbuat sesuatu, seperti menubuhkan Mahkamah Syariah, mengkanunkan Hukum Syarak dalam perkaraperkara tertentu sebagai undang-undang untuk dipakai kepada orangorang Islam, memasukkan mata pelajaran agama Islam dalam kurikulum sekolah-sekolah dan lain-lain lagi seperti yang telah dilakukan. Jika peruntukan-peruntukan itu tidak ada, mungkin semua itu akan dicabar sebagai bercanggah dengan Perlembagaan. Sebagai misalan, di Amerika Syarikat, mengadakan kelas Bible di sekolah pun tidak dibenarkan atas alasan ia bercanggah dengan peruntukan Perlembagaan Amerika Syarikat yang menjamin kebebasan beragama rakyatnya. Nampaknya kebebasan beragama telah ditafsirkan sebagai larangan belajar atau mengajar agama di sekolah-sekolah kerajaan.


Peruntukan-peruntukan itu juga memberi kesan bahawa kuasa membuat undang-undang oleh Badan Perundangan Negeri adalah terhad kepada perkara-perkara yang disebut dalam Senarai Negeri sahaja. Tidak boleh lebih dari itu. Jika lebih ia akan menjadi "tidak berpelembagaan" (unconstitutional) dan tidak sah. Tetapi, sekatan seperti itu terpakai juga kepada Parlimen. Parlimen juga tidak boleh membuat undang-undang mengenai perkara-perkara yang tersebut dalam Senarai Negeri. Tetapi, ini tidak bererti bahawa Parlimen tidak boleh membuat undang-undang yang berasaskan Undang-undang Islam, cumanya ia mestilah mengenai perkara-perkara yang terdapat dalam Senarai Persekutuan. Walaupun demikian, ia sebenarnya telah pun dilakukan dalam beberapa perkara. Misalan yang ketara ialah Akta Perbankan Islam 1983 dan Akta Takaful 1984. Ia bukan dibuat di bawah Senarai Negeri, tetapi di bawah Senarai Persekutuan. Ia dibuat di bawah tajuk undang-undang perbankan dan insurans yang terletak di bawah Senarai Persekutuan. Oleh sebab ia ialah undang-undang Persekutuan maka bidang kuasa mengenainya diletak di bawah mahkamah sivil. Selain itu ada sebab-sebab lain yang memerlukannya diletak di bawah mahkamah sivil. Antaranya, pemakaiannya terbuka kepada orang Islam dan bukan Islam (Undang-undang Islam yang dibuat di bawah Senarai Negeri cuma boleh dipakai untuk orang-orang Islam sahaja); surat cara-surat cara yang dipakai adalah serupa dengan yang dipakai dalam perbankan dan insurans konvensional dengan pengubahsuaian yang perlu khususnya untuk mengelak unsur riba; transaksi-transaksi itu juga melibatkan undangundang sivil seperti undang-undang syarikat, undang-undang tanah, kontrak dan lain-lain; remedi-remedi yang diperlukan seperti perintah jualan di bawah Kanun Tanah Negara, pelaksanaan spesifik, injunksi, penggulungan syarikat dan kebangkrapan, semuanya adalah remediremedi yang boleh diperoleh daripada mahkamah sivil; bidang kuasa kenegerian Mahkamah Syariah menimbulkan masalah-masalah

202

Kedudukan Islam dalam Perlembagaan Malaysia: Kesannya Kepada Pembangunan Negara

penyampaian proses mahkamah, pelaksanaan dan kemungkinan ketidakpastian undang-undang hasil daripada keputusan mahkamahmahkamah Rayuan Syariah yang berasingan bagi setiap negeri berbanding hanya dengan satu Mahkamah Rayuan (sivil) dan satu Mahkamah Persekutuan bagi seluruh negara. Sekarang sudah hampir dua puluh tahun undang-undang perbankan Islam dan takaful dilaksanakan, belum ada satu kes pun di mana mahkamah sivil perlu memutuskan persoalan Hukum Syarak. Keskes yang berbangkit daripada perbankan Islam dan takaful, boleh dikatakan hampir kesemuanya, adalah serupa dengan kes-kes yang berbangkit daripada perbankan dan insurans konvensional. Perniagaan perbankan Islam dan takaful berjalan dengan baik dan sedang berkembang dengan pesatnya, mungkin antara yang terbaik di dunia masa ini. Pada pandangan saya, biarlah ia terus berjalan demikian, kita perbaiki dari masa ke semasa. Sehubungan dengan itu mungkin syor penulis supaya kedua-dua mahkamah itu digabungkan ada relevannya. Sekarang penulis akan cuba meninjau pembangunan negara kita daripada beberapa sudut yang lebih khusus dan melihat pengaruh Islam di dalamnya. Dasar Kerajaan Kita mahu menjadi sebuah negara maju, tetapi kemajuan yang kita cari bukannya kemajuan material atau kebendaan semata-mata. Kita juga mahu mengimbangkan kemajuan material dengan kemajuan rohani dan moral. Memanglah, dalam usaha mencapai kemajuan material, ada kalanya kita perlu memandang ke barat untuk mempelajari bidang-bidang yang mereka telah maju tetapi kita belum maju, seperti bidang sains dan teknologi, tetapi, pada masa yang sama, kita juga menolak unsur-unsur

203


yang kita fikir tidak baik atau tidak sesuai dengan agama dan budaya kita. Adakalanya kita pandang ke timur untuk mempelajari dan mencontohi etika kerja mereka. Namun demikian, pada masa yang sama, mengikuti pemerhatian penulis, kita tidak pernah melupai nilai-nilai Islam. Kita terang-terang menekankan pembangunan rohani dan jasmani. Dan kita tidak malu berkata demikian kepada dunia. Pada pandangan penulis, peranan yang dimainkan oleh Malaysia di pentas dunia dalam dekad ini tidak boleh diperkecilkan. Dunia mengakuinya, malah ada yang tidak senang kerananya. Dan, sama ada kita memanggil atau menganggap Malaysia sebuah negara Islam atau tidak, dunia, termasuk kuasa-kuasa besar bukan Islam, malah musuh Islam, menyifatkan Malaysia sebagai sebuah negara Islam, ada kalanya ia ialah satu aset apabila lebih kerap, ia menjadi satu liabiliti. Pentadbiran Dalam pentadbiran, antara lain, kita cuba menerapkan nilai-nilai Islam seperti jujur, rajin, berbudi bahasa, amanah, bertimbang rasa, sayangkan harta awam, tidak membazir harta awam, berdisplin, mengamalkan kebersihan dan lain-lain. Untuk itu hingga waktu pejabat pun digunakan untuk mengadakan ceramah-ceramah agama. Tetapi, malangnya, dalam usaha ini kita kurang berjaya. Ini kerana, antara lain, penceramah-penceramah itu sendiri kurang menekankan sifat-sifat itu sebagai sebahagian daripada tuntutan Islam dan sunnah Rasul. Dalam hal i n i , keadaan di negara-negara Islam di seluruh dunia, j i k a dibandingkan dengan negara-negara bukan Islam yang lebih maju, amatlah menyedihkan, sedangkan saya tidak fikir ada satu agama lain yang lebih menekankan sifat-sifat itu. Kehakiman Dan Perundangan Sesuai dengan peruntukan perlembagaan kita, semenjak tahun lima puluhan, kita telah menubuhkan Mahkamah-mahkamah Syariah. 204


Dalam bidang perundangan, kita lihat Undang-undang Islam, walaupun tidak sepenuhnya, dikanun dan dikuatkuasakan. Apa yang lebih menarik, terdapat Undang-undang Islam yang turut dipakai oleh orangorang bukan Islam secara sukarela, seperti perbankan Islam dan takaful. Bagi penulis ini ialah satu perkembangan yang memberangsangkan. Bagi saya, inilah satu cara dakwah yang paling berkesan. Apatah lagi, jika kita boleh buktikan bahawa ia lebih adil dan lebih menguntungkan, kerana bagi orang-orang bukan Islam, itulah sahaja ukurannya, bukan dosa pahala. Pada pandangan penulis, buat masa ini, di Malaysia, penerapan Undang-undang Islam seperti itulah yang patut diberi keutamaan. Malangnya pada hari ini, orang-orang Islam di Malaysia lebih memberi penumpuan kepada beberapa kesalahan jenayah. Tekanan diberi kepada kesalahan bukan prinsip, hukuman bukan keadilan. Dan, kerana kebanyakan mereka tidak mengetahui undang-undang sivil, mereka menggariskan satu garisan pembahagi antara apa yang dipanggil "Hukum Syarak" dengan apa yang dipanggil "undang-undang sivil", memberi gambaran bahawa apa yang dipanggil "undang-undang s i v i l " itu semuanya bercanggah dengan "Hukum Syarak" dan apa yang dipanggil "Hukum Syarak" itu semuanya bercanggah dengan "undang-undang sivil". Malah, lebih dari itu, ada pihak yang memberi gambaran seolaholah apa yang dipanggil "Hukum Syarak" itu semuanya telah ditetapkan oleh A l l a h dan Rasul-Nya, satu masalah satu hukum, tetap dan tidak berubah sampai bila-bila dan tidak ada pandangan manusia yang bukan Rasul dalamnya. Di sebaliknya pula, kebanyakan orang yang terlatih dalam undangundang sivil pula tidak tahu Undang-undang Islam dan apa yang mereka dengar ialah laungan-laungan daripada pejuang-pejuang Undang-undang Islam yang hanya menggambarkan betapa dahsyatnya hukuman bagi beberapa kesalahan jenayah mengikut Hukum Syarak. Akibatnya, di sebelah pihak mereka sangat takut terhadap perkara yang mereka tidak jelas. Di sebelah pihak satu lagi mereka mengutuk apa yang mereka


tidak tahu. Akibatnya, kedua-dua pihak menolak apa yang mereka tidak tahu. Dilema ini sepatutnya diperbetulkan. Penulis sudah tiga kali menyuarakan cadangan ini dan penulis akan mengulanginya lagi hari ini. Penulis syorkan supaya fakulti-fakulti Undang-undang dan Syariah di universiti-universiti di negara kita bersama-sama membuat suatu kajian terperinci terhadap semua undangundang yang dipakai di negara ini untuk mengetahui berapa peratuskah undang-undang yang kita pakai hari ini bercanggah dengan prinsipprinsip Hukum Syarak. Kita kenal pasti mana-mana peruntukan yang bercanggah dan yang tidak bercanggah. Bertolak dari situ, bolehlah kita tumpukan perhatian kepada yang berbeza dan menyediakan dan draf undang-undang mengikut H u k u m Syarak mengenainya untuk dibandingkan dengan undang-undang sivil yang sedang dipakai itu. Apabila saya menyebut cadangan ini kepada Prof. Mohamed Hashim Kamali beberapa bulan dahulu, beliau memaklumkan saya bahawa kajian yang serupa pernah diadakan di Pakistan yang juga berasaskan Common Law of England itu tidak bercanggah dengan Hukum Syarak. Mungkin kerana penulis membuka mulut mengenai cadangan itu, beliau telah menarik penulis untuk duduk dalam jawatankuasa "Harmonization of Shariah and Law", Kulliyyah Undang-Undang Ahmad Ibrahim, Universiti Islam Antarabangsa M a l a y s i a . Pada pandangan penulis, eloklah ditubuhkan satu jawatankuasa induk yang dianggotai oleh wakil-wakil daripada semua fakulti Undang-undang dan Syariah di setiap universiti di Malaysia supaya kerja-kerja penyelidikan itu boleh dibahagi-bahagikan.) Mungkin menjadi suatu kejutan jika dikatakan bahawa menurut D a v i d M o u s s a P i d c o c k dalam Pendahuluannya dalam buku Napoleon dan Islam, 96% daripada Code Napoleon diambil daripada fatwa dan pendapat Imam M a l i k . Saya percaya, jika satu kajian dibuat di Malaysia, kita akan dapati bahawa, mungkin 80%, atau mungkin 90% daripada undang-undang yang kita pakai hari ini tidak bercanggah dengan prinsip-prinsip Hukum Syarak.

206


Pelajaran Anak penulis menceritakan bahawa seorang rakan sekelasnya di peringkat sarjana di International University of Japan yang berasal daripada salah sebuah negara bekas Soviet di A s i a Tengah yang majoriti penduduknya beragama Islam, terkejut apabila anak saya memberitahunya bahawa di Malaysia pelajaran agama Islam, termasuk pembelajaran al-Quran, diajar di sekolah-sekolah kerajaan semenjak tahun satu hingga ke universiti. Di negerinya, untuk belajar membaca al-Quran di rumah pun perlu mendapat kebenaran kerajaan. Bahan-bahan bacaan mengenai agama Islam tidak dibenarkan untuk dijual, dimiliki dan lain-lain lagi. B a g i penulis, penubuhan Universiti Islam Antarabangsa Malaysia adalah satu perkara yang amat baik. Penulis pernah berbual dengan beberapa pelajar yang datang daripada negara-negara bekas komunis atau masih komunis dan daripada negara-negara Islam yang miskin. Mereka amat terhutang budi kepada Malaysia. Bagi penulis, mereka inilah harapan masa depan Islam di negara mereka dan kita telah memberi sumbangan ke arah itu. Seperti yang telah disebut lebih awal, tanpa pemntukan-pemntukan mengenai Islam dalam Perlembagaan Malaysia, mungkin kita tidak akan melakukan semua itu. Mungkin juga ada pihak yang akan mencabar kesahihannya di sisi Perlembagaan jika kita lakukan. Penutup Peruntukan-peruntukan Perlembagaan mengenai agama Islam membolehkan undang-undang mengenai agama Islam dibuat, aktivitiaktiviti mengenai agama Islam dilakukan dan dibiayai oleh kerajaan, yang telah dilakukan dengan berbagai cara, dalam lingkungan dan cara yang dibolehkan oleh Perlembagaan itu. Tanpa pemntukan-pemntukan itu undang-undang dan apa yang dilakukan itu mungkin akan dicabar 207


sebagai melanggar perlembagaan dan tidak sah. Walaupun terdapat peruntukan-peruntukan itu, baru-baru ini cabaran telah dibuat dalam kes Kamariah bte. Ali dan tujuh kes lagi yang dikenali sebagai kes-kes murtad daripada Kelantan itu. Dalam kes-kes itu, empat orang yang dilahirkan oleh ibu bapa Melayu di Negeri Kelantan bermastautin di Kelantan, dibesarkan dan dididik sebagai orang-orang Islam, (malah, penulis difahamkan bahawa dua daripada mereka berkelulusan Universiti Azhar dan bekerja sebagai "guru agama") telah mencabar kesahihan undangundang yang berkenaan agama Islam atas alasan ia menyekat kebebasan agama mereka yang dijamin oleh perkara 11, Perlembagaan Persekutuan. Penulis menulis penghakiman Mahkamah Rayuan sebagai menolak hujah itu dan rayuan-rayuan mereka atas alasan bahawa undang-undang berkenaan dibuat mengikut kuasa yang diberi kepada Badan Perundangan Negeri Kelantan oleh perkara 74(2) dan Senarai II, Jadual Kesembilan, Perlembagaan Persekutuan dan oleh itu adalah sah. Tanpa peruntukanperuntukan itu, cabaran mereka mungkin berjaya. Itu satu misalan mengenai kesan peruntukan-peruntukan itu yang jelas. Akan tetapi kita perlu menyedari setakat mana kita telah dapat memanfaatkan peruntukan-peruntukan itu sebenarnya terserah kepada apa yang kita lakukan atau tidak lakukan. Bentuknya pula terletak kepada apa yang kita pilih. Apa yang kita pilih terletak kepada apa yang kita faham sebagai "Islam" dan yang kita lebih utamakan.

Penulis ingin memetik cerita daripada anak penulis sekali lagi kerana, pada pandangan penulis ia ialah satu timbal balas yang amat baik. Seorang pelajar di peringkat sarjana yang berasal daripada Lebanon pernah berkata kepadanya, "Malaysia ialah satu-satunya negara Islam di dunia ini pada masa ini yang berjaya menggabungkan prinsip-prinsip Islam dengan pemodenan. Yang lainnya hanya memilih salah satu daripadanya atau tidak langsung." Apakah pandangan pembaca terhadap negara kita? Penulis serahkan kembali kepada pembaca untuk menilainya sendiri.


Walau bagaimanapun, dalam membuat penilaian itu, pertama, kita perlu membezakan antara Islam dengan Arab, antara hukum dengan adat, antara sunnah dengan kebiasaan, antara prinsip dengan fesyen. Kedua, kita tidak sepatutnya melihat sejarah seperti kita melihat bulan - dari jauh pada malam yang tenang. M a k a kita nampak hanyalah keindahannya. Jika tidak, ukuran kita mungkin tidak betul. Akibatnya, akan lebih tidak Islamlah nampaknya kita dan akan lebih Islamlah nampaknya mereka.

209

BAHAGIAN

PENTADBIRAN DAN PENGURUSAN NEGARA ISLAM

PENTADBIRAN NEGARA ISLAM (DAR AL-ISLAM) MENURUT AL-MAWARDI (Dr.) Muhammad 'Uthman El-Muhammady

Pendahuluan nsy nsya'Allah dalam nota berikutnya akan dibicarakan secara ringkas pentadbiran negara Islam sebagaimana yang dihuraikan oleh Imam al-Mawardi dalam kitab klasiknya Al-Ahkam al-Sultaniyyah, yang merupakan kitab rujukan Sunni yang muktabar berkenaan dengan soalsoal pemerintahan dan perlembagaan. Mudah-mudahan ia boleh menjadi penyuluh dan kita boleh mengambil pelbagai panduan daripadanya. Iaitu dengan mengambil kira perbezaan-perbezaan keadaan yang berlaku dalam situasi semasa beliau berada dalam zaman khilafah dahulu dengan perbezaan-perbezaan yang terdapat pada zaman sekarang, serta melihat unsur-unsur kekangan (constraints) dalam menjalankan kehendakkehendak agama. Allahumma sallimna wa al-muslimin. Panduan akan diambil daripada teks Arab asal dan terjemahannya telah dibuat oleh Ustaz Osman Haji Khalid yang diterbitkan oleh Institut Pengajian Tradisional Islam di bawah pimpinan Haji Ismail Mina Ahmad, dengan sumbangan daripada pihak Y A P E I M . Penulis membuat penghuraian dalam topik ini adalah sebagai seorang penuntut pemikiran Islam dan bukannya sebagai pakar dalam bidang pentadbiran. Penulis juga 213


mengharapkan agar mereka yang lebih arif dapat menyempumakan perbincangan ini. Syarat-Syarat Kepimpinan Negara Islam Walaupun kertas ini berkenaan dengan pentadbiran, pada pendapat penulis sangat baik jika pandangan mengenai syarat-syarat kepimpinan tertinggi yang diutarakan oleh al-Mawardi dapat diperbaharu. Berhubung perkara ini ada baiknya kita perhatikan terlebih dahulu bahagian Pendahuluan yang terkandung dalam kitabnya yang muktabar itu. Beliau menulis: "Allah telah mensyariatkan perkara yang halal dan perkara yang haram yang dijadikan hukum dan peraturan di dunia, yang dengannya tertegaklah kepentingan manusia serta dapat menguatkan asas kebenaran. Dia telah mewakilkan kepada para pemerintah perkara yang boleh mengelokkan ketentuan serta dapat mengemaskan pentadbiran. Memandangkan bahawa 'HukumHukum Pemerintahan' lebih berhak diberikan perhatian oleh pemerintah, sementara percampurannya dengan seluruh hukumhakam memerlukan para pemerintah untuk menelitinya, sedangkan mereka juga sibuk dengan soal politik dan pentadbiran, maka dengan itu saya telah menyusun sebuah buku sebagai memenuhi gesaan orang yang patut saya taati untuk membolehkan mereka mengetahui pendapat aliran-aliran mazhab fiqh supaya mereka dapat menunaikannya serta dapat menjalankan tanggungjawab mereka, maka dengan itu keadilan dapat ditegakkan dalam perlaksanaan serta hukuman mereka, begitu juga dalam segala tindak tanduk mereka. Ketahuilah bahawa Allah subhanahu wa taala yang Maha Berkuasa telah menentukan untuk umat seorang pemimpin yang menjadi pengganti Rasulullah s.a.w., dengannya terlindunglah agama dan di tangannya terserah urusan politik supaya dapat dilaksanakan pentadbiran daripada agama yang disyariatkan oleh Allah, serta dapat disatupadukan dengan 214

Pentadbiran Negara Islam (Dar-Al-Islam) Menurut Al-Mawardi

perintah yang dipatuhi. Justeru itulah persoalan mengenai imamah (ketua negara) merupakan tunggak dasar-dasar agama, melaluinya terlaksanalah kepentingan umat Islam dengannya. Maka urusan rakyat menjadi tenteram dan daripadanya lahir bidang kuasa khusus. Justeru itu maka wajar didahulukan perbincangan mengenai hukum-hukum yang berkaitan dengannya, sebelum menyentuh soal-soal yang berkaitan dengan hukum-hukum pemerintahan yang lain..." 1

Sehubungan dengan pewujudan ketua dalam negara, beliau menyebutkan bahawa ia adalah "untuk menggantikan Rasulullah s.a.w. bagi melindungi agama serta mentadbir keduniaan (siasah al-dunia). Hukum melantik seorang imam (ketua negara) untuk menjalankan tugas tersebut adalah wajib secara ijmak, walaupun terdapat pandangan yang janggal yang menyalahinya." 2

D a l a m hubungan dengan kemestian, adanya pihak yang memegang kuasa dan mentaatinya disebutkan ayat al-Quran yang bermaksud: "Wahai orang-orang yang beriman! Taatilah Allah dan taatilah Rasul-Nya dan orang-orang yang memegang kekuasaan antara kamu.' 8

1.

'Ali ibn Muhammad al-Mawardi. Al-Ahkam al-Sultaniyyah (Kaherah: Maktabah Mustafa al-Babi al-Halabi wa Auladuh, 1966) him. 1-2.

2.

Ibid, him. 4.

3.

Surah al-Nisa': 59.


Kemudian beliau meriwayatkan hadith, yang bermaksud:

"Kamu akan diperintah selepasku oleh beberapa orang ketua, yang baik dengan kebaikannya, yang buruk dengan sifat buruknya, maka hendaklah kamu patuh dan taat kepada merek dalam setiap perkara yang sesuai dengan kebenaran, maka kala mereka melakukan kebaikan maka itu (baik) bagi mereka dan (baik) bagi kamu, dan kalau mereka melakukan kejahatan mak itu (ada pahala dan kebaikannya) bagi kamu dan (dosa) atas mereka. " 4

Kemudian beliau menyatakan sifat-sifat yang perlu ada pada pemimpin yang dikehendaki itu. Sifat-sifatnya ialah: (a)

Keadilan yang memenuhi syarat-syaratnya;

(b)

Mempunyai ilmu yang membolehkannya berijtihad dalam hal-hal yang berlaku, serta (ada kemampuan) dalam (mengeluarkan) hukum-hukum;

(c)

Sempurna pancaindera (salamah al-hawwas) sama ada pendengaran, penglihatan atau pertuturan untuk membolehkannya bertindak berdasarkan pancaindera tersebut;

(d)

Sunyi daripada sebarang kecacatan anggota (salamah ala'da') yang boleh menghalang daripada pergerakan serta kepantasan bergerak;

(e)

Mempunyai pendapat (yang matang) yang membolehkannya memimpin rakyat serta mengurus kepentingan negara;

(f)

Mempunyai keberanian serta kekuatan (al-syaja'ah wa alnajdah) yang membolehkannya melindungi negara serta berjihad menentang musuh; dan

4.

Hisyam bin 'Urwah meriwayatkan daripada Abu Soleh daripada Abu Hurairah

216


(g)

Berketurunan mulia (al-nasab) iaitu berasal daripada Quraisy kerana terdapat keterangan-keterangan nas mengenainya serta berlaku ijmak berkenaan dengannya. 5

Kalau kita kaitkan maksud-maksud di atas dengan suasana sekarang, maka kita boleh mengaitkan kesemuanya dengan perubahan budaya dan peradaban yang ada pada hari ini dengan aspek ilmu, sifat adil, akhlak yang baik, kemampuan seseorang pemerintah itu dalam menjalankan pimpinan yang berkesan yang disuruh oleh Islam, serta keberkesanan perlaksanaan tugasnya. Dan pimpinan itu boleh diperluas maksudnya untuk semua golongan dan peringkat dengan syarat-syarat yang munasabah dengan kedudukan masing-masing. Tugas-Tugas dalam Negara Islam dalam Hubungan dengan Pemimpin Tertingginya Menurut al-Mawardi tugas-tugas pentadbiran dalam negara Islam secara asasnya meliputi sepuluh perkara: a)

Memelihara agama dari segi asas-asasnya (apa lagi akidahnya) yang tetap dan juga tentang perkara-perkara yang disepakati (dalam ijmak) oleh golongan salaf umat ini. Sekiranya muncul seseorang yang mengadakan bidaah dalam agama (dari segi akidah atau apaapa yang bercanggah dengan syarak, terutama yang bercanggah dengan ijmak) atau seseorang yang menyeleweng yang meragukan, maka menjadi tugas ketua negara (melalui mereka yang ditugaskan


untuk itu) untuk menjelaskan keterangan penerangan yang sebenarnya.

serta memberi

Di samping itu ia mesti menjalankan segala hak-hak dan hukumannya supaya agama terpelihara daripada kerosakan dan orang ramai terhindar daripada penyelewengan (kalau di kalangan kita maka antara isunya ialah menjaga supaya jangan ada aliran dan kefahaman selain daripada A h l i Sunnah yang berkembang, baik dari segi huraian akidah, ibadat, akhlak dan tafsiran tentang hukum-hakamnya). b)

Melaksanakan hukum antara mereka yang berbalah serta meleraikan perselisihan yang timbul, supaya keadilan dapat berjalan dan dengan itu orang yang zalim tidak akan bersikap melampau dan orang yang teraniaya tidak merasa lemah dan tertindas (dalam masyarakat, bahkan ia mendapat pembelaan, merasa aman dan puas hati dalam hidupnya).

c)

Melindungi kehormatan wanita (dengan melakukan aturan-aturan yang menyelamatkan wanita daripada mendapat gangguan di mana-mana). Ini juga bertujuan supaya orang ramai dapat mengendalikan kehidupan dan (mereka) bebas bergerak di merata tempat tanpa sebarang ancaman terhadap diri dan harta mereka (apabila mendapat jaminan keselamatan kepada wanita-wanita mereka, diri sendiri dan harta mereka).

d)

Menjalankan hukum-hukum berkenaan dengan jenayah berat yang bentuk-bentuknya telah ditentukan bagi melindungi kehormatan Allah daripada tercemar. Hak orang ramai juga perlu dilindungi daripada kerosakan dan kemusnahan (yang menyentuh nyawa, harta, maruah, akal dan agama mereka yang dilindungi oleh aturan syarak).

218


e)

Mengukuhkan pertahanan di sempadan negara sebagai pencegahan supaya pihak musuh tidak dapat mencari peluang untuk mencabuli perkara yang dilarang, serta menumpahkan darah seorang Muslim atau seorang kafir yang membuat perjanjian dengan negara Islam. (Kalau hendak diaplikasi maksud huraian ini bagi situasi kita, maka ia adalah dalam bentuk pertahanan dan kekuatan ketenteraan dalam mengawal perbatasan dan sempadan negara di bahagian daratan, ruang udara, di kawasan perairan negara dan pantainya, melalui undang-undang antarabangsa yang ada sekarang.

f)

Berjihad menentang musuh Islam selepas menjalankan dakwah. Termasuk dalam kewajipannya menegakkan hak A l l a h serta memperlihatkannya kepada semua agama (sekiranya umat Islam mengamalkan aturan-aturannya dan berakhlak dengan akhlak yang terbaik, tentulah akan nampak keunggulan Islam itu di tengahtengah agama-agama lain di dunia. Jika kita lihat realiti pada hari ini, masih boleh dikatakan masyarakat Islam di negara kita mempunyai akhlak yang baik dan masih lagi dilihat sebagai menghayati ajaran Islam berbanding di tempat-tempat lain. Walau bagaimanapun, apa yang ada pada hari ini perlulah dipertingkatkan supaya agama Allah yang sempurna ini kelihatan lebih cantik dan kesempurnaannya dapat dilihat dan dibuktikan melalui kehidupan dan amalan kita, bukan hanya melalui percakapan kita sahaja).

g)

Memungut harta rampasan serta cukai-cukai seperti yang ditetapkan oleh syarak dan berdasarkan ijtihad (daripada pemerintah dengan cara yang hak) tanpa merasa sebarang perasaan takut dan dilakukan tanpa sebarang kekerasan atau kezaliman.

h)

Menentukan peruntukan dan apa yang dipertanggungjawabkan oleh baitulmal, tanpa sikap boros dan kikir, serta menjelaskan apa juga urusan kewangan mengikut tempoh yang ditetapkan dan tanpa


sebarang kelewatan. (Kalau dihubungkan maksud ini dengan realiti di negara kita, maka boleh dikatakan bahawa pemberian peruntukan kepada mereka yang dipertanggungjawabkan kelihatan berjalan dengan cara yang baik berbanding dengan banyak negara membangun. Gaji atau upah yang diberikan pun pada perkiraan penulis adalah wajar. Jika dibandingkan dengan negara maju mungkin ia belum memadai, tetapi jika hendak dibandingkan dengan kebanyakan negara Islam yang lain, pemberian gaji dan imbuhan bagi golongan pekerja adalah sangat baik dan munasabah. i)

Melantik orang-orang yang cekap lagi amanah, bagi menguruskan soal-soal kewangan supaya sesuatu urusan itu dapat dijalankan oleh orang yang mampu. Hal-hal kewangan juga akan terjamin keselamatannya jika berada di tangan orang yang amanah. Kalau dikaitkan maksudnya dengan keadaan kita, boleh dikatakan negara kita lebih efisien dan cekap berbanding dengan negara-negara Islam yang lain atau negara-negara membangun dari aspek perlaksanaan tugas. Kadar rasuah juga boleh dikatakan agak rendah. Rekod ini mestilah dipertingkatkan lagi di samping keperluan untuk melihat kelemahan-kelemahan yang ada bagi memperbetulkannya bersama sikap "al-nasih" dan bukan sikap "bermusuh".

j)

Mengawasi segala urusan serta memerhati segala keadaan untuk membolehkannya mengendalikan urusan orang ramai serta melindungi agama. Tidak wajar baginya menyerahkan segala urusan kepada pihak lainsedangkan dia menghabiskan masa dengan mengecapi kenikmatan (secara yang melampau-lampau kerana mengikut hawa nafsunya, apatah lagi kalau kenikmatan itu sesuatu yang haram pula) ataupun melaksanakan ibadat-ibadat yang tidak wajib untuk dilakukan. Ini bagi memastikan tidak berlaku sebarang pengkhianatan dan penipuan yang mungkin dilakukan oleh orang yang diserahkan amanah kepadanya. Perkara ini boleh dihubungkan maksudnya dengan keadaan kita di sini 220


bahawa pengawasan berlaku dengan diwakilkan kepada pihakpihak yang berhak. Boleh dikatakan bahawa kadar penyelewengan yang berlaku sangat sedikit berbanding dengan negara-negara lain dalam dunia Islam, bahkan sistem dan pelaksanaan pengurusan kita telah terbukti berkeadaan sangat baik. Ruang bagi tujuan peningkatan dan pembaikan memang sangat banyak dan sangat dialu-alukan. Oleh yang demikian, usaha perlu dilakukan oleh semua pihak baik daripada pihak yang berkuasa mahupun rakyat jelata, supaya negara menjadi negara yang diredai A l l a h . Pembetulan, sebagaimana yang disebut dalam hadith sahih hendaklah berlaku dalam semangat 'al-nasihah' dalam ertinya yang meliputi dan sepadu, antaranya sebagaimana yang dihuraikan oleh al-Khattabi. Kemudian beliau menyebut ayat al-Quran yang bermaksud: "Wahai Daud! Sesungguhnya Kami menjadikan tuan hamba khalifah (penguasa) di muka bumi, maka berilah keputusan antara manusia dengan adil, dan janganlah tuan hamba mengikuti hawa nafsu kerana ia akan menyesatkan tuan hamba daripada jalan Allah." (Surah al-Sad: 26). Perlantikan Para Pembantu Pemimpin Tertinggi Dalam Pentadbiran dan Pemerintahan Selepas berbicara berkenaan pemilihan pemimpin tertinggi umat, yang kita tidak bincangkan di sini, beliau menyebut tentang Pemimpin Tertinggi melantik para pegawai, katanya: "Apabila terlaksana apa yang kami sebutkan, mengenai hukumhukum yang berkaitan dengan perlantikan ketua negara, serta tanggungjawabnya memelihara kepentingan dan urusan ummah, dan apabila terlaksana perlantikan ketua negara, maka perlantikannya dalam

227


hubungan dengan para penolong dan pembantunya terbahagi kepada empat golongan, iaitu: a)

Golongan yang perlantikannya menyeluruh untuk semua urusan umum. Mereka ini di kalangan menteri dan mewakili ketua negara dalam segala urusan tanpa ditentukan.

b)

Golongan yang perlantikannya secara menyeluruh untuk urusan-urusan yang tertentu. Mereka ialah pemerintah di daerah serta wilayah. Bidang tugas mereka ialah tempat yang telah ditentukan, menyeluruh dan meliputi semua urusan.

c)

Golongan yang perlantikannya ditentukan untuk tugas yang menyeluruh. Mereka adalah seperti kadi besar, panglima tentera, penguasa sempadan, pemeriksa cukai dan pemungut zakat. Tugas mereka terbatas dalam bidang tertentu secara menyeluruh.

d)

Golongan yang perlantikannya tertentu untuk tugas yang tertentu. Mereka seperti kadi daerah atau wilayah tertentu, atau pemeriksa cukai, pemungut zakat, atau penguasa sempadan dan panglima tentera daerahnya. Tugas mereka terbatas dalam bidang tertentu dan di daerah tertentu. Setiap daripada mereka ini mempunyai syarat-syarat tertentu dalam perlantikan".

Ini diikuti dengan huraian-huraian berkenaan dengan:

•

•

Perlantikan wazir-wazir atau menteri-menteri, atau menterimenteri dengan tugas-tugasnya;

•

Perlantikan para amir yang menguasai daerah-daerah;

•

Perlantikan para amir untuk urusan jihad;

Masalah

tugas-tugas

dalam jihad;


•:•

Bidang tugas hakim atau kadi;

•:•

Bidang tugas penyelia pengaduan penganiayaan;

•:•

Perlantikan naqib keturunan dengan tugas-tugas mereka;

•:•

Perlantikan imam-imam sembahyang;

•:•

Perlantikan para pengurus ibadat haji;

•:•

Bidang tugas para pengurus zakat;

•:•

Bahagian harta rampasan dan fai';

•:•

Keduduka jizyah dan kharaj;

•:•

Perbezaan kedudukan bagi pelbagai kawasan;

•:•

Urusan mengerjakan tanah terbiar dan pengeluaran air;

•:•

Kawasan larangan dan kawasan simpanan;

•:•

Hukum penganugerahan tanah;

•:•

Pembentukan diwan-diwan serta hukumnya;

•:•

Hukum-hukum kesalahan; dan

•:•

Hukum-hukum hisbah.

Apa yang Ada Sekarang yang Tidak Disebut Dalam "Al-Ahkam Al-Sultaniyyah"? Sebenarnya terdapat beberapa perkara yang kita lalui pada hari ini tidak dinyatakan dalam huraian al-Mawardi. Walau bagaimanapun ia berjalan dengan keadaan yang baik. Antara perkara yang dimaksudkan dalam persoalan ini ialah: •

Berkenaan dengan sistem pendidikan yang tersusun rapi dan efisien sama ada dalam pendidikan agama dan pendidikan yang melibatkan bidang-bidang yang bukan agama. Sehingga kini, sistem pendidikan di negara kita mendapat pengiktirafan daripada negara-negara Islam yang lain, malah ramai di kalangan pelajar


daripada negara-negara Islam seperti daripada Timur Tengah datang ke negara ini untuk mendalami pelbagai ilmu Islam di sini. •

Berkenaan dengan perkhidmatan kesihatan, ia antara yang sangat baik berbanding dengan apa yang ada dalam negara-negara Islam yang lain.

•

Berkenaan dengan "enjin" atau jentera pembangunan negara. Kita telah dapat membangunkan negara sendiri sekalipun tanpa mendapat bantuan daripada pakar-pakar asing. M i s a l n y a pembangunan negara dalam bidang industri minyak. Kita telah berada pada tahap yang mampu untuk membantu negara lain seperti Sudan. Ini tidak berlaku di kalangan negara-negara Islam yang lain. Kalau kita gunakan istilah dan konsep Ibn Khaldun, maka kita boleh sebutkan bahawa antara negara-negara Islam di dunia, Allah telah kurniakan kepada Malaysia "al- 'aqlu al-mazid" atau "akal tambahan" yang berupa kepakaran dan kemahiran tinggi yang sepadu dan berkesan. Ini adalah nikmat Allah yang mesti disyukuri, kalau kita tidak tahu bersyukur, apa yang dibimbangkan Allah akan menarik balik nikmat-Nya.

•

Cara pengurusan dan pentadbiran dalam sistem pemerintahan di Malaysia kelihatan lebih menonjol sebagai pengurusan yang teratur dan berkesan berbanding dengan banyak negara lain yang pengurusannya tidak begitu teratur dan berkesan.

•

Ekonomi kita yang baik berbanding dengan ekonomi kebanyakan negara dalam dunia Islam, merupakan rahmat kepada kita. Kita perlu berusaha supaya perkara-perkara yang bercanggah dengan aturan-aturan agama kita dikurangkan dan seterusnya dihapuskan, seperti amalan yang mengandungi unsur riba. Perkara ini perlulah dibuat dengan kerjasama semua pihak.

224

•

Kejayaan yang boleh dibanggakan juga, yang mungkin tidak begitu berlaku di negara Islam yang lain ialah dasar negara yang berjaya melahirkan golongan kelas menengah yang ramai. Dasar yang dapat melahirkan golongan yang mampu memiliki harta dalam tempoh yang tidak terlalu lama. Ini terbukti dengan angka-angka yang menunjukkan perkembangan yang sangat positif. Kita semua perlu bertindak supaya golongan menengah ini menjalani kehidupan secara berhemah, membina ekonomi mengikut lunaslunas agama dan mempunyai niat yang baik dalam usaha untuk kemerdekaan ekonomi dan khidmat sosial bagi mencapai keredaan Ilahi. Oleh yang demikian, mereka tidak akan tercebur ke dalam sikap tidak mengenang budi terhadap kekayaan yang dikurniai oleh Tuhan.

Hubungan antara Para Penguasa dan Orang Ramai Ini merujuk kepada hadith sahih yang bermaksud, "Agama adalah keceriaan

yang

murni

dan

sungguh-sungguh,

bila

ditanya

dalam

hubungan dengan apa dan siapa, Rasulullah menjawab dalam hubungan dengan Allah, orang

awam

Kitab-Nya,

Rasul-Nya,

para pemimpin Muslimin

dan

mereka".

Dalam huraian Imam al-Suyuti terhadap hadith ini dalam himpunan al-Nasa'i, disebutkan bahawa al-nasihah dalam hubungan dengan para pemimpin Muslimin ialah ketaatan kepada mereka dalam perkara yang hak dan tidak keluar menentang mereka untuk menjatuhkan mereka bila mereka melakukan perkara yang salah (bahkan menasihati mereka), dan al-nasihah kepada orang awam ialah membimbing mereka kepada apa yang mendatangkan kemaslahatan untuk mereka. Dalam huraian al-Khattabi terhadap al-nasihah kepada para pemimpin Muslimin ialah "membantu mereka dalam perkara yang hak, taat kepada mereka dan menyuruh mereka dengannya, memberi peringatan kepada mereka tentangnya dengan sikap lemah lembut dan 225


cara yang halus (bi rifqin wa lutfiri), dan memberitahu kepada mereka apa yang terlupa, yang hak-hak Muslimin tidak mereka sampaikan, dan mereka tidak menentang untuk menjatuhkan mereka, dan menjinakkan had manusia supaya taat kepada mereka (dengan itu umat akan menjadi kuat dalam dunia dan tidak lemah sekiranya diserang oleh musuh). Menurut al-Khattabi ini termasuklah sembahyang di belakang mereka (imam), berjihad bersama mereka (bila mereka melakukannya), menyampaikan zakat kepada mereka dan tidak keluar menentang mereka dengan senjata apabila zahirnya mereka melakukan perbuatan zalim atau perkara yang memudaratkan, ataupun pergaulan yang jahat. Selain itu, tidak boleh memuji mereka dengan pujian yang bohong dan hendaklah didoakan kebaikan untuk mereka. Ini semuanya al-nasihah dalam hubungan dengan para khalifah (atau pemimpin masyarakat Muslimin) dan lain-lain di kalangan mereka yang memegang urusan Muslimin. Ini yang masyhur. Hal ini turut diterangkan oleh al-Khattabi. Kemudiannya beliau berkata, dan dita'wilkan juga bahawa imam-imam itu ialah para ulama'. Maksud al-nasihah dalam hubungan dengan mereka ialah menerima apa yang mereka riwayatkan, mengikut mereka dalam perkara hukum-hakam dan bersangka baik terhadap mereka (bukannya bersangka buruk terhadap mereka seperti yang berlaku dalam hubungan dengan golongan liberal Islam dan sebagainya,..." Dalam hadith Muslim, syarahimam al-Nawawi terhadap hadith "Bab wujub ta'ah al-umara' fi ghair ma'siyyah wa tahrimiha fi ma'siyyah" terdapat kenyataan berkenaan dengan hubungan antara umat dan mereka yang memegang kuasa dalam masyarakat M u s l i m i n . Antaranya, "... kata para ulama', wajib taat kepada wali al-amr dalam perkara yang menyusahkan dan yang tidak disukai oleh nafsu dan lainnya dalam perkara yang bukan maksiat. Maka, bila berada dalam perkara maksiat maka tidak ada dengar dan taat, sebagaimana yang dinyatakan dalam hadith-hadith yang baki lagi. Maka ditanggung oleh hadith-hadith yang menyebut tentang wajib taat ini atas muafakat dengan hadith yang memberi kenyataan yang terang tentang tidak ada dengar dan taat dalam kemaksiatan...dan hadith-hadith ini yang memberangsangkan mendengar 226

dan ketaatan dalam semua keadaan sebabnya ialah menghimpunkan kalimah Muslimin, maka menyalahi yang demikian itu ialah sebab bagi kerosakan hal-ehwal mereka dalam agama dan dunia mereka". 6

Dalam hubungan dengan sebutan tentang ketaatan kepada wali al-amr itu ada kata-kata yang diikuti dengan "...melainkan kamu melihat (pada mereka itu) kufur yang nyata (kufran bawwahan) daripada si kamu daripada Allah ada keterangan tentangnya", maksudnya bila kamu

227


melihat mereka melakukan kekufuran yang nyata (yang tidak boleh dita'wil lagi dengan apa cara pun dengan sikap hendak berbaik sangka terhadap mereka untuk mengelak mengatakan "kafir" itu), maka hendaklah kamu ingkari yang demikian itu, dan katakanlah kepada mereka dengan kata-kata yang hak (tetapi bukan dengan cara biadab. Keluar menentang mereka dan berperang dengan mereka maka itu haram, dengan ijmak Muslimin, walaupun mereka itu fasik dan zalim. Dan A h l i Sunnah berijmak bahawa tidak dima'zulkan mereka kerana kefasikan, ada wajahnya dalam kitab-kitab fiqh bagi sahabat kami yang ia

dan memperbetulkan apa yang salah yang berlaku, daripada pihak negara, sebagai jihad yang dilakukan sendiri dengan penuh kesedaran. Ijmak parafuqaha ini bukannya dicapai tanpa kesulitan dan perdebatan. Cara pemerintahan yang zalim menindas dan bersifat sekular atau duniawi yang dilakukan oleh Dinasti Umayyah memberi kesan mendalam dan menyebabkan kemarahan para

ulama 'yang sensitif terhadap perintah melakukan amar ma 'ruf sebagaimana yang telah dinyatakan dalam hadith: "Sesiapa di kalangan kamu yang melihat kemungkaran hendaklah mengubahnya dengan tangan. Kalau ia tidak terdaya, maka lakukanlah dengan lidah, kalau ia tidak mampu melakukan demikian, sekurangkurangnya, lakukanlah dengan liati. Itulah selemah-lemah iman." Mengikut Hamidullah, kitab berkenaan dengan 'Siyar' yang mula-mula dikarang sebagai satu disiplin ilriiu yang^ersendiri dalam jurusan fiqh ialah kitab yang dikarang oleh Abu Hanifah. la mengesahkan penggunaan senjata terhadap pemimpinpemimpin yang zalim. Pendirian Abu Hanifah telah ditentang oleh Imam Malik, yang

mengikut laporannya menggunakan keseluruhan waktu suatu petang berbahas tentang masalah itu dengan Imam Abu Hanifah dalam masjid di Madinah, dan juga dibahas oleh parafaqih dan sahabat Abu Hanifah, al-Awza'i, yang menulis, "Kami menyokong semua perkara daripada Imam Abu Hanifah sehingga beliau datang dengan pedang ". Al-Mawardi tidak menolak kemungkinan pemberontakan dalam menentang pemimpin yangjahat, dan beliau menganggap kekafiran sebagai satu daripada syaratsyarat (dalam senarai, yang kalau tidak kerana yang ini sahaja, ia bersifat teknikal) bagi mema'zulkan imam. Al-Baqillani dalam teorinya tentang khilafah menyebut kekufuran, kezaliman dan dosa moral (fasik), tetapi ia mengakui bahawa banyak mazhab dalam Ahli Sunnah yang tidak mahu menerima syarat-syarat itu sebagai alasan yang mencukupi untuk

228

dima'zulkan kerananya. Imam al-Nawawi berkata lagi tentang ini, "Kata para ulama', sebab tidak terma'zul mereka itu dan haram keluar menentang mereka itu adalah kerana apa yang berlaku bertalian dengannya daripada fitnah (hum hara) dan pertumpahan darah serta rosak hubungan baik antara manusia maka jadilah kerosakan daripada pema'zulan itu lebih besar daripada keadaannya kekal dengan kedudukannya itu. (Kalau kita hubungkan penafsiran tentang kedudukan Ahli Sunnah dengan keadaan perimbangan kuasa ("balance of power") dalam dunia antarabangsa sekarang yang tidak langsung memihak kepada kemaslahatan Muslimin, maka kita boleh melihat hikmahnya di sebalik

229


apa yang dituduh sebagai "pasifnya ahli sunnah" oleh sesetengah kalangan. Dan jika menoleh ke belakang kembali, kita akan dapat melihat antara sebab yang membawa kepada runtuhnya kerajaan 'Uthmaniyyah yang mewakili khilafah Muslimin ialah, sikap tidak mengikut ajaran ini oleh para pengikut Ibn ' A b d al-Wahhab. Sehingga sekarang i n i menyebabkan enam puluh tahun lebih umat Islam melalui kehidupan tanpa 'bapa' dan dipermainkan-mainkan dalam siasah antarabangsa sampai sekarang disebabkan malapetaka ini. Maka kebijaksanaan ini lebih jelas lagi. Kata Kadi 'Iyad, "ulama' berijmak bahawa imamah tidak terikat bagi orang kafir, dan pada qaul ini maka bila berlaku kekufuran atas orang yang berkenaan maka dia terma'zul..." (Dalam syarah Imam Nawawi terhadap hadith Muslim di bawah tajuk "wujub ta'ah al-umara' fi ghair ma'siyah wa tahrimihafi al-ma'siyyah")

230

PENGURUSAN PERKHIDMATAN AWAM DI MALAYSIA - SATU TINJAUAN DARI PERSPEKTIF ISLAM Tan Sri Dato' Seri (Dr.) Ahmad Sarji bin Abdul Hamid

ema emasa memegang jawatan Ketua Setiausaha Negara (1990 1996), sebanyak dua puluh tujuh (27) Pekeliling Kemajuan Pentadbiran Awam (PKPA) telah dikeluarkan untuk meningkatkan tahap keberkesanan dan kecekapan perkhidmatan awam dari pelbagai aspek Pengurusan. Selain dari objektif-objektif ini, P K P A juga bertujuan untuk meningkatkan daya saing, membina semangat berpasukan, mengurangkan kos, serta menanam nilai-nilai murni di kalangan penjawat awam. Peningkatan kualiti perkhidmatan awam adalah selaras dengan prinsip Islam sepertimana sabda Rasulullah s.a.w.,

"Bahawa Allah mencintai seseorang yang apabila ia mengerjakan sesuatu kerja, ia laksanakan dengan cemerlang" (Hadis riwayat Al-Baihaqi). Kerja bersungguh-sungguh merupakan sebahagian dari c i r i - c i r i kecemerlangan (itqan).

231


Pekeliling Kemajuan Pentadbiran Awam (PKPA) Dua puluh tujuh P K P A yang dikeluarkan di antara tahun 1991 hingga 1996, menyentuh 22 aspek pengurusan. Baki 5 P K P A yang lain sebenarnya adalah merupakan pindaan-pindaan kepada 2 P K P A , iaitu pindaan kepada P K P A B i l . 5 Tahun 1991 dan P K P A B i l . 2 Tahun 1993. Kesemua P K P A ini, boleh diklasifikasikan kepada enam kategori utama, iaitu: (1) Khidmat pelanggan; (2) Produktiviti dan kualiti; (3) Motivasi pekerja; (4) Proses membuat keputusan; (5) Penyeragaman proses dan sistem kerja, dan (6) Akauntabiliti. Kesemua kategori ini mempunyai kaitan di antara satu sama lain dan mempunyai tujuan yang sama iaitu bagi mengwujudkan perkhidmatan awam yang cekap, berbudaya kualiti dan terus maju. Khidmat Pelanggan Kepuasan pelanggan boleh dicapai dengan memastikan bahawa pelanggan menerima perkhidmatan yang terbaik, samada dari aspek komunikasi maupun kualiti produk dan perkhidmatan yang ditawarkan. Dalam usaha untuk memberi perkhidmatan yang cepat, cekap dan menepati kemahuan pelanggan, maka P K P A berikut telah dikeluarkan: (a)

PKPA B i l . 1 Tahun 1991 - Panduan Meningkatkan Kualiti Layanan Urusan Melalui Telefon;

(b)

P K P A B i l . 10 Tahun 1991 - Panduan Mengenai Peningkatan Kualiti Perkhidmatan Kaunter;

(c)

P K P A B i l . 3 Tahun 1993 - Panduan Mengenai Piagam Pelanggan;

(d)

PKPA B i l . 4 Tahun 1992 - Pengendalian Pengaduan Awam;

(e)

Surat P K P A B i l . 1 Tahun 1994 - Panduan Pelaksanaan Sistem Pemulihan Perkhidmatan. 232

Kepuasan pelanggan bermula dengan komunikasi yang baik dan berkesan. Komunikasi yang baik adalah meliputi amalan-amalan seperti bercakap dengan lembut, bersopan, mesra dan seumpamanya; manakala komunikasi yang berkesan adalah hasil daripada perkhidmatan yang cepat dan tepat. Pelanggan yang berpuas-hati dengan maklumat yang diperolehi melalui telefon mungkin tidak perlu hadir atau datang ke premis organisasi. Ini boleh mengelakkan kesesakan serta menjimatkan masa dan tenaga pelanggan mahupun kakitangan awam (PKPA B i l . 1 Tahun 1991). Kakitangan kaunter juga merupakan barisan hadapan sesebuah organisasi dalam berurusan dengan masyarakat (PKPA B i l . 10 Tahun 1990). Oleh itu, layanan yang mesra hendaklah disertai dengan senyuman manis dan tutur kata yang sopan yang merupakan kunci utama kepada perkhidmatan kaunter yang efektif. Kita sentiasa diingatkan supaya menggunakan tutur kata yang sopan dalam berkomunikasi sesama manusia. Maksud firman Allah s.w.t., "Dan katakanlah kepada sesama manusia perkataan-perkataan yang baik" (Surah al-Baqarah, 2: 83)

Kata-kata yang sopan boleh membawa kesejahteraan kepada masyarakat ibarat pokok yang teguh dan subur yang menghijaukan persekitarannya. Ini jelas dalam maksud firman Allah s.w.t., "Tidakkah engkau melihat (wahai Muhammad) bagaimana Allah mengemukakan satu perbandingan iaitu kalimah yang baik adalah sebagai sebatang pohon yang baik yang pangkalnya (akar tunjangnya) tetap teguh dan cabang pucuknya menjulang ke langit" (Surah Ibrahim, 14:24)


Selain daripada adab, ketepatan maklumat juga merupakan satu lagi aspek komunikasi yang perlu diberikan perhatian. Anggota perkhidmatan awam hendaklah melengkapi diri masing-masing dengan maklumat terkini untuk membantu mereka dalam menjawab persoalan serta menyelesaikan masalah pelanggan. Usaha untuk memastikan kesahihan sesuatu maklumat adalah dituntut oleh Islam sebagaimana yang dijelaskan di dalam al-Quran menerusi maksud firman Allah s.w.t. yang berikut, "Wahai orang-orang yang beriman! Jika datang kepada kamu seorang fasik membawa sesuatu berita, maka selidikilah (untuk menentukan) kebenarannya, supaya kamu tidak menimpakan sesuatu kaum dengan perkara yang tidak diingini - dengan sebab kejahilan kamu (mengenainya) - sehingga menjadikan kamu menyesali apa yang kamu telah lakukan" (Surah al-Hujurat, 49: 6)

Kepuasan pelanggan juga dapat diukur menerusi sejauh mana mereka berpuas hati dengan kualiti produk dan perkhidmatan yang disediakan oleh sesebuah organisasi itu. Pelanggan hendaklah mendapat maklumat jelas mengenai jenis perkhidmatan yang bakal diperolehi dan hak-hak mereka melalui pernyataan komitmen secara bertulis didalam piagam pelanggan (PKPA B i l . 3 Tahun 1993). Dengan wujudnya piagam pelanggan i n i , maka sesebuah organisasi itu mempunyai tanggungjawab untuk menepati setiap komitmen yang dinyatakan. Perkara ini ditegaskan menerusi maksud firman Allah s.w.t., "Dan janganlah kamu menghampiri harta anak yatim melainkan dengan cara yang baik (untuk mengawal dan mengembangkannya), sehingga ia baligh (dewasa, serta layak mengurus hartanya dengan sendiri); dan sempurnakanlah

234

Pengurusan Perkhidmatan Awam di Malaysia - Satu Tinjauan dari Perspektif Islam

perjanjian (dengan Allah dan dengan manusia). sesungguhnya perianiian itu akan ditanya" (Surah al-Isra', 17: 34).

Untuk memastikan kepuasan pelanggan, mereka juga perlu diberi ruang untuk memberi maklum balas atau menyatakan rasa tidak puas hati terhadap perkhidmatan yang telah diterima (PKPA B i l . 4 Tahun 1992). Warga sesebuah organisasi itu mestilah mempunyai sifat keterbukaan dalam menangani aduan dan kritikan yang diterima. Ada satu kisah dan teladan didalam sejarah Islam yang membuktikan bahawa dalam pemerintahan Sayyidina 'Umar ibn al-Khattab telah ditubuhkan institusi Hisbah yang dikendalikan oleh muhtasib (penguatkuasa) bagi menangani segala aduan mengenai kemungkaran, salah laku dan penyelewengan. Oleh itu, sesebuah organisasi itu perlulah membuat persediaan tentang bagaimana hendak memperbaiki kesilapan, memperbetulkan kelemahan dan kekurangan yang berlaku mengenai perkhidmatan yang telah ditawarkan kepada pelanggan (Surat P K P A B i l . 1 Tahun 1994). Ada satu kisah dan teladan mengenai tindakan pembetulan di dalam buku Risalah Khalidah bahawa seorang saudagar bernama Yunus bin 'Abid telah mewakilkan saudaranya untuk menjaga kedainya sewaktu ketiadaan beliau. Saudaranya itu telah menjualkan satu barang yang berharga 200 dirham dengan harga 400 dirham kepada seorang Badwi. Walau bagaimanapun, apabila Yunus mendapat tahu mengenai perkara ini, beliau mengembalikan perbezaan harga tersebut kepada Badwi berkenaan. Ini merupakan satu bentuk tindakan pembetulan yang wajar dan telah disempurnakan oleh Yunus atas dasar ketakwaannya kepada Allah s.w.t. walaupun urusniaga itu sah ekoran persetujuan Badwi berkenaan untuk membeli pada harga 400 dirham.


Produktiviti Dan Kualiti Perkhidmatan awam adalah bertanggungjawab untuk memastikan bahawa segala projek pembangunan disiapkan mengikut jadual, dalam lengkongan belanjawan yang diluluskan serta menepati kriteria kualiti yang telah ditetapkan. Untuk meningkatkan tahap produktiviti serta kualiti perkhidmatan awam, P K P A berikut telah dikeluarkan: (a)

P K P A B i l . 6 Tahun 1991 - Panduan Mengenai Peningkatan Produktiviti Dalam Perkhidmatan Awam;

(b)

P K P A B i l . 4 Tahun 1991 - Garis Panduan Mengenai Strategi-Strategi Peningkatan Kualiti Dalam Perkhidmatan Awam;

(c)

P K P A B i l . 7 Tahun 1991 - Panduan Mengenai Kumpulan Meningkat Mutu Kerja ( K M K ) ;

(d)

PKPA B i l . 1 Tahun 1992 - Panduan Pengurusan Kualiti Menyeluruh (TQM) Bagi Perkhidmatan Awam.

(e)

P K P A B i l . 5 Tahun 1991 - Panduan Mengenai Sistem Penjadualan Yang Bersepadu;

(f)

PKPA B i l . 2 Tahun 1992 - Garis Panduan Perancangan Dan Penyediaan Projek Pembangunan.

(g)

PKPA B i l . 9 Tahun 1991 - Panduan Mengenai Pelaksanaan Dasar Persyarikatan Malaysia.

P K P A B i l . 6 Tahun 1991 adalah merupakan panduan tentang pelaksanaan usaha-usaha peningkatan produktiviti. Peningkatan tahap produktiviti bukan saja membawa maksud menambah bilangan atau jumlah pengeluaran tetapi juga mengambil kira penggunaan sumber yang efisien. Penggunaan sumber secara optimum adalah dituntut oleh Islam kerana ia boleh mengelakkan dari berlakunya pembaziran dan pada masa 236

yang sama dapat dimanfaatkan oleh lebih ramai pengguna. Satu contoh pembaziran adalah reaksi yang ditunjukkan oleh Rasulullah s.a.w. kepada cara seorang sahabat berwuduk: "Kenapa kamu israf (berlebih-lebihan menggunakan air)? Sa'ad bertanya: "Apakah dalam air juga ada israf wahai Rasulullah?" Nabi s.a.w.menjawab: "Ya, meskipun kamu berwudhu di air yang mengalir." (Hadis riwayat Ibnu-Majjah). Mengenai perbuatan mensia-siakan sumber kurniaan Allah s.w.t., Sayyidina 'Umar ibn al-Khattab pernah mengambil kembali sebidang tanah pertanian yang diberikan oleh Rasulullah s.a.w. kepada Bilal ibni Rabah kerana tidak diusahakan. Tindakan beliau itu disandarkan kepada maksud sepotong hadis, "Barangsiapa yang memiliki tanah, maka hendaklah dia menanaminya atau dia memberikannya kepada saudaranya" (Hadis riwayat Al-Bukhari dan Muslim)

Hadis ini menyerlahkan konsep fiqh muamalat Islam "ihya' almawat" iaitu menghidupkan tanah yang terbiar. PKPA Bil. 4 Tahun 1991 memberikan panduan mengenai program-program untuk meningkatkan kualiti perkhidmatan. Kualiti bukan merupakan sesuatu yang bersifat statik tetapi sentiasa terdapat ruang untuk diperbaiki. Sehubungan itu, setiap warga perkhidmatan awam digalakkan untuk sentiasa menilai prestasi sendiri (muhasabah) dan mencari jalan bagi meningkatkan tahap kualiti (tajdid/islah) perkhidmatan atau produk yang ditawarkan kepada pelanggan. Ini bersesuaian dengan maksud firman Allah s.w.t., "Dan belanjakanlah (apa yang ada pada kamu) kerana (menegakkan) ugama Allah, dan janganlah kamu sengaja mencampakkan diri kamu ke dalam bahaya kebinasaan (dengan sikap bakhil); dan baikilah (dengan sebaik-baiknya segala usaha dan) perbuatan kamu; kerana sesungguhnya Allah mengasihi orang-orang yang berusaha memperbaiki amalannya" (Surah al-Baqarah, 2: 195) 237


P K P A B i l . 7 Tahun 1991 secara khusus menerapkan kaedah penyelesaian masalah secara berkumpulan (syura) di kalangan anggota perkhidmatan awam. Kumpulan Mutu Kerja ( K M K ) berfungsi sebagai kumpulan petugas yang mengenai pasti, memilih dan menganalisa segala permasalahan yang berkaitan dengan kerja mereka untuk pertimbangan pihak pengurusan. Dari satu sudut, K M K boleh disamakan dengan BaituI Hikmah yang didirikan di Kota Baghdad semasa pemerintahan Khalifah al-Ma'mun yang berfungsi mengumpulkan pemikir (Islam dan bukanIslam) untuk menjana buah fikiran bagi memajukan negara. Melalui pekeliling ini, K M K digerakkan untuk menilai semula setiap aktiviti sesebuah organisasi itu, dan ini bertepatan dengan apa yang disarankan oleh Sayyidina 'Umar ibn al-Khattab, ("Hisablah diri kamu sebelum diri kamu dihisab.") Dalam usaha untuk menerapkan konsep kualiti yang lebih menyeluruh dan supaya gerakan kualiti di sesebuah organisasi itu terus berkembang dan berjalan secara berterusan P K P A B i l . 1 Tahun 1992 adalah merupakan panduan untuk melaksanakan konsep Pengurusan Kualiti Menyeluruh (TQM). Dalam usaha menuju peningkatan kualiti pekhidmatan, semua aspek perlu diambil kira termasuk kebajikan serta keperluan pekerjadan pelanggan. Falsafah ini memang bertepatan dengan saranan Islam supaya semua pihak mendapat layanan yang adil dan saksama sepertimana firman Allah,s.w.t. yang bermaksud, "Sesungguhnya Allah menyuruh berlaku adil, dan berbuat kebaikan, serta memberi bantuan kepada kaum kerabat; dan melarang daripada melakukan perbuatan-perbuatan yang keji dan mungkar serta kezaliman. la mengajar kamu (dengan suruhan dan laranganNya ini), supaya kamu mengambil peringatan mematuhiNya" (Surah al-Nahl, 16:90)

Sejarah Islam telah membuktikan bahawa perancangan yang rapi amat diperlukan untuk memastikan sesuatu kejayaan. Sebagai contoh, apabila umat Islam di Madinah terpaksa berhadapan dengan serangan 238

musuh yang dikatakan sepuluh kali ganda lebih ramai daripada mereka. Rasulullah s.a.w. telah mengadakan mesyuarat dengan para sahabat tentang perancangan yang perlu dibuat dan kaedah peperangan yang perlu diambil. Salman Al-Farisi mencadangkan supaya parit besar digali di sekeliling kota Madinah untuk menyekat kemaraan tentera berkuda musuh daripada merempuh masuk. Dengan menggunakan kaedah ini, maka umat Islam beroleh kejayaan di dalam peperangan tersebut. Sehubungan itu, P K P A B i l 5 Tahun 1991 dikeluarkan untuk membantu ketua-ketua jabatan bagi menyediakan jadual pelaksanaan projek-projek pembangunan. Tujuannya ialah untuk mengurus, mengesan dan mengawasi pelaksanaan projek dengan lebih sempurna. Apabila digandingkan dengan Sistem Maklumat Agensi-Agensi Pusat Yang Disatukan (SETIA) maka sistem pemantauan projek pembangunan menjadi lebih lengkap dengan merangkumi aspek kawalan kewangan dan pembangunan fizikal. Proses pembangunan negara memerlukan perancangan yang rapi melibatkan semua jabatan serta kementerian, untuk menjamin bahawa sesuatu projek itu dilaksanakan mengikut jadual, dalam lingkungan belanjawan yang ditetapkan serta mempersiapkan diri dengan segala kemungkinan. Sehubungan itu, P K P A B i l . 2 Tahun 1992 adalah merupakan panduan tentang perancangan dan penyediaan projek pembangunan. Di dalam kitab tafsir Ibn Kathir ada diriwayatkan bahawa sewaktu mula dilantik sebagai Menteri Kewangan Mesir, Nabi Yusuf a.s. segera menyiapkan bekalan dan mengambil tindakan yang cukup terancang bagi menangani kebuluran yang akan melanda. Di antaranya ialah dengan membina piramid besar (silo) untuk menyimpan bijirin (disimpan dengan tangkainya sekali) yang banyak sepanjang musim subur iaitu sepanjang tempoh tujuh tahun yang pertama. Kisah dan teladan ini merupakan satu


contoh bagaimana perancangan amat penting dalam memastikan kejayaan serta kesejahteraan sesebuah negara. Kerajaan Malaysia juga mengenai pasti bahawa sektor awam perlu bekerjasama dengan sektor swasta dalam proses pembangunan negara. Oleh itu, untuk melancarkan hubungan di antara kedua-dua sektor, maka kerajaan telah mengeluarkan P K P A B i l . 9 Tahun 1991. Pekeliling ini adalah bersesuaian dengan prinsip Islam yang mengiktiraf bahawa, usahawan-usahawan menjadi nadi dan penyumbang kepada perkembangan Islam. Kebangkitan awal Islam adalah didukung oleh hartawan yang dermawan seperti Sayyididatina Siti Khadijah, Sayyidina Abu Bakar, Abdul Rahman Bin A u f dan lain-lain. Ketika kaum muhajirin berhijrah ke Madinah, perkara pertama yang ditanyakan oleh Abdul Rahman Bin A u f ialah dimanakah letaknya pasar supaya beliau boleh memulakan perniagaan. Motivasi Pekerja Selain daripada muhasabah diri, setiap warga perkhidmatan awam perlu diberikan motivasi dari masa ke semasa supaya kecemerlangan hasil kerja akan berterusan. Salah satu betuk insentif yang diberikan oleh majikan untuk memotivasikan pekerja ialah melalui pemberian anugerah bagi perkhidmatan cemerlang. Anugerah tersebut boleh diberikan dalam bentuk kewangan (kenaikan gaji) atau bukan-kewangan (sijil penghargaan). Untuk itu, P K P A berikut telah dikeluarkan: (a)

P K P A B i l . 3 Tahun 1991 - Anugerah Inovasi Perkhidmatan Awam

(b)

P K P A B i l . 2 Tahun 1993 - Garis Panduan Mengenai Pemberian Anugerah Perkhidmatan Cemerlang Perkhidmatan Awam

240

P K P A B i l . 3 Tahun 1991 bertujuan untuk menggalakkan kegiatan inovasi di kalangan anggota perkhidmatan awam, iaitu idea-idea baru untuk menghasilkan perkhidmatan yang berkualiti. Inovasi boleh berlaku dalam pelbagai bentuk seperti pengenalan teknologi baru, perubahanperubahan prosedur yang boleh menjimatkan tenaga, masa dan kos, dan dengan itu meningkatkan produktiviti serta kualiti kerja. Menyusuri sejarah peradaban Islam, terdapat begitu banyak contoh bagaimana ilmuwan-ilmuwan Islam menjadi perintis dalam banyak bidang. Sebagai contoh Muhammad ibn Musa al-Khawarizmi yang telah memperkenalkan angka sifar yang mampu menyelesaikan banyak masalah matematik pada ketika itu. Inovasi ini kini menjadi asas kepada sistem binari yang digunakan dalam pengaturcaraan komputer moden. Inovasi di dalam Islam juga merangkumi ijtihad sebagai satu pendekatan bagi menyelesaikan permasalahan fiqh yang tidak terdapat di dalam al-Quran dan al-Sunnah. Kepentingan ijtihad ini dapat dilihat dari segi ganjaran yang dijanjikan di mana sekiranya ijtihad yang dibuat itu betul, maka mujtahid akan mendapat dua pahala manakala sekiranya ijtihad itu salah, mujtahid masih tetap mendapat satu pahala. Ganjaran ini boleh dilihat sebagai insentif atau motivasi untuk berinovasi. P K P A B i l . 2 Tahun 1993 menggariskan panduan mengenai pemberian anugerah kepada anggota perkhidmatan awam yang cemerlang. Pemberian anugerah seperti ini telah pun dilaksanakan dalam sejarah Islam semasa zaman Khalifah Abbasiyyah, apabila Khalifah alMa'mun memberikan insentif kewangan bernilai 500 dinar emas kepada keluarga Bani Musa yang menjalankan kerja penterjemahan karya-karya dalam bidang kejuruteraan. Proses Membuat Keputusan Setiap lapisan warga perkhidmatan awam sentiasa berhadapan dengan proses membuat keputusan yang menuntut kepada keputusan 247


yang adil dan saksama. Islam menganjurkan supaya keputusan dibuat atau dicapai melalui proses syura. Selain dari proses syura, penetapan kriteria-kriteria tertentu yang ditimbang secara adil dan saksama juga boleh membantu ke arah mencapai satu keputusan yang baik dan bijaksana. Untuk itu, tiga P K P A telah dikeluarkan seperti berikut: (a)

P K P A B i l . 2 Tahun 1991 - Panduan Pengurusan Mesyuarat Dan Urusan Jawatankuasa Kerajaan;

(b)

P K P A B i l . 1 Tahun 1993 - Panduan Mengenai Mesyuarat Pagi;

(c)

P K P A B i l . 1 Tahun 1995 - Penggunaan Butiran Maklumat Di Dalam Borang Permohonan Dan Kriteria Tertentu Sebagai Asas Membuat Keputusan Ke Atas Permohonan.

P K P A B i l . 2 Tahun 1991 bertujuan untuk membantu urusetiaurusetia jawatankuasa dalam mengendalikan mesyuarat. Mesyuarat yang dirancang dan diurus dengan baik boleh merangsang percambahan fikiran bernas dari anggota-anggota yang hadir. Membuat keputusan melalui mesyuarat adalah bertepatan dengan konsep syura sepertimana maksud firman Allah s.w.t., "Dan juga (lebih baik dan lebih kekal bagi) orang-orang yang menyahut dan menyambut perintah Tuhannya serta mendirikan sembahyang dengan sempurna; dan urusan mereka dijalankan secara bermesyuarat sesama mereka; dan mendermakan sebahagian dari apa yang Kami berikan kepadanya." (Surah al-Syura, 42: 38)

Amalan syura perlu dilakukan seberapa kerap yang mungkin supaya setiap masalah dapat diselesaikan dengan kadar segera. P K P A B i l . 1 Tahun 1993 diperkenalkan sebagai panduan bagi mengendalikan mesyuarat pagi (morning prayers). Mesyuarat pagi adalah berfungsi untuk menyelaras peranan pelbagai agensi kerajaan dalam melaksanakan 242

projek-projek pembangunan. Melalui amalan mesyuarat pagi, setiap pegawai kanan akan memberikan maklumat mengenai status sesuatu urusan atau projek, dan juga untuk mengenai pasti masalah yang perlu diselesaikan. Selain daripada itu, kekerapan mesyuarat pagi (morning prayers) dan penyelarasan antara jabatan-jabatan kerajaan yang berkaitan dapat mengelakkan berlakunya pertindihan dan tunggakan kerja. Allah s.w.t. memperingatkan kita supaya tidak menangguhkan kerja menerusi firmanNya yang bermaksud, "Dan janganlah engkau berkata mengenai sesuatu (yang hendak dikerjakan); bahawa aku akan lakukan yang demikian itu kemudian nanti"

(Surah al-Kahfi, 18:23) Saranan yang sama juga diberikan oleh hadis Rasulullah s.a.w. yang bermaksud, "Sesiapa yang hendak melakukan sesuatu urusan umat Islam, hendaklah bermesyuarat nescaya Allah akan memberikan taufik bagi memperelokkan urusan mereka" (Hadis riwayat Al-Tabrani)

Para khalifah juga melaksanakan syura ini dalam urusan pemerintahan. Sayyidina Umar ibn al-Khattab pernah mengadakan rundingan dengan para sahabat berkaitan dengan pembahagian harta rampasan perang. Sayyidina ' A l i Ibn Abi Talib mencadangkan supaya harta itu diagih-agihkan seperti sebelumnya dan tidak disimpan walau sedikitpun. Manakala Sayyidina Uthman pula mengusulkan agar bakal penerima harta tersebut dibanci terlebih dahulu. Akhirnya, al-Walid Ibni Hisyam mencadangkan idea baru, dengan berkata: "Sewaktu aku berada di Syam dahulu aku mendapati raja-rajanya menubuhkan "diwan" (badan pengurusan dan pentadbiran). Ada baiknya sekarang ini kita juga menubuhkan "diwan" seperti itu". Akhirnya, semua sahabat bersetuju dengan cadangan al-Walid lalu tertubuhlah diwan al-kharaj dan diwan al-jund. 243


Selain dari syura, keputusan yang bijaksana turut memerlukan maklumat-maklumat yang relevan. Penggunaan borang dalam sesuatu permohonan menyediakan pembuat keputusan dengan maklumatmaklumat yang diperlukan. Sekiranya keputusan itu dibuat berdasarkan maklumat yang tepat dan menggunakan kriteria yang telah ditetapkan, maka keputusan adalah dibuat berdasarkan kepada merit ( P K P A B i l . 1 Tahun 1995). Penyeragaman Proses Dan Sistem Kerja Dalam usaha mencapai tahap produktiviti dan kualiti kerja yang tinggi, sebuah kerajaan memerlukan proses kerja yang seragam serta bersistem. Hakikat ini diakui sendiri oleh Sayyidina A l i ibn A b i Talib yang mengatakan, "Kebenaran tanpa sistem akan dikalahkan oleh kepalsuan yang bersistem". Mengenai perkara ini, P K P A berikut telah dikeluarkan: (a)

P K P A B i l . 8 Tahun 1991 - Panduan Mengenai Manual Prosedur Kerja Dan Fail Meja.

(b)

P K P A B i l . 11 Tahun 1991 - Panduan Mengenai Tatacara Penggunaan Borang Tindakan Kerja.

(c)

P K P A B i l . 2 Tahun 1996 - Garis Panduan B a g i Melaksanakan MS ISO 9000 Dalam Perkhidmatan Awam.

Manual prosedur kerja dan fail meja merupakan mekanisme untuk memastikan setiap individu menjalankan tugas menepati kehendak dan keperluan sesebuah jabatan atau kementerian. Di samping itu juga, manual prosedur kerja dan fail meja boleh mewujudkan konsistensi (keseragaman) dalam melaksanakan tugas. Ini bersesuaian dengan falsafah istiqamah yang dianjurkan dalam Islam. Keseragaman ini dizahirkan di dalam Islam melalui kaedah melaksanakan sesuatu ibadah. 244

Sebagai contoh, semua umat Islam bersembahyang menghadap kiblat yang satu, iaitu di Makkah. Penentuan masuk setiap waktu solat juga ditentukan mengikut kaedah yang konsisten. Begitu juga dengan penentuan waktu imsak dan waktu berbuka puasa, semuanya ditentukan dengan kaedah yang konsisten. P K P A B i l . 8 Tahun 1991 dimantapkan lagi dengan pengenalan P K P A B i l . 11 Tahun 1991 yang menyentuh tentang tatacara penggunaan borang tindakan kerja. Borang ini digunakan bagi mengesan tindakan setiap proses kerja dalam menguruskan sesuatu aktiviti oleh setiap jabatan. Penggunaan borang tindakan kerja juga sangat digalakkan di dalam Islam - mendokumenkan sesuatu urusan penting. Ini juga menjadi asas kepada pelaksanaan pensijilan kualiti termasuk ISO 9000. Proses dokumentasi dapat membantu dalam proses pengauditan di masa hadapan. Hatta amalan setiap manusia dirakamkan oleh malaikat bagi tujuan pengadilan di akhirat kelak. Firman Allah s.w.t. yang membawa maksud, "Ingatlah wahai manusia! Sesungguhnya 'kitab suratan amal' orang-orang yang berbakti (dengan taat dan amal kebajikan), adalah (didaftarkan) dalam 'Illiyin'. Dan apakah jalannya engkau dapat mengetahui, apa dia 'Illiyin' itu? Ialah (tempat simpanan) kitab catitan yang jelas nyata." (Surah Al-Mutaffifin, 83:18-20) Akauntabiliti

Proses pembangunan negara menelan perbelanjaan yang besar yang perlu dipantau untuk mengelakkan dari sebarang bentuk penyelewengan. Sistem perakaunan merupakan salah satu daripada kaedah yang boleh digunakan untuk memantau kewangan sesebuah organisasi. Mengambil kira jumlah data serta maklumat yang perlu diperoses dalam transaksi harian, penggunaan sistem perakaunan

245


berkomputer membolehkan data yang banyak diperoses dengan mudah dan cepat. Sehubungan itu, dua P K P A telah dikeluarkan seperti berikut: (a)

P K P A B i l . 3 Tahun 1992 - Garis Panduan Sistem Perakaunan Mikro (SPM).

(b)

P K P A B i l . 1 Tahun 1996 - Pelaksanaan Sistem Perakaunan Berkomputer Yang Standard Di Badan Badan Berkanun Persekutuan.

Sistem perakaunan yang teratur dan telus akan membolehkan laporan dibuat dengan mudah bagi tujuan pengauditan, pemantauan dan pencegahan. Dengan mengamalkan satu sistem perakaunan yang seragam, maka penyelewengan dapat diminimakan. Ini selari dengan falsafah usul fiqh iaitu sadd al-zarai' (pencegahan dari kemudaratan). Pegawai-pegawai perkhidmatan awam hendaklah mempunyai 'fiduciary' atau fiscal accountability'' iaitu mematuhi undang-undang dan peraturanperaturan kewangan.

Islam menekankan kebertanggungjawaban (akauntabiliti) seseorang itu yang dikaitkan dengan sifat jujur dan amanah sebagaimana maksud firman Allah s.w.t., "Dan janganlah kamu makan (atau mengambil) harta (orangorang lain) di antara kamu dengan jalan yang salah, dan jangan pula kamu menghulur harta kamu (memberi rasuah) kepada hakim-hakim kerana hendak memakan (mengambil) sebahagia dari harta manusia dengan (berbuat) dosa, pada hal kamu mengetahui salahnya " (Surah al-Baqarah, 2:188) Kamus Inggeris Oxford mendefmasikan "etika" sebagai "sains moral", "Moral" sendiri di definasikan sebagai "berkenaan dengan kebaikan atau keburukan watak atau fiil atau perbezaan diantara yang benar dengan yang salah". Etika amat penting dalam perkhidmatan awam, dimana pegawai-pegawai bertugas untuk mencapai "kesejahteraan 246

awam" (public good) atau kepentingan negara dan bukannya untuk kepentingan diri. Etika dalam perkhidmatan awam kebanyakannya wujud dalam bentuk peratuan-peraturan dan undang-undang bertulis. Di Malaysia dokumen utama ialah "Peraturan-Peraturan Pegawai Awam (Kelakuan dan Tata Tertib 1993)". Pegawai-pegawai Kerajaan mesti mematuhi undang-undang awam dan undang-undang biasa yang dikenakan ke atas semua rakyat seperti Akta Rahsia Rasmi 1988 dan Akta Pencegah Rasuah 1965 (Pindaan 1970). Kod tata kelakuan ini memerlukan pegawai awam: (i)

pada setiap masa memberi kesetiaan yang tidak berbelah bagi kepada Raja, Negara dan Kerajaan;

(ii)

tidak harus meletakkan tugas awam di bawah kepentingan peribadi; tidak harus bertindak sedemikian cara sehingga mungkin membawa kepentingan persendirian bercanggah dengan tugas awam;

(iii) mengelak diri daripada kegiatan-kegiatan persendirian yang mungkin membawa keaiban kepada perkhidmatan awam; (iv)

menunjukkan kecepakan dan kerajinan;

(v)

harus mempunyai kejujuran dan amanah;

(vi)

harus menunjukkan sikap tanggungjawab;

(vii) tidak harus membawa atau cuba membawa sebarang bentuk pengarah atau tekanan luar untuk menyokong suatu tuntutan berkaitan dengan perkhidmatan awam; (viii) tidak harus melawan ketua;


(ix)

tidak haras cuai dalam menjalankan tugas;

(x)

haras memelihara sikap berdiam diri yang sesuai dalam halhal kontroversi umum atau politik supaya sikap terkecuali seseorang itu tidak dipersoalkan langsung;

(xi)

haras memelihara kerahsiaan maklumat rasmi; dan

(xii) tidak harus menerima sebarang hadiah atau pertimbangan sebagai pendorong atau hadiah kerana melaksanakan tanggungjawab rasmi. Tanggungjawab membentuk sikap dan nilai yang sesuai bagi kelakuan yang beretika adalah bergantung terutamanya pada diri seseorang pegawai. Terdapat tiga sifat moral yang boleh ditakrifkan sebagai "operations virtues" yang menyokong sikap beretika, iaitu: (i) mutu optimisma seorang pegawai awam itu bagi menghadapi begitu banyak pilihan tanpa menjadi kaku untuk bertindak, (ii) keberaniannya yang membolehkannya berpegang kepada prinsip; bagi mengatasi tekanan dari kawan, saudara mara dan lain-lain untuk mendapatkan layanan isitimewa, dan (iii) sifat keadilannya yang membolehkannya bersikap saksama dan meletakkan prinsip di atas keperluan peribadi. Contoh-contoh perbuatan yang dianggap tidak beretika termasuklah (a) rasuah, sogokan, pilih kasih dan menyalahgunakan pengarah; (b) bertindak secara yang bercanggah dengan kepentingan awam seperti membuat urusniaga atas tujuan kepentingan diri atau melakukan kerja luar semasa memegang jawatan; (c) menyalahgunakan maklumat kerajaan; (d) menyalahgunakan harta kerajaan; (e) menggunakan tekanan dengan menggunakan kedudukan rasmi atau menjual pengarah, dan (f) memberi pengecualian dalam menguatkuasakan undang-undang. Di Amerika Syarikat sebuah Pejabat Etika Kerajaan (Office of Government Ethics) telah ditubuhkan untuk memberi "arahan yang 248

menyeluruh mengenai dasar-dasar cawangan eksekutif berkaitan dengan usaha mengelakkan percanggahan kepentingan di pihak pegawai-pegawai dan pekerja-pekerja sesuatu agensi eksekutif. Diantara tanggungjawabnya yang khusus ialah mengendalikan peraturan-peraturan dan undang-undang mengenai percanggahan kepentingan, larangan-larangan semasa tempoh meninggalkan jawatan, mengawal standard kelakuan, menyemak laporan-laporan kewangan ke atas orang-orang yang dilantik oleh Presiden, memantau program-program etika agensi-agensi dan menyemak sistem kepatuhan dan pendedahan kewangan. Perdana Menteri Malaysia, Dato' Seri Abdullah bin Ahmad Badawi, telah memaklumkan bahawa sebuah Institut Etika Awam Negara (National Institute for Public Ethics) akan diwujudkan dan ini adalah merupakan satu langkah yang baik. Adalah diharapkan bahawa institut yang dicadangkan itu bukan sahaja akan merangka satu "National Integrity Plan" bahkan diberi kuasa untuk mengambil tindakan ke atas mereka yang melakukan perkara-perkara yang tidak beretika. Firman Allah s.w.t. didalam al-Qur'an yang bermaksud, "Allah akan memberi ganjaran mengikut apa yang terbaik yang mereka lakukan, malah lebih dari itu; Sesungguhnya Allah mengurniakan kepada siapa yang dikehendakiNya tanpa sekatan" (Surah Al-Nur, 24:38)

Kesimpulan Berdasarkan kepada analisis yang dilakukan di atas, adalah disimpulkan bahawa kesemua kandungan 27 P K P A yang telah dikeluarkan dari tahun 1991 hingga 1996 dan juga Tata Kelakuan bagi perkhidmatan awam adalah selaras dengan prinsip-prinsip dan kisahkisah dan teladan di dalam sejarah Islam. Kesemuanya itu boleh mengukuhkan ibadah kerja dengan menerapkan nilai-nilai amanah, bertanggungjawab, ikhlas, dedikasi, sederhana, tekun, bersih, berdisiplin, bekerjasama, berbudi mulia dan bersyukur.

249

SISTEM PENTADBIRAN YANG SESUAI DALAM SEBUAH NEGARA ISLAM Prof. Dr. Abdullah @ Alwi Haji Hassan* Pendahuluan mem ntuk perkatakan satu sistem pentadbiran yang sesuai, umat Islam tidak dapat mengelak daripada sistem yang telah dan sedang berjalan dalam sesebuah negara yang didiami oleh mereka. Apa yang menjadi persoalannya, bagaimanakah sistem ini boleh dievolusikan supaya dapat diadaptasikan dengan sistem yang telah digariskan oleh Islam. Pada realitinya, Malaysia ialah contoh sebuah negara Islam yang majoriti penduduknya terdiri daripada umat Islam. Negara ini telah pernah dijajah selama 450 tahun oleh Portugis (tahun 1511-1641), Belanda (tahun 1641-1795 dan tahun 1818-1824) dan Inggeris (tahun 1807-1818 dan 1824-1957). Daripada ketiga-tiga penjajah, British sahaja yang telah memperkenalkan satu sistem undang-undang dan pentadbiran lengkap yang kemudiannya diwarisi oleh Kerajaan Malaysia sehingga pada masa kini. 1

25/


Apakah Konsep Pentadbiran dalam Islam? Paksi utama kepada pentadbiran sesebuah negara ialah asas pemahaman terhadap konsep kedaulatan (sovereignty). Sehubungan itu, apakah perbezaan antara konsep kedaulatan konvensional dan Islam? Konsep Kedaulatan Konvensional Salah satu asas konsep kedaulatan sebagaimana yang difahami oleh para sarjana sains politik moden ialah jaringan kuasa yang mengikat unsur-unsur kuasa dalam sesebuah negara. Kedaulatan mungkin terletak di dalam tangan seseorang individu ataupun kumpulan individu tertentu, sama ada ia boleh dilihat atau sebaliknya. 2

Walau bagaimanapun ia mesti wujud dalam sesebuah negara, kalau tidak ia akan runtuh dan tidak berfungsi lagi. Kuasa kedaulatan ini menyatakan semua bahagian dalam sesebuah negara. Kuasa ini perlu wujud walaupun ia terbentuk dengan kekerasan. Ibn Khaldun meletakkan konsep 'asabiyyah (the hegemony of one group-mind/kekuasaan satu kumpulan berkesedaran) ke atas yang lain, dianggapkan analisis saintifik terawal berhubung dengan kedaulatan (sovereignty)? Kedaulatan dalam sesebuah negara boleh berubah daripada seorang kepada seorang yang lain dan mungkin pula berubah kepada kumpulan mengikut persetujuan daripada seseorang atau kumpulan rakyat, yang membolehkan mereka memerintah pada masa tertentu. Perubahan ini juga berlaku daripada seorang raja (monarch) kepada orang-orang bangsawan (the nobles), daripada golongan bangsawan

kepada bourgeoisie (golongan pertengahan), daripada bourgeoisie kepada proletariat (kaum buruh) dan daripada mereka kepada seorang demagogue atau seorang dictator (pemimpin berkuasa mutlak), yang kemudian kuasa ini berpindah kepada rakyat biasa. Walaupun putaran ini tidak berlaku secara the platonic sense, tetapi perubahan ini dapat dilihat secara jelas dari masa ke semasa. 4

Walaupun kuasa kedaulatan pemerintah dalam sesebuah negara menjadi fungsi terpenting di Eropah, tetapi para sarjana sains politik Barat daripada Hobbes (1588-1679) hingga Puffendorf dan seterusnya tidak dapat menemui locus (londar) kuasa kedaulatan pemerintah dalam sesebuah negara, sebagaimana yang diperkatakan oleh Ibn Khaldum pada abad ke lima belas Masihi. Sepanjang abad ke tujuh belas dan lapan belas, Eropah diperintah oleh raja-raja mutlak mereka. Ada antara mereka yang berkongsi pemerintahannya dengan rakyat dan ada pula yang memegang kuasa secara mutlak seperti Raja Perancis, Louis X I V (memerintah dari 1643 hingga 1715). Dalam pengisytiharannya yang masyhur, beliau menegaskan, "negara ini ialah beta sendiri" (the state is myself) iaitu negara yang merujuk kepada dirinya sendiri. 5

6

7

Sistem demokrasi di Eropah, terhasil daripada kewujudan dualisme dalam agama Kristian Caesar, sebagai pemerintah duniawi (the temporal monarch) diisytihar sebagai kuasa tertinggi dalam orbitnya sendiri dan dianggap p e m i l i k kepada semua apa yang ada di bawah


pemerintahannya dan tidak pula bertanggungjawab kepada tuhan atau manusia. Walau bagaimanapun, dalam menentukan sempadan kuasa kepada seorang pemerintah hal-ehwal keduniaan dan kepada seorang "wakil tuhan", iaitu Pope (Paus) ditinggalkan dengan tidak didefinisikan secara jelas. Ketidaktentuan kuasa yang dimiliki oleh kedua-dua pemimpin (the Caesar - Emperor and the Pope), telah menimbulkan pertelagahan yang tidak berkesudahan, sedangkan Pope mendakwa dirinya menjadi wakil tunggal Christ di bumi ini. Disebabkan pemegang kuasa keduniaan terbukti lebih kuat dan selalunya Pope memberi laluan kepadanya, akhirnya dalam tahun 1870 kuasa dominannya telah terhakis dan ia tidak lagi mempunyai apa-apa kuasa dalam hal ehwal keduniaan. Inilah apa yang terjadi kepada agama Kristian dan penganutnya.

8

Menurut istilah Sains Politik Moden, kedaulatan (sovereignty) digunakan dalam pengertian ketuanan mutlak (absolute overlordship) atau kekuasaan penuh (complete suzerainty). Sehubungan itu, sama ada individu secara perseorangan atau kumpulan yang menjadi pemegang kedaulatan atau kuasa (sovereign) dengan sendirinya memiliki hak tanpa dipersoalkan lagi untuk mengeluarkan perintah ke atas rakyat sesebuah negara di bawah kuasanya. Rakyat pula berada dalam keadaan wajib mentaatinya secara mutlak, sama ada rela atau sebaliknya. Ini bertepatan dengan aksiom undang-undang sejagat bahawa setiap hak dalam undangundang, wujud hanya disebabkan pembuat undang-undang berkehendakkan kepadanya sedemikian (every right in law comes into existence only because the Law-Giver desires to be so). Apakah Konsep Kedaulatan dalam Islam? Islam telah meletakkan definisi kedaulatan (sovereignty) dengan penentuan bahawa kedaulatan de jure ialah kepunyaan A l l a h , dan kedaulatan de facto wujud dan lahir dalam gerak-kerja seluruh alam jagat

8.

H.K. Sherwani, op.cit., him. 266-267.

raya dan Allah memiliki sepenuhnya hak kedaulatan dan kekuasaan ke atas seluruh makhluk-Nya. Ini jelas dalam al-Quran, Allah berfirman yang bermaksud: "Perintah itu hanyalah kepunyaan Allah. Dia telah memerintahkan agar kamu tidak menyembah selain Dia".

9

Menolak kedaulatan de jure A l l a h i n i bererti kekufuran, sebagaimana firman-Nya yang bermaksud: "Barangsiapa yang tidak memutuskan menurut apa yang diturunkan Allah, maka mereka itu ialah orang yang kafir". 10

Penerimaan kedaulatan de jure A l l a h dan penolakannya membezakan antara keislaman dan kekufuran seseorang itu. Kedaulatan de jure Allah sewajibnya menjadi dasar utama dan ditulis dalam perkara pertama dalam perlembagaan sesebuah negara Islam, kerana ia menjadi asas autoriti kepada sesebuah negara Islam. 11

Kedudukan dan Peranan Para Rasul Dan Hubungannya Dengan Kedaulatan Untuk berkomunikasi dengan manusia, Allah telah melantik para rasul-Nya sebagai ejen, bagi menyampaikan perintah dan segala arahan dan tegahan-Nya. Dalam Islam, ditekankan bahawa para rasul hendaklah ditaati. Kepada umat Muhammad, baginda wajib ditaati secara mutlak, tanpa ada apa-apa alasan lagi, sama ada dengan pelbagai "sekiranya (ifs/ law)" atau "tetapi (buts/lakin)". Secara tegas dalam al-Quran, Allah berfirman:

255


"Bertakwalah kepada Allah dan taatlah kepadaku. "

12

Malah dijelaskan lagi: "Barangsiapa mentaati Rasul itu, sesungguhnya ia telah mentaati Allah". 13

Allah juga menegaskan: "Dan tidaklah patut bagi lelaki yang mu'min dan tidak (pula) bagi perempuan yang mu'minah, apabila Allah dan Rasul-Nya telah menetapkan suatu ketetapan, akan ada bagi mereka pilihan (yang lain) tentang urusan mereka. Dan barangsiapa menderhakai Allah dan Rasul-Nya, maka sesungguhnya dia telah sesat, sesat yang nyata. " 14

Berasaskan kenyataan ini, Islam telah meletakkan pemegangan kedaulatan mutlak (dejure sovereignty) hanya kepunyaan Allah dan di bawah naungan-Nya, kuasa itu dipegang dan dilaksanakan oleh Rasulullah s.a.w. Rasulullah s.a.w. ialah manifestasi fizikal pemegang kuasa de jure bagi pihak Allah di bumi dan menjadi jurucakap bagi pelaksanaan kekuasaan tersebut. Pemerintah Islam ialah pewaris kepada Rasulullah s.a.w. untuk meneruskan pemegangan kedaulatan dan kuasa tersebut. Kedudukan Kuasa Politik dalam Sebuah Negara Islam Kejelasan pentafsiran terhadap pemegangan kuasa atau kedaulatan hanya dipunyai oleh Allah menunjukkan bahawa Allah juga memiliki kekuasaan atau kedaulatan politik (political sovereignty). Mana-mana

12.

Surah al-Syuara' (26): 108,126,144,163 dan 179.

13.

Surah al-Nisa' (4): 80.

14.

Surah al-Ahzab (33): 36.

Sistem Pentadbiran yang sesuai dalam sebuah Negara Islam

agensi manusia yang dibentuk untuk menguatkuasakan suatu sistem politik di sebuah negara Islam, tidak akan mempunyai kekuasaan atau kedaulatan sebenar, sama ada dalam pengertian undang-undang atau politik. Ini disebabkan agensi manusia sedemikian tidak mempunyai kedaulatan de jure dan kuasa mereka terhad dan dibatasi oleh undangundang tertinggi, iaitu al-Quran dan al-Sunnah yang tidak boleh diubah atau dihalang daripada dikuatkuasakan. Agensi manusiawi ini diistilahkan oleh al-Quran, sebagai Khilafah yang membawa erti pengganti (the vicegerent) kepada pemegang kuasa de jure dan pemegang kuasa de facto sebenar, iaitu Allah Yang Maha Agung. 15

Doktrin Pendemokrasian Khilafah Islam telah meggariskan bahawa sistem khilafah ini ditentukan secara bersama. Ini menunjukkan, semua orang Islam mempunyai hak secara kolektif memilih khalifah atau pemimpin dan ketua negara, sebagaimana diterangkan dalam al-Quran:

"Dan Allah telah berjanji kepada orang-orang beriman antara kamu dan mengerjakan amal soleh bahawa Dia (Allah) sunggu sungguh akan menjadikan mereka berkuasa di bumi." 1 6

Konsep khilafah boleh disesuaikan mengikut sistem demokrasi yang telah ada di negara-negara Islam dengan dibuat beberapa perubahan kepada pelaksanaannya. Demokrasi berkhilafah dalam intipati dan peraturan asasnya menjadi antithesis kepada sistem-sistem berkerajaan yang terbentuk melalui sistem teokrasi, beraja dan papal (berasas kepada pope atau paus) dan juga sistem demokrasi sekular barat pada masa kini. Mengikut konsep demokrasi Barat, demokrasi berlandaskan kepada falsafah organisasi politik dengan rakyat memiliki kekuasaan atau

15.

S. Abul a'la Maududi, First Principles of the Islamic State (Lahore/Dacca: Islamic Publications Ltd., 1960) him. 25.

16.

Al-Quran, Al-Nur (24): 55.

257


kedaulatan secara mutlak. Yang mana di sebaliknya pula, demokrasi berkhilafah ini, orang-orang Islam memiliki hak khilafah atau pemegang amanah untuk berkuasa, yang kedaulatan atau kekuasaan itu hanya dipunyai oleh Allah. Khilafah sentiasa terikat kepada batasan dan undangundang yang ditetapkan oleh A l l a h . 17

Organisasi Pentadbiran Negara Islam Dalam sebuah negara Islam juga ia mempunyai sistem pentadbiran yang boleh diadaptasikan mengikut sistem pentadbiran yang wujud dan beroperasi pada masa kini. Struktur negara moden mempunyai organisasi pentadbiran tersusun daripada Badan Perundangan (Legislature), Eksekutif (Executive) dan Kehakiman (Judiciary) yang boleh disesuaikan dengan sistem pentadbiran negara Islam. Fungsi setiap organisasi pentadbiran itu boleh digariskan seperti berikut: 1.

Badan Perundangan (The Legislature)

Menurut defmisi fiqh, badan perundangan ini dikenali sebagai ahl al-hal wa al-'aqd (Badan menyelesai dan menetapkan) atau ahl alSyura. Ini bersesuaian dengan dasar kedaulatan mutlak hanya milik Allah dan dengan sendirinya negara tidak boleh menggubal undangundang pentadbiran negara yang bertentangan dengan al-Quran dan alSunnah. Prinsip ini mesti dipatuhi walaupun majoriti rakyat bersetuju dan menuntut bagi mewujudkan undang-undang berkenaan. Dengan 18

19

memegang prinsip ini, semua injunksi pentadbiran negara melarang penggubalan undang-undang yang bertentangan dengan al-Quran dan al-Sunnah, maka dengan sendirinya setiap undang-undang pentadbiran yang bertentangan dengan kedua-dua sumber primer Islam itu boleh ipso facto yang dianggapkan sebagai ultra vires kepada Perlembagaan Negara Islam. Antara fungsi-fungsi Badan Perundangan Islam ialah: a.

Apabila terdapat arahan jelas daripada Allah dan Rasul-Nya, walau tidak boleh mengubah atau memindanya, badan ini sahaja berhak menjadikannya sebagai undang-undang dalam bentuk seksyen, pentakrifan dan perincian. Ia juga dibenarkan membuat peraturan bertujuan untuk menguatkuasakannya.

b.

Apabila arahan al-Quran dan al-Sunnah boleh ditafsir lebih daripada satu pentafsiran, badan ini boleh memilih yang mana satu sepatutnya diletakkan dalam Buku Statut (The Statute Book).

c.

Apabila tiada peruntukan yang jelas dalam al-Quran atau alSunnah, badan berfungsi untuk membuat undang-undang yang sama, dengan sentiasa melihat kepada roh umum dalam agama Islam atau lima atau enam maqasid al-shari'ah (objektif-objektif syariah). Sekiranya sudah terdapat undang-undang berkenaan dalam buku-buku fiqh, badan ini hendaklah mengadaptasikan salah satu yang bersesuaian darinya.

d.

Mana-mana perkara atau persoalan-persoalan yang mana petunjuk atau panduannya tidak terdapat dalam kedua-dua sumber primer berkenaan atau apa-apa bentuk keputusan yang dibuat oleh generasi awal Islam, badan ini boleh menggubal undang-undang baru mengikut roh sistem perundangan Islam yang dibenarkan. 20

20.

S. Abul A'la Maududi, op.cit., hlm. 20-30


Majlis al-Syura Badan ini juga sebenarnya boleh dikenali sebagai Majlis al-Syura atau perlembagaan dan ia boleh berfungsi tambahan untuk: a.

Meluluskan perancangan kewangan dan bajet tahunan kerajaan;

b.

Mengkaji semula dasar kerajaan;

c.

Mengisytihar perang, perdamaian atau darurat; dan

d.

Meluluskan mana-mana perjanjian, tugas dan tanggungjawab. 21

Mana-mana ahli badan ini diberi kebebasan menyuarakan pendapat mereka dalam menjalankan tugas-tugas mereka, dan tidak boleh ditangkap, didakwa, diganggu atau dipecat daripada menjadi ahlinya atas sebab bertindak sedemikian. 22

Badan Perundangan di Malaysia Di Malaysia, Perlembagaan Persekutuan Malaysia dalam perkara 44 memperuntukkan bahawa kuasa perundangan Persekutuan terletak pada Parlimen yang mengandungi Yang Dipertuan Agong dan dua Majlis, iaitu Dewan Negara dan Dewan Rakyat. Menurut perkara 45 (1), yang tertakluk kepada fasal (4), Dewan Negara hendaklah mengandungi ahli yang dipilih dan dilantik oleh Yang Dipertuan Agong untuk tempoh tiga tahun. Menurut perkara 45 (2), ahli yang dilantik terdiri daripada mereka yang berjasa cemerlang dalam perkhidmatan awam atau lapangan profesion mereka. Dewan Negara ialah badan perundangan tertinggi negara di peringkat Persekutuan.

21.

A Model of An Islamic Constitution, op.cit., Article 21.

22.

Ibid., Article 22.

260


Dalam perkara 46 pula diperuntukkan bahawa Dewan Rakyat hendaklah terdiri daripada ahli-ahli yang dipilih oleh rakyat dalam tempoh lima tahun sekali. Bilangan Wakil Rakyat bertambah dari masa ke semasa mengikut perubahan bilangan penduduk dan suasana yang memerlukan kepada pertambahannya di setiap negeri. Dewan Rakyat mempunyai lebih kuasa daripada Dewan Negara kerana ia sahaja yang menentukan kelulusan setiap rang undang-undang menjadi akta, sedang Dewan Negara meluluskannya sahaja. 23

Perkara 47, memperuntukkan kelayakan menjadi ahli Parlimen dan perkara 48 menetapkan beberapa peraturan yang menyebabkan kehilangan kelayakan menjadi ahli Parlimen. Syarat-syarat ini dan lainnya boleh diubah suai dengan syarat-syarat yang difikir munasabah dengan suasana politik dan sosio-ekonomi dalam negara dari masa ke semasa sehingga ia mencapai kesesuaiannya dengan syarat-syarat UndangUndang Islam, berhubung dengan keahlian Majlis al-Syura. Kedua-dua Dewan, ini begitu juga Dewan Undangan Negeri sebagaimana yang diperuntukkan oleh Jadual Kelapan, seksyen 3 hingga 11 boleh dianggap sebagai Majlis al-Syura, selagi peraturan perlantikan ahli, peraturan mengenai perjalanannya tidak bercanggah dengan Undang-Undang Islam. Suruhanjaya Pilihanraya dan Fungsinya Pemilihan perwakilan ke Majlis al-Syura boleh dilantik melalui pilihanraya yang dijalankan oleh Suruhanjaya Pilihanraya, yang berfungsi untuk: 24

261


a.

Menyelia dan mengadakan pilihanraya, sama ada untuk melantik pemimpin tertinggi (di Malaysia, Perdana Menteri) dan ahli-ahli Majlis al-Syura dan lain-lain mengikut apa yang diperuntukkan oleh undang-undang;

b.

Menyelia dan mengadakan pemungutan suara; dan

c.

Menentukan semua calon yang bertanding dan dipilih mengikut syarat-syarat yang ditetapkan oleh undangundang.

Ahli-ahli suruhanjaya ini hendalah dilantik di kalangan ahli-ahli terkanan dalam kehakiman negara. A h l i atau pegawai Suruhanjaya Pilihanraya ini tidak dibenarkan memegang jawatan-jawatan l a i n . Peraturan dan prosedur berhubung dengan Suruhanjaya ini hendaklah diperuntukkan oleh undang-undang. Undang-undang ini juga hendaklah menetapkan kelayakan pengundi dan menentukan keadilan persempadanan setiap kawasan pilihanraya, penentuan penamaan calon, prosedur mengundi, pengisytiharan keputusan pilihanraya dan kerahsiaan kertas undi. 25

26

Suruhanjaya juga hendaklah dibantu oleh semua autoriti awam dan pegawai-pegawai perkhidmatan awam. Mereka hendaklah patuh kepada arahannya secara langsung dan seberapa segera yang boleh, tanpa sebarang kecuaian dan persetujuan mana-mana autoriti lain. Penubuhan Suruhanjaya Pilihanraya dan peraturan-peraturannya, telah jelas diperuntukkan juga dalam Perlembagaan Persekutuan dalam perkara 113 hingga 120. Dalam peruntukan-peruntukan Perlembagaan Persekutuan 27

28

262


Malaysia, jelas menunjukkan pada keseluruhan peraturan berhubung dengan pilihanraya ini bersesuaian dengan Undang-Undang Islam. 2.

Eksekutif (The Executive) dan Tanggungjawabnya

Tujuan utama Eksekutif dalam sesebuah negara Islam adalah untuk menguat kuasa perintah Allah yang disampaikan melalui al-Quran dan al-Sunnah. Ia juga bertujuan membawa masyarakat untuk menerima semua perintah-perintah ini bagi dilaksanakan secara praktikal dalam kehidupan harian mereka. Istilah-istilah Ulu al-Amr dan Umara' saling digunakan bagi menunjukkan konsep Eksekutif ini wujud dalam sistem pentadbiran Islam. Istilah-istilah ini disebut beberapa kali dalam al-Quran dan al-Sunnah yang membawa kepada pengertian sistem Eksekutif dalam pentadbiran. Al-Quran menjelaskannya:

"Dan janganlah kamu mentaati orang yang hatinya telah Kami lalaikan daripada mengingati Kami, serta menuruti hawa nafsunya dan keadaannya itu melewati batas". 29

Dan:

"Dan janganlah kamu mentaati perintah orang-orang yang melewati batas, yang membuat kerosakan di muka bumi dan ti mengadakan kebaikan". 30

Ini jelas, bagaimanakah bentuk sistem Eksekutif dan batasan fungsinya dan kuasa-kuasa pentadbiran dalam sesebuah negara Islam, yang semestinya diikuti pelaksanaannya oleh setiap negara Islam pada masa kini.

29.

Al-Quran, Surahal-Kahf (18): 28.

30.

Ibid., Surah al-Syuara' (26): 151 -152.

263


Badan Eksekutif di Malaysia

Di Malaysia, Eksekutif ialah jentera pentadbiran negara yang terdiri daripada: a.

Jemaah Menteri;

b.

Perkhidmatan Awam;

c.

Polis; dan

d.

Angkatan Tentera

Menurut Perlembagaan Persekutuan, perkara 43(2)(a) dan 40(2)(a), Yang Dipertuan Agong melantik Jemaah Menteri, yang diketuai oleh Perdana Menteri mengikut budi bicaranya. Pemegang jawatan dalam Perkhidmatan Awam pula dipisahkan daripada ahli-ahli politik dan mereka tidak menjadi ahli mana-mana badan perundangan negara. Di Malaysia, bilangan pegawai dalam Perkhidmatan Awam lebih daripada 800,000 yang terdiri daripada Pegawai Tadbir dan Diplomatik dan ahliahli profesional yang sentiasa menyalurkan maklumat, nasihat berhubung dengan dasar-dasar kerajaan kepada setiap menteri di tempat mereka bertugas untuk diimplementasikan secara cekap yang mungkin. Di samping itu, Perlembagaan melantik Suruhanjaya Perkhidmatan Awam yang bebas dan ia bertanggungjawab kepada pelantikan, pengesahan kenaikan pangkat, pertukaran dan d i s i p l i n pegawai-pegawai perkhidmatan awam. Ahli-ahli Suruhanjaya ini dilantik oleh Yang Dipertuan Agong di peringkat Persekutuan atas nasihat Perdana Menteri atau Raja negeri bagi peringkat negeri tertentu. 31

32

33

34

264


Raja atau Yang Dipertuan Negeri pula melantik Menteri Besar dan Ketua Menteri masing-masing bersama dengan A h l i Majlis Mesyuarat (Exco) negeri, daripada kalangan ahli-ahli Dewan Negeri. 35

Suruhanjaya Polis pula dilantik untuk bertanggungjawab melantik dan menyeliakan perkhidmatan Polis Diraja Malaysia. Suruhanjaya ini dipengerusikan oleh Menteri Dalam Negeri. Polis diletakkan di bawah bidang kuasa Kerajaan Persekutuan. Polis bertanggungjawab untuk memelihara undang-undang dan keselamatan dan perisikan di dalam negara. 36

37

38

39

Majlis Angkatan Tentera juga ditubuhkan oleh Perlembagaan untuk menjaga disiplin dan pentadbirannya. Majlis ini dipengerusikan oleh Menteri Pertahanan. Walau bagaimanapun, Majlis ini tidak mempunyai kuasa terhadap operasi ketenteraan. Angkatan Tentera bertanggungjawab terhadap pertahanan negara. 40

41

Di samping suruhanjaya-suruhanjaya perkhidmatan tersebut, ada dua lagi suruhanjaya iaitu Suruhanjaya Perkhidmatan Kehakiman dan Undang-undang dan Suruhanjaya Perkhidmatan Pendidikan, yang mempunyai bidang kuasa terhadap pegawai-pegawai dalam perkhidmatan pendidikan. 42

43

44

265


Semua peruntukan-peruntukan dalam Perlembagaan Persekutuan tersebut adalah amat sesuai dengan sistem pentadbiran Islam, malah digalakkan pewujudannya untuk kestabilan pentadbiran sesebuah negara Islam. Untuk memantapkan lagi pentadbiran mungkin boleh ditubuhkan institusi al-hisbah (penguatkuasaan keagamaan). Tetapi, fungsi ini telah pun dijalankan oleh Majlis Agama Islam dan Jabatan Agama Negeri di peringkat negeri, sebagaimana yang diperuntukkan oleh Perlembagaan Persekutuan. 45

Institusi-institusi Pentadbiran Islam Kebangsaan di Malaysia Di peringkat Kebangsaan, untuk mengurus tadbir hal-ehwal agama Islam, Kerajaan Persekutuan telah menubuhkan: a.

Majlis Kebangsaan Bagi H a l Ehwal Agama Islam (MKI) pada 17 Oktober 1968 yang disetujui oleh Majlis Raja-raja Melayu. Majlis ini mengurus tadbir berhubung dengan: i. ii. iii. iv.

Jawatankuasa Fatwa; Persidangan Ketua-ketua Jabatan Agama Islam Malaysia; Jawatankuasa-jawatankuasa Ad Hoc; dan Mana-mana jawatankuasa yang dilantik oleh Majlis ini.

Unit Urus setia Majlis ini pula berfungsi:

45.

i.

Mengurus tadbir Tabung Amanah Majlis Kebangsaan dan Tabung Kebajikan Majlis Kebangsaan;

ii.

Memproses aduan orang ramai; dan

iii.

Mengkaji rumusan-rumusan persidangan dan seminar yang dianjurkan oleh Kerajaan Persekutuan.

Perlembagaan Persekutuan, Jadual Kesembilan, Senarai II, Senarai Negeri.

266

b.

Badan Perundangan Islam yang ditubuhkan pada tahun 1982.

c.

Lembaga Penasihat Penyelarasan Pelajaran dan Pendidikan Agama Islam (LEPAI). Lembaga ini ditubuhkan pada 24 Februari 1983, yang disetujui oleh Majlis Raja-raja Melayu, yang bertanggungjawab menyelaras dan meninggikan sistem pendidikan Islam yang bukan di bawah Kementerian Pendidikan.

d.

Jawatankuasa Kemajuan Hal-Ehwal Agama Islam Malaysia yang ditubuhkan pada tahun 1979. Ia berfungsi untuk:

e.

i.

Menilai dan memberi cadangan dan nasihat kepada semua agensi kerajaan dan negeri berhubung dengan kegiatankegiatan Islam.

ii.

Merancang dan menyelaras aktiviti-aktiviti keagamaan supaya bersesuaian dengan rancangan pembangunan negara.

Bahagian Hal-Ehwal Islam (BAHEIS) Jabatan Perdana Menteri (atau Pusat Islam). Sekarang, bahagian ini mula dikenali sebagai Jabatan Kemajuan Islam Malaysia (JAKIM) pada tahun 1996. Ia mula ditubuhkan pada tahun 1971, Bahagian ini bertanggungjawab menjalankan urusan pentadbiran urusetia bagi Majlis Kebangsaan Hal-Ehwal Agama Islam Malaysia. 46

Institusi-institusi pentadbiran di atas boleh dikategorikan sebagai jabatan-jabatan yang membentuk satu sistem Eksekutif Islam yang mengurus tadbir hal-ehwal Islam di Malaysia, sebagaimana yang dibenarkan oleh Perlembagaan Persekutuan.

267


3.

Kehakiman (The Judiciary)

Bidang kehakiman atau dalam istilah Undang-Undang Islam sebagai al-Qada', telah ditetapkan secara jelas, sekiranya diterima konsep kekuasaan atau kedaulatan de jure Allah s.w.t. Dalam negara pertama Islam di Madinah, Rasulullah s.a.w. sendiri bertindak sebagai hakim yang pertama. Baginda memutuskan setiap kes yang dibawa kepadanya dengan undang-undang yang ditetapkan Allah. Mereka yang menggantinya juga tidak memilih cara lain, selain daripada menghukum mengikut kehendak Undang-Undang A l l a h , sebagaimana yang disampaikan kepada mereka. Al-Quran memperkatakan dengan jelas berhubung dengan perkara ini. Dimulakan penceritaannya dengan sejarah Bani Israel, diikuti dengan orang-orang Kristian dan diakhiri dengan orang-orang Islam. Allah telah menurunkan Taurat kepada Musa a.s., dan sesudah itu semua para rasul Bani Israel dan pendita Yahudi mengikutnya sebagai undang-undang (the code of laws) dalam menyelesaikan semua urusan mereka. Kemudian diutuskan pula Isa dengan wahyu yang baru. Pengikutnya juga diperintahkan supaya memutuskan setiap urusan mereka mengikut wahyu itu. Sesudah itu diutus Nabi Muhammad s.a.w. dengan Allah memerintah baginda:

47

"... maka putuskan perkara mereka menurut apa yang Allah turunkan dan janganlah kamu mengikuti hawa nafsu mereka dengan meninggalkan kebenaran yang telah datang kepadamu." 48

Dan Allah menegaskan lagi: "Apakah hukum jahilliyyah yang mereka kehendaki, dan (hukum) siapakah yang lebih baik daripada (hukum) Allah bagi orangorang yang yakin?" 49

Sepanjang wahyu diturunkan, Allah menegaskan kepada orangorang Islam bahawa sesiapa yang tidak menghakimkan semua urusan hidup mereka dengan peraturan dan undang-undang yang diwahyukan disifatkan sebagai orang-orang kafir, zalim dan fasik. Sistem kehakiman dalam negara Islam hendaklah menguatkuasakan Undang-Undang Syariah secara menyeluruh dan tidak melanggarinya. Dalam sistem kehakiman ini, setiap orang mempunyai hak untuk mengemukakan kesnya di mahkamah. Kehakiman bebas daripada semua pengaruh eksekutif dan bertanggungjawab untuk menjalankan pentadbiran keadilan dan perlindungan hak-hak dan kewajipan-kewajipan rakyat. Para hakim juga adalah bebas dan tiada mana-mana autoriti ke atas mereka selain daripada autoriti undang-undang. Pentadbiran keadilan adalah bebas dan undang-undang sentiasa melindungi pentadbirannya supaya tidak disalah guna. 50

51

52

Semua presiding mahkamah hendaklah dijalankan secara terbuka, melainkan diputuskan oleh mahkamah supaya perbicaraan secara tertutup untuk menjaga rahsia seseorang atau kehormatannya, atau untuk keselamatan negara dan ketertiban awam. 53

49.

Ibid.,: 50.

50.

A Model of an Islamic Constitution, op.cit.. Article 35.

51.

Ibid., Article 36 (a) dan (b).

52.

Ibid., Article 37. '

53.

Ibid., Article 38.

269


Penubuhan mahkamah-mahkamah atau tribunal khas tidak dibenarkan. Sebuah mahkamah hendaklah ditubuhkan untuk ahli-ahli angkatan tentera bagi membicarakan kes-kes berkaitan kesalahankesalahan di bawah undang-undang tentera. Mereka hendaklah dibicarakan di Mahkamah Sivil bagi kesalahan-kesalahan lain. 54

Pelaksanaan keputusan-keputusan mahkamah ialah kewajipan setiap individu yang bertanggungjawab menjalankan autoriti awam. Kecuaian atau kegagalan melaksanakannya akan menjadi kesalahan yang membawa kepada hukuman mengikut undang-undang. 55

Selaras dengan prinsip-prinsip dalam perlembagaan ini, struktur organisasi kehakiman, kelayakan para hakim dan prosedur perlantikan, pertukaran dan pemecatan, hubungan dengan eksekutif dan badan perundangan dan perkara-perkara berkaitan, hendaklah ditetapkan dan diperuntukkan dalam undang-undang. 56

Badan Kehakiman di Malaysia Di Malaysia, kehakiman tidak seperti Badan Perundangan (Legislature) dan Eksekutif (Executive) yang saling berangkaian. Kehakiman berlainan sekali, kerana ia terpisah dan bebas langsung dari dua cabang pentadbiran tersebut. Perlembagaan Persekutuan telah memperuntukkan kuasa secara eksklusif kepada Mahkamah Agung, dua Mahkamah Tinggi dan mahkamah-mahkamah rendah, yang ditubuhkan oleh undang-undang Persekutuan. 57

Kuasa kehakiman ini ialah kuasa mendengar dan memutuskan setiap kes yang didengar mengikut Perlembagaan dan undang-undang perselisihan berhubung dengan hak-hak perundangan dan liabiliti. Ini termasuk perselisihan antara Kerajaan Persekutuan dan negeri, antara negeri dengan negeri, antara warganegara dan Kerajaan Persekutuan atau negeri dan antara warganegara. 58

Di Malaysia, Perlembagaan telah menjamin bahawa kehakiman adalah bebas daripada kawalan dua cabang pentadbiran, iaitu Badan Perundangan dan Eksekutif atau daripada sesiapa pun. Ini termasuk para hakim Mahkamah Agung dan Tinggi tidak boleh dipecat oleh Yang Dipertuan Agong, melainkan sekiranya mereka tidak berupaya lagi untuk menjalankan tugas. 59

Suruhanjaya Perkhidmatan Kehakiman dan Undang-undang mengawal selia perkhidmatan para hakim. Mereka dilantik oleh Yang Dipertuan Agong selepas meminta nasihat Majlis Raja-raja dan Perdana Menteri. Mahkamah-mahkamah di Malaysia, ialah: 60

61

i.

Mahkamah Agung;

ii.

Dua Mahkamah Tinggi di Malaya dan Borneo;

iii.

Mahkamah a. b.

Rendah:

Mahkamah Sesyen, dan Mahkamah Majistret


Mahkamah Agung ialah mahkamah rayuan tertinggi, dan mahkamah ini ialah mahkamah tertinggi di Malaysia. 62

Badan Kehakiman Islam di Malaysia Mahkamah yang menjalankan Undang-Undang Islam ialah Mahkamah Syariah di setiap negeri dan enakmen undang-undang pentadbiran Islamnya diluluskan oleh Dewan Undangan Negeri. Mahkamah ini terbahagi kepada tiga, iaitu Mahkamah Rendah yang diketuai oleh seorang Hakim Syarie, Mahkamah Tinggi yang dihakimi oleh Ketua Hakim Syarie dan Mahkamah Rayuan. Bagi dua wilayah Persekutuan, Kuala Lumpur dan Labuan, Mahkamah Syariah diletakkan di bawah pentadbiran Kerajaan Persekutuan dan semua akta undangundangnya diluluskan oleh Parlimen Persekutuan. 63

Bidang kuasa Mahkamah Syariah di Malaysia Bidang kuasa jenayah Mahkamah Syariah tertakluk kepada peruntukan Perlembagaan Persekutuan. Akta Mahkamah Syariah (Bidang kuasa) Jenayah, 1965 telah menentukan bidang kuasa jenayah Mahkamah Syariah di Semenanjung Malaysia ke atas orang-orang Islam yang melakukan kesalahan-kesalahan bertentangan dengan UndangUndang Syariah di Malaysia. 64

65

272

Bidang kuasa Sivil Mahkamah Syariah di Malaysia Bidang kuasa Sivil Mahkamah Syariah juga tertakluk kepada peruntukan Perlembagaan Persekutuan, yang mengandungi perkaraperkara berhubung perkahwinan, perceraian, harta daripada perkahwinan, pusaka, nafkah, hadanah, harta sepencarian, wakaf, nazar, zakat, fitrah, baitulmal dan pengurusan institusi-institusi agama dan lain-lain. 67

68

Institusi kehakiman Islam di atas menunjukkan bahawa telah wujud kehakiman Islam di Malaysia pada masa kini, yang memerlukan kepada pengembangan dari masa ke semasa secara teliti dan bijaksana sehingga terbentuk satu sistem kehakiman negara yang mantap dan bersesuaian dengan Undang-Undang Islam, untuk menangani masyarakat berbilang bangsa dan agama di negara ini dan selari dengan perkembangan tahap kemajuan sains dan teknologi pada masa kini. Kesimpulan Telah jelas bahawa struktur pentadbiran sesebuah negara Islam adalah hampir menyamai rangka bentuk pentadbiran sebuah negara pada masa kini, seperti yang diamalkan di Malaysia. Dalam sebuah negara Islam, tiga cabang pentadbiran, iaitu Badan Perundangan (Legislature), Eksekutif (Executive) dan Kehakiman (Judiciary) juga ditubuhkan untuk menjalankan pentadbiran negara. Ketiga-tiga organ pentadbiran ini hendaklah dipisahkan untuk menjamin keadilan dan mengelakkan berlaku prasangka dan prejudis dalam pentadbiran. Pentadbiran negara di Malaysia telah mengadaptasi sistem pentadbiran demokrasi berparlimen ala Westminister, England, dengan

67.

Jadual Kesembilan, Senarai II, Senarai Negeri.

68.

Ahmad Mohamed Ibrahim & Ahikamah Joned, op.cit., him. 55-56; Tun Mohamed Suffian, op.cit., him. 80-81.

273


beberapa perubahan sejak merdeka. Sistem yang ada di negara ini amat unik sekali, kerana ia telah cuba menyesuaikan dengan suasana negara ini bagi memberi keadilan kepada setiap orang, yang mana penduduknya berbilang bangsa, budaya dan agama. Perubahan-perubahan itu boleh dikatakan sudah diasimilasi dengan situasi yang ada di negara ini. Apa yang terlalu mendesak sekarang ialah, negara ini sedang cuba untuk membuat pengubahsuaian selaras dengan perkembangan dan kebangkitan Islam yang bermula dalam dekad 1970-an. Sebagai menyahut cabaran ini, pihak pemerintah telah cuba dengan keupayaan yang ada mewujudkan pelbagai institusi pentadbiran Islamnya seiring dengan perkembangan baru yang dihadapinya. Kita dapat melihat perubahan-perubahan yang dirancang itu semakin stabil keadaanya dan boleh membuahkan hasil yang bersesuaian dengan kehendak dan tuntutan syariah Islamiah. Kejayaan Islamisasi pentadbiran ini diharapkan dapat dicapai semaksimum mungkin menjelang pencapaian wawasan 2020 akan datang, supaya wawasan ini dapat membentuk sebuah pentadbiran negara yang Islamik atau bercirikan tauhid dengan berinspirasi kepada keimanan dan ketakwaan sejati bagi menuju ke arah sebuah negara gemilang "Baldatun Tayyibatun wa Rabbun Ghafur (Negara Cemerlang Tuhan Sayang)" dan menjadi contoh kepada seluruh dunia Islam dan lainnya pada abad-abad mendatang.

274

CAMPUR TANGAN BRITISH DAN PERUBAHAN STRUKTUR PEMERINTAHAN TANAH MELAYU SEBELUM MERDEKA Prof. Dr. Abdullah Zakaria bin Ghazali Pendahuluan

C

mpur tangan British di Tanah Melayu menyebabkan berlakunya berbagai perubahan dalam pentadbiran Melayu sebelum merdeka. Kertas ini cuba melihat campur tangan British di Tanah Melayu dan perubahan yang dialami dalam struktur pentadbiran Melayu sebelum merdeka. Campur Tangan British Negeri Melayu yang paling awal menerima campur tangan British ialah negeri Kedah. Pada 11 Ogos 1786, Sir Francis Light bagi pihak Syarikat Hindia Timur Inggeris telah menduduki Pulau Pinang tanpa sebarang perjanjian dengan Sultan Abdullah Kedah dan tidak mematuhi syarat tawaran yang dikemukakan oleh Sultan Abdullah Kedah sekiranya bersetuju menduduki Pulau Pinang. Keingkaran British ini menyebabkan Kedah membuat persiapan di Seberang Perai untuk melancarkan serangan ke atas kompeni di Pulau Pinang. Namun begitu angkatan British terlebih dahulu melancarkan serangan dan pasukan

275


Kedah dikalahkan. Kekalahan ini membawa kepada perjanjian pada 1 M e i 1791 antara Kedah dengan British. Syarikat Hindia Timur Inggeris dibenarkan menduduki Pulau Pinang dengan bayaran $6,000.00 Sepanyol setahun kepada Sultan Abdullah. Perjanjian kedua pihak ini diperbaharu pada tahun 1800 dan membenarkan Syarikat Hindia Timur Inggeris menduduki Seberang Perai pula. Sebagai ganjaran di atas kebenaran menduduki Pulau Pinang dan Seberang Perai, Syarikat Hindia Timur Inggeris membayar $10,000.00 Sepanyol kepada Sultan Abdullah. 1

Kemudian Syarikat Hindia Timur Inggeris menjalankan usaha campur tangan dalam kerajaan Johor. Matlamat British adalah untuk mencari sebuah pelabuhan baru bagi mengawal perdagangan di Kepulauan Melayu. Sir Stamford Raffles yang ditugaskan mencari pelabuhan sama ada di Aceh atau Riau, telah memilih Singapura, salah sebuah pelabuhan di Johor. Sir Stamford Raffles berjaya menandatangani perjanjian dengan Sultan Husin Muhammad Shah Ibni Sultan Mahmud Johor dan Temenggung Abdul Rahman Johor pada 6 Februari 1819. Dalam perjanjian ini Syarikat Hindia Timur Inggeris dibenarkan membuka lojinya di Singapura dengan bayaran tahunan $5,000.00 Sepanyol kepada Sultan Husin dan $3,000.00 Sepanyol kepada Temenggung Abdul Rahman. Raffles datang sekali lagi ke Singapura, dan berjaya mengikat perjanjian baru dengan Sultan Husin dan Temenggung Abdul Rahman pada 7 Jun 1823. Dalam Perjanjian 7 Jun 1823 ini Sultan dan Temenggung menyerahkan kuasa monopoli ke atas hasil tertentu dan memungut cukai ke atas perahu peribumi dan orang Cina. Sultan Husin akan menerima elaun bulanan sebanyak $1,500.00, dan Temenggung A b d u l Rahman akan menerima $500.00. 2

3

276

Kemudiannya British dan Belanda mengikat perjanjian di London pada 17 Mac 1824 menentukan kawasan pengaruh mereka. Berkuat kuasa Perjanjian London 1824 ini, Belanda menyerahkan Melaka kepada Syarikat Hindia Timur Inggeris dan British pula menyerahkan Bengkulen (Bangkahulu) di Sumatera kepada Belanda. Belanda juga mengiktiraf Singapura sebagai pelabuhan British. British pula berjanji tidak akan menceroboh kawasan di Selatan Singapura yang berada di bawah pengaruh Belanda dan juga di Sumatera. Begitu juga Belanda tidak akan membuat sebarang perjanjian dengan negeri-negeri di Semenanjung Tanah Melayu. Pembahagian ini membawa kepada pemecahan Empayar Johor-Pahang-Riau-Lingga. Pada masa ini, Syarikat Hindia Timur Inggeris mempunyai tiga pelabuhan di Tanah Melayu, Pulau Pinang, Singapura dan Melaka yang mana ketiga-tiga negeri ini disatukan sebagai Negeri-Negeri Selat pada tahun 1826 dan berpusat di Pulau Pinang. Setelah menduduki Melaka pada tahun 1825, Syarikat Hindia Timur Inggeris telah menjalankan usaha campur tangan dalam negeri Naning. Naning pada ketika itu ialah sebuah negeri Melayu di bawah pentadbiran Penghulu D o l Said. Robert Fullerton, kemudiannya pengganti beliau, Gabenor R. Ibbetson dengan bantuan pegawai-pegawai British di Melaka, seperti Penguasa Tanah Melaka W.T. Lewis, Thomas Church dan kemudiannya Residen Konsular Melaka Sir Samuel Garling telah campur tangan dalam negeri Naning. British mendakwa Naning sebahagian daripada Melaka. Oleh sebab dakwaan ini dinafikan oleh Penghulu D o l Said, pihak British meluaskan kuasanya melalui ketenteraan. Walaupun berjaya mengalahkan angkatan British yang mara untuk menawan Naning pada tahun 1831, tetapi Naning kalah di tangan B r i t i s h pada tahun 1832. Kekalahan i n i menyebabkan Naning dimasukkan ke dalam pentadbiran Negeri-Negeri Selat dengan J.B. Westerhout sebagai pemerintah Naning. Apabila Singapura berkembang maju, pusat pentadbiran Negeri-negeri Selat dipindahkan di Singapura pada tahun 1832. Negeri-negeri Selat yang ditadbirkan oleh Gabenor Negeri-negeri Selat diletakkan di bawah pentadbiran Syarikat Hindia Timur Inggeris yang berpusat di India.


Kemudiannya British campur tangan dalam masalah penentuan pengganti Sultan Husin Johor yang mangkat di Umbai, Melaka pada tahun 1835. Setelah mendapat persetujuan British, Tengku A l i , putera Sultan Husin yang dilantik sebagai pengganti ayahandanya, hanya diisytiharkan sebagai Sultan pada 16 September 1840. 4

Perkembangan Singapura sebagai pusat perdagangan yang pesat menyebabkan kesukaran di pihak pentadbiran Negeri-negeri Selat untuk mengawalnya. Kedudukan pentadbiran India yang jauh untuk dirujuk dan tidak sangat mengambil berat ke atas perkembangan Singapura malah pentadbiran India cuba mengambil langkah untuk membatalkan kedudukan Singapura sebagai pelabuhan bebas, telah menyebabkan timbulnya cadangan saudagar-saudagar terkemuka di Singapura supaya kerajaan British memindahkan pentadbiran Negeri-Negeri Selat dari India. Di samping itu kekacauan di Tanah Melayu yang mengganggu perdagangan menyebabkan saudagar Negeri-negeri Selat menggesa pihak British mengambil langkah yang lebih positif. Perang yang telah terletus bagi merebut jawatan Bendahara Pahang selepas kemangkatan Bendahara Wan Ali pada tahun 1857, antara dua orang puteranya Wan Ahmad dengan Wan Mutahir telah menyebabkan kegiatan perdagangan di Pahang terbantut. Oleh sebab mengalami kerugian, saudagar Negeri-negeri Selat menuntut supaya British mengambil tindakan yang wajar. Apabila menyedari Sultan Omar Terengganu terlibat memberi sokongan kepada Wan Ahmad menentang Bendahara Wan Mutahir, British memberi amaran kepada Terengganu. Pihak British juga mendesak Sultan Omar menyerahkan Sultan Mahmud, bekas Sultan Lingga yang diturunkan takhta kerajaan oleh Belanda pada tahun 1857 yang sedang berlindung di Terengganu. Tuntutan ini dibuat kerana British mengesyaki Sultan

278

Mahmud Lingga memberi sokongan kepada Wan Ahmad. Oleh sebab gagal mendapat kerjasama daripada Sultan Omar, pada tahun 1862 Gabenor Sir Orfeur Cavenagh menghantar kapal perang ke Terengganu di bawah perintah Kolonel MacPherson untuk berunding dengan Sultan Omar. A p a b i l a rundingan gagal, Kolonel MacPherson sebelum meninggalkan Terengganu, membedil Kuala Terengganu pada tahun 1862. Penglibatan British di Terengganu ini dibantah pula oleh kerajaan Siam. Persaingan di Pahang tersebut berakhir dengan kemenangan di pihak Wan Ahmad. Pada tahun 1863 Wan Ahmad menjadi Bendahara Pahang. Walaupun British tidak bertapak di Terengganu dan Pahang, tetapi mereka melibatkan diri dalam hal-ehwal tempatan. 5

6

Pada tahun 1867 Negeri-negeri Selat diisytiharkan sebagai Tanah Jajahan British dan sebuah Majlis Perundangan dibentuk di Singapura bagi membolehkan mereka meluluskan Undang-undang yang sesuai dengan cita rasa tempatan. Kemajuan ekonomi dan perkembangan pesat perdagangan dengan pembukaan Terusan Suez serta penggunaan kapal wap juga kegiatan perdagangan dengan Negeri-negeri Melayu telah membawa desakan saudagar supaya kerajaan British campur tangan. Kepesatan keluaran barangan kilang, akibat perkembangan Revolusi Perusahaan menyebabkan England memerlukan kawasan untuk memasarkannya. Keistimewaan Tanah Melayu yang mempunyai simpanan bijih timah yang banyak telah menambahkan minat lagi untuk British melibatkan diri dalam Negeri-negeri Tanah Melayu. Keinginan campur tangan ini didorong lagi oleh kekurangan bijih timah di England sendiri. Pengeluaran bijih timah di Cornwall sendiri telah pun kehabisan. Dengan itu bijih timah diperlukan untuk menampung kehendak perkembangan perusahaan mereka.

279


Dalam bulan September 1873, Earl of Kimberley, Setiausaha Jabatan Jajahan di London berpendapat bahawa dasar ke atas Tanah Melayu perlu diubah. Andrew Clarke yang bakal memegang jawatan Gabenor Negeri-negeri Selat telah diarahkan supaya membuat laporan mengenai negeri-negeri Melayu dan memperakukan langkah yang wajar yang boleh diambil oleh Jabatan Tanah Jajahan. Langkah kerajaan British ini dipengaruhi oleh laporan daripada pegawai-pegawai British di Tanah Melayu yang menyatakan bahawa kekacauan yang berlaku di negeri-negeri Melayu telah mengganggu kelancaran perkembangan ekonomi. Pembesar tempatan juga sebenarnya berusaha untuk mendapatkan bantuan dari luar bagi mengatasi kekacauan tersebut. Kebimbangan campur tangan kuasa barat lain dalam negeri-negeri Melayu menyebabkan langkah perubahaan dasar perlu diambil. Apabila Sir Andrew Clarke mengambil alih teraju pentadbiran Negeri-Negeri Selat daripada Sir Harry Ord pada 4 November 1873, beliau telah mengambil langkah ke arah campur tangan dalam negeri-negeri Melayu. Dalam satu perbincangan dengan W . H . Read, seorang saudagar berpengaruh di Negeri-negeri Selat pada 13 Disember 1873, Sir Andrew Clarke telah menyatakan keinginan beliau untuk campur tangan dalam negeri-negeri Melayu. Seterusnya Sir Andrew Clarke mengambil langkah menghantar Mejar Mcnair, Jurutera Tanah Jajahan dan Kapten Dunlop, Inspektor Jeneral Polis pada 7 Januari 1874 untuk mengatur perjumpaan pembesar-pembesar Melayu. Keadaan kacau bilau dalam negeri-negeri Melayu telah diambil kesempatan oleh British untuk memulakan langkah campur tangan. Pertempuran kongsi gelap Hai San dan Ghee Hin di Larut dan masalah takhta kerajaan di Perak, terutamanya persaingan antara Raja Muda Abdullah dengan Sultan Ismail telah mengganggu kepentingan ekonomi British di Perak. Begitu juga persaingan antara Raja Mahdi dengan Raja Abdullah ke atas Klang dan keadaan yang tidak selamat di perairan Selangor serta persaingan antara Dato' Klana Sungai Ujong Syed Abdul Rahman dengan Dato' Syahbandar Abdullah bin Ahmad menjadi alasan campur tangan untuk mengamankan keadaan. Sir Andrew Clarke

memulakan perluasan kuasa British dengan menandatangani Perjanjian Pangkor pada 20 Januari 1874. Perjanjian ini mengiktiraf Raja Muda Abdullah sebagai Sultan Perak dan Sultan Ismail disuruh bersara. Selain itu seorang Residen British akan ditempatkan di Perak untuk menasihat dalam semua perkara kecuali adat istiadat dan agama Islam. Pada 21 April 1874, Dato' Klana Sungai Ujong Syed Abdul Rahman bersetuju menerima pengaruh British di Sungai Ujong. Begitu juga dengan Sultan A b d u l Samad Selangor yang telah menyatakan kesanggupan baginda menerima pengaruh British pada 3 Oktober 1874. Di Perak, kerajaan British melantik James Wheeler Woodford Birch menjadi Residen British yang pertama dan memegang jawatan tersebut pada 4 November 1874. Kapten T.C.S. Speedy pula dilantik sebagai Penolong Residen British dan tinggal di Larut. Di Sungai Ujong pula, setelah berjaya mengalahkan tentangan Dato' Syahbandar Abdullah Tunggal, pihak British menempatkan W.J.J. Tatham memegang jawatan Penolong Residen British. Kemudiannya jawatan ini digantikan oleh Patrick James Murray pada bulan April 1875. Manakala di Selangor pula, J.G. Davidson dilantik sebagai Residen kepada Tengku Kudin dan Frank Swettenham sebagai Penolong Residen kepada Sultan Abdul Samad. M u l a i tahun 1874 British dengan rasminya terlibat secara langsung dalam hal ehwal negeri-negeri tempatan. Campur tangan British dalam negeri-negeri Melayu yang dimulakan oleh Sir Andrew Clarke ini diteruskan oleh penggantinya Sir William Jervois. Walaupun Jervois cuba meletakkan Pahang di bawah naungan British, tetapi beliau gagal. Begitu juga dengan penggantinya Sir William Robinson, yang tidak dapat meletakkan negeri Melayu lain ke dalam pengaruh British. Namun begitu pemangku Gabenor, A . E . H . Anson, sementara menunggu kedatangan Gabenor baru telah mengambil kesempatan di atas kemangkatan Sultan A l i Johor pada tahun 1877 di Umbai, Melaka dengan meletakkan Muar-Kesang di bawah pentadbiran sementara Maharaja Abu Bakar. Padahal mengikut Perjanjian 10 Mac 1855, yang dimeterai di antara Sultan A l i dengan Temenggung Ibrahim Muar-Kesang ialah kepunyaan Sultan A l i dan pengganti baginda. Dalam pada itu, British 281


juga terlibat dalam pemilihan yang berlangsung di Kuala Kesang untuk menentukan pemerintah Muar. Dalam pemilihan yang berlangsung pada tahun 1877, Temenggung dan penghulu-penghulu Muar sebulat suara memilih Maharaja Abu Bakar sebagai pemerintah Muar. 7

Ketika Sir Frederick Weld menjadi Gabenor Negeri-negeri Selat mulai bulan M e i 1880, beliau menjalankan usaha untuk meluaskan lagi pengaruh British di Tanah Melayu. Sir Frederick Weld juga menjalankan usaha meluaskan pengaruh British di Negeri Sembilan, Pahang dan Johor. Pada 17 September 1887 penghulu dan pembesar-pembesar Rembau menandatangani perjanjian bersetuju menyerahkan kutipan cukai kepada pegawai British yang dikenali dengan panggilan 'Pemungut Cukai dan Pengadil Mahkamah'. Walaupun pada 24 Ogos 1883, pembesar Jelebu (Yamtuan Muda dan Penghulu) bersetuju bahawa Residen Sungai Ujong akan membantu dalam urusan pentadbiran dan kutipan hasil, tetapi perjanjian yang ditandatangani pada bulan September 1883 antara penghulu dengan British bersetuju menerima seorang pegawai British menguruskan pentadbiran Jelebu. Dasar perluasan Sir Frederick Weld di Negeri Sembilan menawarkan nasihat dalam negeri-negeri, bukannya secara menempatkan terus Residen British di sana. Sir Frederick Weld turut berminat ke atas Pahang di atas keyakinan bahawa Pahang memiliki sumber galian yang kaya. Walaupun peluang campur tangan boleh dilakukan ketika Engku Wan Mansur melancarkan serangan pada tahun 1884 ke atas abangnya, Bendahara Wan Ahmad untuk merampas kuasa, tetapi Sir Cecil Smith, pemangku Gabenor tidak mengambil sebarang langkah kerana beliau meragui tuntutan Engku Wan Mansur. Apabila Sir Frederick Weld bertugas semula, beliau meneruskan lagi usahanya. Beliau bersama

282

rombongan datang ke Pekan pada bulan M e i 1886. Beliau turut menghantar Hugh Clifford ke Pahang mempengaruhi Bendahara Wan Ahmad supaya menerima pengaruh British. Usaha Cliford berhasil apabila Bendahara Wan Ahmad memberi surat pada bulan Mac 1887 menyatakan kesanggupan menerima wakil British. Pada 8 Oktober 1887, perjanjian ditandatangani oleh Wan Ahmad, tetapi beliau mempunyai kuasa melantik dan memecat Wakil British. Wakil British hanya mempunyai kuasa menerima aduan orang Eropah. Walaupun Sir Frederick Weld tidak puas hati dengan pencapaian ini tetapi beliau tidak dapat berbuat apa-apa kerana jawatan Gabenor digantikan oleh Sir Cecil Smith pada bulan Oktober 1887. Gabenor Sir Cecil Smith meneruskan usaha mengukuhkan kedudukan British dan di pihak lain meluaskan lagi pengaruh British. Gabenor Sir Cecil Smith meneruskan usahanya di Pahang. Apabila Bendahara Wan Ahmad membatalkan konsesi Perbadanan Pahang Berhad dan pada bulan Februari 1888 berlakunya pembunuhan ke atas Goh Hui di kawasan berhampiran dengan istana dan isterinya pula ditahan di istana, yang dipercayai rakyat British, Gabenor Sir Cecil Smith mengambil peluang ini dengan menekan Bendahara Wan Ahmad menaikkan taraf Wakil British sebagai Residen untuk memastikan supaya kejadian seperti itu tidak akan berulang lagi. Walaupun Bendahara Wan Ahmad enggan menerima cadangan British tetapi akhirnya pada 24 Ogos 1888 beliau menyatakan kesanggupan menerima seorang Residen British. Berikutnya J.P. Rodger dilantik sebagai Residen Pahang pada tahun 1889. Menjelang akhir kurun ke-19, negeri-negeri Melayu yang terdiri daripada Kedah, Perlis, Kelantan, Terengganu dan Johor ialah negerinegeri yang belum menerima pengaruh British. Kegiatan Perancis di Indo-China ketika itu sebenarnya amat membimbangkan British. Sementara itu akhir kurun ke-19 dan awal kurun ke-20 terdapat kegiatan kuasa-kuasa barat lain seperti Rusia, Jerman dan Amerika untuk mendapatkan tapak di Semenanjung Tanah Melayu. Jerman pernah cuba mendapatkan Pulau Langkawi, manakala A m e r i k a pula cuba 283


mendapatkan tempat di Terengganu. Untuk memastikan kepentingannya kekal di Tanah Melayu, British menandatangani perjanjian dengan kerajaan Siam. Pada tahun 1897 perjanjian rahsia ditandatangani antara British dengan Siam. Secara tidak jelas British mengakui kekuasaan Siam ke atas negeri-negeri Melayu dan Siam memberi kepastian tidak akan memindahkan kuasanya ke atas negeri tersebut tanpa pengetahuan British. Pada tahun 1899 pula perjanjian sempadan ditandatangani oleh British dengan Siam. Dalam perjanjian ini British mengakui Reman sebagai wilayah Siam; manakala Kedah, Perlis, Kelantan dan Terengganu ialah jajahan takluk Siam. Pihak British kemudiannya menjalankan usahanya lagi dan hasilnya terikat perjanjian British-Siam pada 6 Oktober 1902. Dalam Perjanjian 1902 ini Siam akan menguasai hubungan luar Kelantan dan Terengganu dan seorang penasihat akan dilantik dalam bidang tidak termasuk agama dan adat istiadat tempatan. Perjanjian ini ditentang oleh Sultan Zainal Abidin 111 Terengganu. Walau bagaimanapun, Kelantan menerima Penasihat Siam pada tahun 1903. Jawatan Penasihat di Kelantan ini disandang oleh bangsa British, W . A . Graham. Usaha-usaha seterusnya dijalankan bagi mempengaruhi kerajaan Siam untuk menyerahkan negeri Kedah, Perlis, Kelantan dan Terengganu kepada kerajaan British. Akhirnya melalui Perjanjian Bangkok yang ditandatangani pada 9 Julai 1909 antara kerajaan British dengan Siam negeri-negeri Kedah, Perlis, Kelantan dan Terenganu diserahkan kepada kerajaan British. Kedah dan Perlis menerima penasihat British pada tahun 1909. Kelantan dan Terengganu tidak mengiktirafkan perjanjian ini menyebabkan Kelantan menandatangani perjanjian dengan kerajaan British pada tahun 1910 menerima Penasihat British. Manakala Terengganu yang menandatangani perjanjian dengan kerajaan British pada tahun 1910 menerima Ejen British. Sementara itu kegiatan untuk meletakkan Johor di bawah pengaruh British yang dirintis oleh Sir Frederick Weld tidak menghasil kejayaan. 284

Ini kerana pada tahun 1885, melalui perjanjian Kerajaan Johor dengan Great Britain, Maharaja diakui oleh British sebagai Sultan Johor. Kemudiannya Maharaja Abu Bakar mengukuhkan lagi kedudukannya dengan meluluskan Undang-Undang Tubuh Kerajaan Johor pada tahun 1894. Gabenor Sir Cecil Smith, pengganti Sir Frederick Weld tidak menjalankan usaha yang bersungguh-sungguh untuk meletakkan Johor di bawah naungan British. Walaupun demikian pihak British masih menjalankan usaha memujuk Johor menerima pengaruh British. Usaha ini dilakukan dengan giat pada masa pentadbiran Pesuruhjaya Tinggi Negeri-negeri Melayu Bersekutu dan Gabenor Negeri-negeri Selat Sir John Anderson. Akhirnya pada bulan Oktober 1909 Sultan Ibrahim, putera Sultan Abu Bakar menyatakan kesanggupan menerima seorang Penasihat British. Jawatan ini disandang oleh D . G . Campbell, bekas Residen Negeri Sembilan. Pihak British masih tidak berpuas hati dengan jawatan ini, kerana pegawai British menghadapi kesukaran mempengaruhi Sultan Ibrahim mengikut nasihat. Dengan itu pada tahun 1913, dengan persetujuan Sultan Ibrahim, Suruhanjaya Penyiasat mengenai keadaan penjara dibentuk. Suruhanjaya ini dalam laporannya menyatakan wujudnya penyelewengan dalam pentadbiran. Akhirnya pihak British mendesak Sultan Ibrahim menerima Penasihat British. Atas desakan itu akhirnya, pada bulan Mei 1914, kerajaan Johor menerima Penasihat British. Perlantikan Ejen British di Terengganu juga melahirkan rasa tidak puas hati British kerana tidak mempunyai kuasa dalam pentadbiran. Dengan itu pihak British membentuk Suruhanjaya pada tahun 1918 untuk menyiasat keadaan pentadbiran penjara di Kuala Terengganu dan Kemaman. Suruhanjaya ini mengakui bahawa hanya dengan campur tangan British sahaja pentadbiran Terengganu akan berjalan dengan baik. Akhirnya pada tahun 1919, kerajaan Terengganu menandatangani perjanjian dengan kerajaan British dan menerima Penasihat British. Penerimaan ini dilakukan dengan perlantikan Penasihat British di Terengganu pada tahun yang sama.


Perubahan Dalam Pentadbiran Penglibatan Syarikat Hindia Timur Inggeris di Pulau Pinang menyebabkan Sultan Kedah kehilangan pegangannya ke atas Pulau Pinang yang kemudiannya disusuli dengan Seberang Perai. Begitu juga dengan penempatan Syarikat Hindia Timur Inggeris di Singapura pada tahun 1819, kedudukan kekuasaan Sultan dan Temenggung Johor juga berkurangan. Dalam pada itu pengaruh Syarikat Hindia Timur Inggeris bertambah lagi dengan kependudukannya di Melaka. Seterusnya mulai tahun 1826, Pulau Pinang, Singapura, dan Melaka digabung ke dalam satu pentadbiran yang dikenali sebagai Negeri-negeri Selat, dan berpusat di Pulau Pinang. Masing-masing negeri ini ditadbirkan oleh Residen Konsular. Manakala campur tangan British di Perak, Selangor, Negeri Sembilan dan Pahang pula wujud dalam bentuk negeri-negeri tersebut menerima pelantikan Residen British. Sultan bagi tiap-tiap negeri tersebut dikehendaki meminta nasihat Residen British dan mematuhinya. Namun begitu nasihat tersebut tidak termasuk hal yang berkaitan dengan agama Islam dan adat Melayu. Begitu juga apabila British campur tangan di Perlis, Kedah, Kelantan, Johor, dan Terengganu. Tiap-tiap negeri ini dilantik pegawai British yang bergelar Penasihat British. Bidang kuasa mereka seperti Residen British, di mana Sultan pada negeri tersebut dikendaki meminta nasihat dalam semua perkara kecuali agama dan adat Melayu, dan baginda mesti mematuhinya. Walaupun jawatan Residen dibentuk, tetapi Sultan dan para pembesar negeri masih dikekalkan. Kemudiannya Sultan dan Pembesar tidaklah berkuasa penuh dalam pentadbiran negeri masing-masing. Kedudukan Residen bukan sahaja sebagai penasihat tetapi lebih sebagai pemerintah. Majlis Mesyuarat Negeri kemudiannya dibentuk, misalnya di Perak dan Selangor pada tahun 1877, dan Pahang pada tahun 1889.

Campur tangan British dalam negeri Johor pada tahun 1819, menyebabkan kerajaan Johor Lama terbahagi dua. Perjanjian yang ditandatangani oleh Sir Stamford Raffles dengan Sultan Husin Muhammad Shah dan Temenggung Abdul Rahman pada tahun 1819, mengiktirafkan Sultan Husin sebagai Sultan Johor, dan baginda bersemayam di Kampung Gelam, Singapura. Kini terdapat dua orang Sultan Johor, Sultan Husin di Singapura, dan Sultan Abdul Rahman di Lingga. 8

Begitu juga campur tangan British di Perak, seorang Residen British, dan Penolong Residen British dilantik. J.W.W. Birch sebagai Residen, dan Kapten T.C.S. Speedy sebagai penolong. Kehadiran keduadua pegawai British ini menyebabkan wujud satu pejabat baru dalam sistem pentadbiran Perak. Sultan Abdullah dikehendaki mendapatkan nasihat daripada Residen dan mematuhinya. Begitu juga Orang Kaya Menteri Paduka Tuan Ngah Ibrahim Larut diwajibkan berurusan terlebih dahulu dengan T.C.S. Speedy. Dalam pada itu campur tangan British melalui Perjanjian Pangkor tidak mengiktiraf Sultan Ismail sebagai Sultan Perak, sebaliknya menerima Raja Muda Abdullah sebagai Sultan Perak. Keadaan ini mewujudkan dua orang sultan di Perak iaitu, Sultan Ismail bersama pembesar yang menyokong baginda berkuasa di Hulu Perak, manakala Sultan Abdullah dan pembesar menyokong baginda berkuasa di Hilir Perak. Campur tangan British di Perak juga menyebabkan sistem pentadbiran mengalami perubahan. Para pembesar yang sebelum itu mendapat tauliah daripada sultan untuk berkuasa ke atas kawasan tertentu, dan boleh memungut cukai di kawasan itu, kini tidak dibenarkan oleh peraturan baru yang diperkenalkan oleh J.W.W. Birch. Malah Sultan

287


Abdullah tidak dibenarkan berurusan terus dengan gabenor, melainkan melalui Residen terlebih dahulu. Langkah Sultan Abdullah menghantar wakil yang terdiri daripada Laksamana, Orang Kaya Mat Arshad, Haji Husin, Haji Mat Yasin, dan Raja Idris ke Singapura pada awal M e i 1875 menemui Gabenor Negeri-negeri Selat bagi memaklumkan tindakan dan sikap J.W.W. Birch telah diberi amaran oleh Sir Andrew Clarke. Baginda diingatkan supaya melalui Residen British terlebih dahulu sebelum berurusan dengan gabenor. Segala tindak tanduk J.W.W. Birch ini sebenarnya sangat tidak disenangi oleh Sultan Abdullah, Sultan Ismail dan pembesar Perak. Akhirnya mereka merancang menentang British. Pada dua hari raya puasa, 2 November 1875, orang Melayu di bawah pimpinan Dato' Maharaja Lela, Pandak Lam dan Dato' Sagor Ngah Kamdin membunuh J.W.W. Birch yang sedang mandi di Pasir Salak. 9

10

Penglibatan British di Selangor juga mewujudkan berbagai perubahan dalam sistem pentadbiran. Walaupun tidak ada perjanjian yang mengikat Selangor dengan British sebagaimana Perak, tetapi Sultan Abdul Samad terikat dengan bidang tugas Residen British. Misalnya dalam penentuan Raja Muda Selangor, Sultan Abdul Samad meminta jasa Residen British Selangor, J.P. Rodger menguruskan pemilihan Raja Muda Selangor menggantikan Raja Muda Musa yang mangkat pada tahun 1884. Padahal dalam adat pemilihan Raja Muda Selangor, mereka yang bertanggungjawab ialah Orang Besar Empat Suku, Dato' Aru, Dato Penggawa Tua, Dato' Jeram dan Dato' Klang. Daripada mereka ini, Dato'

288

Aru diberi tanggungjawab mengisytiharkan nama Raja Muda Selangor." Dengan itu pemilihan diuruskan oleh J.R Rodger, Raja Suleiman, putera Raja Muda Musa dipilih dan pada 10 Disember 1887 diisytiharkan dalam upacara penuh istiadat sebagai Raja Muda Selangor. 12

Seperti juga negeri lain yang dicampuri British, Pahang juga mengalami perubahan dalam sistem pentadbiran setelah J.P. Rodger dilantik sebagai Residen British Pahang pada tahun 1889. Pentadbiran Pahang dibahagikan kepada beberapa daerah. Daerah ini pula ditadbirkan oleh Majistret dan Kolektor: Kuantan, A . H . Wall; Kuala Pahang, W W . Michell; Pekan, F. Belfield; Temerloh, E . A . Wise; Hulu Pahang, W.C. Michell, dan Hugh Clifford sebagai Penguasa Hulu Pahang. Selain itu Majlis Mesyuarat Negeri dibentuk untuk mengendalikan semua peraturan dan undang-undang yang diluluskan untuk dikuatkuasakan di Pahang. Antara perkara yang diluluskan oleh Majlis Mesyuarat Negeri, elaun kepada pembesar Pahang, peraturan mengenai perhambaan dan sistem kerah. Ramai pembesar Pahang, antaranya Maharaja Purba Jelai, Dato' Shahbandar, Orang Kaya Chenor, Orang Kaya Temerloh, Tok Gajah dan Abdullah Bera yang tidak puas hati dengan beberapa keputusan Majlis, misalnya mengenai elaun. Mereka menyatakan akan memulaukan keputusan Majlis tersebut. Namun begitu J.P. Rodger memberi amaran akan mengambil tindakan ke atas mereka yang ingkar. Di kalangan pembesar Pahang, Majlis Mesyuarat Negeri dikenali sebagai "Majlis Tuan Rodger". 13

14


Perkara yang sama juga berlaku di Terengganu, setelah British campur tangan dalam pentadbiran mulai tahun 1919. Pada tahun 1919, Penasihat British dilantik di Terengganu. Jawatan ini pertama kali disandang oleh J.L. Humphreys yang sebelum ini bertugas di Terengganu sebagai Ejen British. Struktur pentadbiran Terengganu disusun. K i n i Terengganu dibahagikan kepada tiga jajahan. Jajahan Timur iaitu Kemaman, Kemasik, Kerteh, Paka dan Dungun yang berpusat di Kemaman, ditadbirkan oleh Pesuruhjaya Timur dan dibantu oleh Penolong Penasihat British. Jajahan Tengah pula terdiri daripada Kuala Terengganu, Marang dan Kuala Berang dengan pusat pentadbirannya di Kuala Terengganu. Manakala Jajahan Barat pula terdiri daripada Besut dan Setiu yang menjadikan Kampung Raja sebagai pusat pentadbiran. Jajahan ini ditadbir oleh Pesuruhjaya Timur dan dibantu oleh Penolong Penasihat British. Dalam pada itu Jabatan Kastam, Jabatan Tanah dan Galian, Jabatan Kerja Raya, Jabatan Perubatan diletakkan di bawah Penasihat British. Jabatan Hal-Ehwal Agama juga dibentuk selepas campur tangan British untuk menguruskan segala hal yang berkaitan dengan agama. Ketua Jabatan ini, bergelar Sheikh-ul-Islam pertama kalinya disandang oleh Tuan Embong, saudara Syed Abdul Rahman alIdrus. Walaupun jabatan agama ini tidak diletakkan di bawah kawalan Penasihat British, tetapi perbelanjaannya terletak di bawah perhatian Penasihat British. Jika dilihat sekarang, pentadbiran Terengganu dikendalikan oleh Sultan, Penasihat British, Menteri Besar dan Setiausaha Kerajaan. 15

Apabila kerajaan British berpendapat bahawa Sistem Residen yang diperkenalkan tidak wujud keseragaman dalam pentadbiran dan menyukarkan sesebuah negeri untuk membantu negeri yang lain, rancangan dibuat untuk mewujudkan persekutuan di kalangan negeri

290

Perak, Selangor, Negeri Sembilan dan Pahang. Pada Julai 1895. Perjanjian Persekutuan ditandatangani dan kemudiannya berkuat kuasa pada Julai 1896. Antara lain syarat perjanjian ini, Raja-Raja Perak, Selangor, Negeri Sembilan dan Pahang bersetuju menerima naungan British dan seorang Residen Jeneral akan dilantik untuk menguruskan pentadbiran Persekutuan. Pembentukan Persekutuan ini menyebabkan bidang tugas Residen tertakluk kepada Residen Jeneral yang berpusat di Kuala Lumpur. Residen Jeneral pula bertanggungjawab kepada Gabenor. Walaupun Majlis Negeri boleh bersidang tetapi kelulusan draf undang-undang dan anggaran perbelanjan hendaklah dibuat oleh Gabenor yang dihantar melalui Residen Jeneral. 16

17

Dalam pada itu Mesyuarat Raja-Raja atau Durbar akan diadakan tiap-tiap tahun bagi membincangkan kepentingan bersama. Keanggotaannya terdiri daripada Residen Jeneral, empat orang Sultan dan empat orang Residen. Durbar bertemu buat pertama kalinya pada tahun 1897 di Kuala Kangsar dan berikutnya kali kedua, di Kuala Lumpur pada tahun 1903. Gabenor Sir John Anderson berhasrat untuk memusatkan pentadbiran Persekutuan di Singapura. Kemudian Majlis Persekutuan dibentuk pada tahun 1909. Apabila Majlis Persekutuan dibentuk, Durbar dibatalkan. Pada 11 M e i 1909 Majlis Persekutuan yang ahlinya terdiri daripada Pesuruhjaya Tinggi (Presiden), Residen Jeneral, empat orang Sultan dan Residen, empat orang tidak rasmi yang terdiri daripada tiga orang Eropah dan seorang Cina dirasmikan. Sultan yang bertugas sebagai Presiden dalam Majlis Mesyuarat Negeri masing-masing hanya menjadi

291


ahli biasa dalam Majlis Persekutuan. Majlis Persekutuan boleh berjalan tanpa kehadiran Sultan. Pesuruhjaya Tinggi memiliki kuasa yang luas, iaitu boleh mencalonkan ahli rasmi atau tidak rasmi dan memberhentikan ahli rasmi. Juga mempunyai kuasa undi pemutus. Perlaksanaan Majlis Persekutuan lebih cenderung ke arah pemusatan kuasa kepada Pesuruhjaya Tinggi. Sultan Idris Shah Perak membantah pemusatan kuasa ini. Oleh sebab adanya tentangan, maka Pesuruhjaya Tinggi dan Gabenor Sir Lawrence Guillemard yang memegang jawatan itu pada 3 Februari 1920 menjalankan usaha untuk mengurangkan pemusatan kuasa. Kemudiannya pada tahun 1924, seorang wakil Melayu, Raja Chulan bin Sultan Abdullah Perak dilantik menganggotai Majlis Persekutuan. Guillemard cuba menarik minat supaya negeri-negeri Melayu yang masih belum berada di bawah naungan British menerima pengaruh British. Pada tahun 1925 Guillemard mengemukakan cadangannya yang akan dikuatkuasakan pada tahun 1927. Antara rancangannya, Raja-Raja akan dikeluarkan daripada Majlis Persekutuan, tetapi Durbar akan dipulihkan semula. Rang Undang-Undang hanya akan sah apabila ditandatangani oleh Raja-Raja. K i n i Raja-Raja akan menghadiri upacara perasmian Majlis, dan tempatnya akan digantikan oleh tiga orang pegawai kanan Eropah dan tiga orang Melayu. Selain itu beliau juga mengesyorkan pemansuhan jawatan Ketua Setiausaha. A p a b i l a Hugh Clifford menggantikan Sir Lawrence Guillemard, pada tahun 1927-30, beliau tidak begitu yakin dengan pengagihan kuasa. Sebaliknya beliau percaya pengawalan British adalah baik untuk memelihara kepentingan orang Melayu. Apabila Sir Cecil Clementi dilantik menggantikan Hugh Clifford sebagai Pesuruhjaya Tinggi dan Gabenor, beliau meneruskan semula pengagihan kuasa. Beliau juga mencadangkan untuk menggantikan jawatan Ketua Setiausaha kepada Setiausaha Persekutuan. Walaupun cadangan Sir Cecil Clementi mendapat bantahan daripada orang Cina dan Eropah, tetapi beliau meneruskan usahanya. Jabatan Tanah Jajahan 292

menghantar Sir Samuel Wilson untuk mengkaji cadangan Sir Cecil Clementi. Dalam laporannya pada tahun 1930, Sir Samuel Wilson menyokong cadangan Sir Cecil Clementi. Cadangan ini dibawa ke Parlimen British dan diluluskan. Jawatan Ketua Setiausaha ditukarkan kepada Setiausaha Persekutuan pada tahun 1935. Langkah seterusnya diambil dengan menambahkan ahli tidak rasmi Majlis Mesyuarat Negeri. Manakala Majlis Persekutuan terus menjadi kuasa tertinggi perkara yang bersangkutan dengan Persekutuan. Bentuk pentadbiran ini berterusan sehingga Jepun melancarkan serangan ke atas Tanah Melayu pada tahun 1941. Pentadbiran Tanah Melayu mengalami perubahan apabila Jepun memerintah Tanah Melayu pada tahun 1941-1942. Jepun menyerang Tanah Melayu pada penghujung tahun 1941 dan dengan rasminya menguasai Tanah Melayu setelah British menyerah kalah pada 15 Februari 1942. Tanah Melayu dan Sumatera diletakkan di bawah Tentera Ketumbukan Dua Puluh Lima (Twenty-Fifth Army) yang berada di bawah pemerintahan Leftenan Jeneral Yamashita Tomoyuki. Dalam pada itu Ketua Pentadbiran Tentera diletakkan di bawah pimpinan Mejar Jeneral Manaki Keishi, manakala Ketua Pentadbiran di bawah Kolonel Watanabe Wataru. 18

Pentadbiran Tentera Jepun telah mengekalkan sultan di atas takhta kerajaan masing-masing, tetapi berkuasa dalam hal yang berkaitan dengan agama. Dalam pada itu pegawai kerajaan yang berkhidmat sebelum itu dikekalkan. Namun begitu nama jabatan ditukarkan kepada 19

293


nama Jepun, seperti Pejabat Khazanah sebagai Zaimu-bu. Namun begitu selepas perjumpaan Raja-Raja Melayu di Singapura pada Januari 1943, pentadbiran Jepun berjanji akan menjaga kedudukan, kehormatan dan harta benda Raja-Raja Melayu. Selain itu Raja-Raja Melayu akan dihormati oleh pegawai Jepun, diakui sebagai Ketua Agama, dibayar gaji seperti dinikmati sebelumnya. 20

21

22

Kemudiannya pentadbiran Tanah Melayu khususnya Perlis, Kedah, Kelantan dan Terengganu mengalami pembahan. Pada tahun 1943, negeri-negeri Melayu ini diserahkan Jepun kepada Thailand. Pentadbiran keempat-empat buah negeri Melayu ini diletakkan di bawah Gabenor Jeneral dan tiap-tiap negeri di bawah Gabenor Thai. Pusat pentadbiran negeri-negeri ini diletakkan di Alor Setar. Kemudiannya gelaran Gabenor Jeneral ditukar kepada Pesuruhjaya Tinggi Tentera Thai Bagi Empat Buah Negeri (The Military High Commissioner of Four States), dan Gabenor ditukar kepada Pesumhjaya Tentera. Dalam pada itu keempat-empat buah negeri Melayu ini diletakkan di bawah Perdana Menteri Thailand, Phibun Songkhram. Kemudiannya pada tahun 1943, pentadbiran tentera Thailand memulihkan Majlis Mesyuarat Negeri yang tidak bersidang sejak tahun tentera Jepun memerintah. Majlis Mesyuarat 23

24

25

294

ini dikenali sebagai Montri Sapha. Montri Sapha diketuai oleh Sultan sebagai presiden. 26

Pada tahun 1945, Jepun mengaku kalah. Setelah Jepun mengaku kalah, Malayan Peoples Anti-Japanese Army (MPAJA) mengambil kesempatan memerintah Tanah M e l a y u selama dua minggu. Persengketaan kaum, antara orang Melayu dengan orang Cina berlaku di Batu Pahat Johor, Sungai Manik dan Bekor di Perak. Kemudiannya pada bulan September 1945, British berkuasa semula di bawah Pentadbiran Tentera British (British Military Administration). Tanah Melayu terus mengalami perkembangan politik apabila kerajaan British mengesyorkan gagasan Malayan Union. Rancangan ini dikaji oleh kerajaan British sejak tahun 1943, di bawah Malayan Planning Unit dan hanya pada tahun 1946 dibentangkan di Parlimen. Kerajaan British mengambil keputusan untuk memperkenalkan Malayan Union di Tanah Melayu. Dalam rancangan Malayan Union ini Negerinegeri Melayu (sembilan buah negeri Melayu dan dua negeri Selat, iaitu Pulau Pinang dan Melaka), kecuali Singapura akan digabungkan di bawah pentadbiran pusat di bawah gabenor. Raja-Raja Melayu hanya berkuasa dalam hal-ehwal agama Islam dan adat istiadat Melayu sahaja. Kerajaan British melantik Sir Harold MacMichael mewakili kerajaan British bagi mendapatkan tandatangan Raja-Raja Melayu sebagai persetujuan terhadap perlaksanaan Malayan Union. Sir Harold MacMichael berjaya mendapatkan semua tandatangani Raja-Raja Melayu. Persetujuan RajaRaja Melayu dibawa ke England. Kemudiannya, setelah dibincangkan dalam parlimen, Kertas Putih rancangan Malayan Union diluluskan. Seterusnya dikemukakan di Tanah Melayu pada tahun 1946.

26.

SUK. Tr. 109/1361, "Pemberitahu Kearjaan Terengganu", bilangan 1/2486, Pejabat Setiausaha Kerajaan Terengganu, 14 Disember 1/2486.

295


Pengenalan Malayan Union ini telah melahirkan tentangan daripada masyarakat Melayu. Mereka mendakwa Sir Harold MacMichael memaksa Raja Melayu menurunkan tandatangan ke atas Perjanjian 1946 bagi menyerahkan kedaulatan masing-masing kepada Raja England. Akhbar-akhbar seperti Utusan Melayu, Majlis dan Malay Mail turut memainkan peranan menentang Malayan Union. Dalam pada itu, sebelum mengubah haluan, Parti Kebangsaan Melayu Malaya ( P K M M ) menyokong gagasan Malayan Union, tetapi setelah menyedari kesilapannya, Parti Kebangsaan Melayu Malaya menyokong perjuangan Malayan Union. Maka kemudiannya muncullah tokoh-tokoh seperti Dato' Onn, Dato' Haji Abdul Wahab bin Toh Muda (Dato' Panglima Bukit Gantang) dan Dr. Hamzah Abdullah yang menjalankan kegiatan menentang Malayan Union dan mencadangkan satu perjumpaan orang Melayu bagi seluruh Tanah Melayu di Melaka. Walaupun cadangan ini disetujui, tetapi tempatnya ditukar ke Kuala Lumpur. Dalam suasana ini muncul seorang tokoh, yang kemudiannya memimpin perjuangan semangat kemerdekaan seterusnya, iaitu Dato' Onn bin Jaafar. Pada 24 Januari 1946, melalui akhbar Majlis Onn Jaafar menggesakan orangorang Melayu mengadakan satu kongres se-Tanah Melayu. Berikutnya pada 1 April 1946 Kongres ketiga diadakan di Kelab Sultan Sulaiman, Kuala Lumpur. Lima orang telah dipilih untuk mengubal perlembagaan bagi United Malays National Organisation (atau U M N O ) . Dalam pertemuan di Johor Bahru, 11-12 Mei 1946, secara rasminya U M N O lahir sebagai sebuah pertubuhan politik dan Dato' Onn Jaafar menjadi presiden yang pertama. Hasil tentangan terhadap Malayan Union menyebabkan sultansultan memulaukan Malayan Union dan British pula menyedari bahawa rancangan mereka gagal, lalu mengambil sikap berunding dengan orang Melayu untuk merangka perlembagaan baru untuk Tanah Melayu. 27

296

Campur Tangan British dan Perubahan Struktur Pemerintahan Tanah Melayu Sebelum Merdeka

Pada 1 Februari 1948 Persekutuan Tanah Melayu diisytiharkan. Negeri Perlis, Kedah, Pulau Pinang, Perak, Selangor, Negeri Sembilan, Melaka, Johor, Pahang, Terengganu, dan Kelantan bersetuju menjadi Persekutan dan diletakkan di bawah pentadbiran Pesuruhjaya Tinggi British yang akan dibantu oleh sebuah majlis yang dikenali sebagai Majlis Mesyuarat Kerja. Negeri-negeri yang tidak mempunyai Undang-undang Tubuh dikehendaki menggubal Undang-undang Tubuh masing-masing. Manakala Johor dan Terengganu yang masing-masing sudah memiliki Undang-undang Tubuh menyesuaikannya dengan Persekutuan. 28

Pada tahun 1948 Sistem A h l i telah dibentuk, tetapi pengisytiharan pertama hanya dibuat pada Mac 1950. Pada April 1951 perlantikan dibuat dengan melantik Dato' Onn bin Jaafar sebagai Ketua Jabatan Dalam Negeri; E . E . C . Thuraisingham, Jabatan Pelajaran; Dr. Lee Tiang Keng, Jabatan Kesihatan; Tunku Yaacob bin Sultan Abdul Hamidjabatan Pertanian dan Perhutanan, dan Dato' Mahmud bin Mat, Tanah, Galian dan Perhubungan. Ahli-ahli ini bertanggungjawab kepada Pesuruhjaya Tinggi British. Pada 1951 Dato' Onn bin Jaafar keluar daripada U M N O dan membentuk Independence of Malaya Party (IMP) kerana timbul ketidaksefahaman tentang perkauman dalam parti. Zainal Abidin Haji Abbas juga mengambil sikap yang sama dengan keluar daripada U M N O pada tahun 1951 dan memasuki Independence of Malaya Party (IMP). Begitu juga dengan Puteh Mariah, keluar daripada U M N O untuk memasuki IMP. Pada tahun 1951 pilihan bandaran pertama kali diadakan. Dalam pilihanraya Majlis Bandaran George Town pada 1 Disember 1951, Parti Radikal telah memenangi enam daripada sembilan kerusi yang dipertandingkan, mengalahkan Parti Buruh dan U M N O . Manakala dalam pilihanraya Majlis Bandaran Kuala Lumpur bulan Februari 1952 Parti Perikatan ( U M N O - Malayan Chinese Association ( M C A ) telah

28.

Muhammad Kamil Awang, The Sultan & The Constitution (Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1998) him. 76.

297


memenangi sembilan daripada dua belas kerusi yang dipertandingkan, mengalahkan Dato' Onn dan rakan-rakannya dengan Parti Kemerdekaan Malaya. Pada September 1953 Pesuruhjaya Tinggi menarik diri daripada Presiden Majlis Persekutuan dan tempatnya digantikan oleh speaker. Penarikan diri ini kerana tugas ahli meliputi dasar dan perlaksanaan kerajaan dan tidak lagi sesuai dengan peranan Pesuruhjaya Tinggi. Pada tahun 1953 Dato' Haji Abdul Wahab, pernah menjadi pengerusi U M N O Perak keluar daripada U M N O dan mengasaskan National Association of Perak (NAP). Beliau juga telah mengasaskan Persidangan Kebangsaan Malaya (Malaya National Conference - MNC) untuk meneruskan perjuangan IMP. Sebagaimana IMP, M N C juga tidak begitu berjaya, akhirnya membawa kepada pembentukan Parti Negara. Pada tahun 1953 U M N O - M C A konvesyen diadakan untuk membuat persediaan pilihanraya berikutnya; dan sekali lagi konvesyen ini diadakan pada Februari 1954. Selain daripada tuntutan pilihanraya diadakan pada selewat-lewat 1954, mereka juga menuntut supaya diberikan hak mengundi umum iaitu dengan dua pertiga daripada ahli Majlis Mesyuarat Kerja Kerajaan hendaklah dipilih daripada Majlis Perundangan dan sekurang-kurangnya tiga perlima daripada ahli Majlis Perundangan hendaklah dipilih. Tuntutan ini tidak mendapat perhatian daripada Pejabat Tanah Jajahan di London. Dengan wakil dihantar terdiri daripada Tunku Abdul Rahman, Dato' Abdul Razak Hussein dan T.H. Tan. Rundingan diadakan dan mendapat penyelesaian. Pada awal tahun 1955 Malayan Indian Congress (MIC) bergabung dengan Parti Perikatan. Dalam Pilihanraya Umum pada 27 Julai 1955, Parti Perikatan memenangi 51 daripada 52 kerusi yang dipertandingkan. Hanya satu kerusi, iaitu kawasan Krian dimenangi oleh Parti Islam Se-Malaya (PAS). 29

298


Parti Perikatan telah membentuk kerajaan dan menyusun kabinet menteri sepert ini, iaitu 1) Tunku Abdul Rahman Putera al-Haj sebagai Perdana Menteri; 2) Dato' Abdul Razak bin Dato' Hussein sebagai Menteri Pelajaran; 3) Dato' Sulaiman bin Dato' Abdul Rahman sebagai Menteri Kerajaan Tempatan, Perumahan dan Perancang Bandar; 4) Dr. Ismail bin Dato' Abdul Rahman sebagai Menteri Tanah dan Galian; 5) K o l . H.S. Lee sebagai Menteri Pengangkutan; 6) Encik Sardon bin Haji Jubir sebagai Menteri Kerja Raya; 7) Encik V.T. Sambathan sebagai Menteri Buruh; 8) Encik Leong Yew Koh sebagai Menteri Kesihatan; 8) Encik Ong Yoke L i n sebagai Menteri Pos dan Talikom; dan 9) Encik Abdul A z i z bin Ishak sebagai Menteri Pertanian. Pada tahun 1956, rombongan kemerdekaan yang terdiri daripada wakil parti yang memerintah, dan Raja-Raja Melayu berangkat ke London untuk berunding mengenai kemerdekaan Persekutuan Tanah Melayu. Rombongan ini berjaya menandatangani perjanjian dengan kerajaan British pada 8 Februari 1956, yang dalam perjanjian tersebut, antara lain kerajaan British bersetuju untuk memerdekakan Persekutuan Tanah Melayu pada Ogos 1957. Ekoran persetujuan kemerdekaan ini Suruhanjaya Reid dibentuk untuk menggubal Perlembagaan Persekutuan Tanah Melayu. Suruhanjaya yang diketuai Lord Reid ini dianggotai oleh Sir Ivor Jennings (Britain), B. Malik (India), Sir William Mckell (Australia) dan Hakim Abdul Hamid (Pakistan). Setelah menerima berbagai cadangan dan pindaan dibuat, Perlembagaan yang digubal oleh Suruhanjaya Reid dterbitkan. Perlembagaan ini akhirnya diterima oleh Majlis Raja-Raja Melayu pada Jun 1957, dan diluluskan oleh Majlis Undangan Persekutuan pada 16 Ogos 1957. Pada 31 Ogos 1957, Persekutuan Tanah Melayu mencapai kemerdekaan. Kini corak pemerintahan Persekutuan Tanah Melayu ialah 30


Raja Berpelembagaan. Salah seorang daripada Raja-Raja Melayu akan dipilih oleh Majlis Raja-Raja Melayu untuk menduduki jawatan Duli Yang Maha Mulia Baginda Yang Dipertuan Agong selama lima tahun. D u l i Yang M a h a M u l i a Baginda Yang Dipertuan Agong akan menjalankan pentadbiran negara dengan nasihat Perdana Menteri. Manakala Raja di tiap-tiap negeri akan menjalankan pentadbiran negeri masing-masing dengan nasihat Menteri Besar. 31

Kesimpulan Sejak tahun 1786 hingga 1957, campur tangan dalam negeri-negeri Melayu berperingkat-peringkat. Bermula di Pulau Pinang, merebak ke Singapura dan Melaka dengan dikenali sebagai Negeri-Negeri Selat dan diletakkan di Jajahan Mahkota British. Kemudiannya British campur tangan di Perak, Selangor, Negeri Sembilan dan Pahang yang membentuk Negeri-negeri Melayu Bersekutu. Seterusnya campur tangan British melibatkan Perlis, Kedah, Kelantan, Johor dan Terengganu yang dikenali pula sebagai Negeri-negeri Melayu Tidak Bersekutu. Sepanjang campur tangan British sehingga tahun 1957, Semenanjung Tanah Melayu mengalami perubahan dan kesinambungan dalam pentadbiran.

300


Singkatan C.O.

-

Colonial Office

CMDSJ

-

Copy of the Treaty of 1855 between SULTAN ALI OF JOHORE and TUMONGGONG, and for the CORRESPONDENCE respecting MUAR Since the DEATH of the late SULTAN of Johore

ECCOPE

-

Enquiry as to Complicity of Chiefs in Perak Outrages, Abrigdement of Evidence, Arranged Various Heads

MTBRMS

-

Memorial Presented on Behalf of His Highness Tungku Badar Shah, Tungku Panglima Besar Selangor, Concerning His Right and Claim to be appointed Raja Muda of Selangor

SUK. Tr.

-

Setiausaha Kerajaan Terengganu

KONSEP DAN APLIKASI SYURA DALAM PEMERINTAHAN Dr. Zainal Azam bin Abd. Rahman

Mukadimah yura bererti permesyuaratan bagi mencapai sesuatu keputusan di dalam menguruskan hal-ehwal kehidupan. Ia ialah suatu prinsip yang disyariatkan oleh agama Islam. Ia juga merupakan sebahagian daripada cara hidup umat Islam. Dalam ayat 38 surah al-Syu'ara Allah s.w.t menjelaskan yang antaranya bermaksud: "Dan juga (lebih baik dan lebih kekal bagi) orang-orang yang menyahut dan menyebut perintah Tuhannya serta mendirikan sembahyang dengan sempurna dan urusan mereka dijalankan secara bermesyuarat sesama mereka dan mereka pula mendermakan sebahagian daripada apa yang Kami beri kepadanya" Sesetengah ahli tafsir meriwayatkan pendapat yang mengatakan bahawa ayat di atas secara khasnya ditujukan kepada kaum Ansar di Madinah pada zaman Nabi s.a.w. Mereka sangat mengamalkan prinsip syura dalam kehidupan mereka, sehinggalah kepada penerimaan mereka terhadap misi Nabi s.a.w. Syura juga diadakan dalam hal mengkitiraf kerasulan Muhammad s.a.w. serta hal mendapatkan kesepakatan bagi

303


menyokong perjuangan baginda. Allah memuji sikap dan tindakan kaum Ansar ini untuk mendapatkan hasil keputusan bersama. (Lihat Tafsir alQurturbi) Sekalipun ayat di atas hanya merujuk kepada reaksi kaum Ansar mengenai kehadiran Rasulullah s.a.w., namun dari segi konsep dan aplikasi amnya ayat di atas menjelaskan tentang kedudukan syura menurut perspektif Islam, yang seolah-olahnya mempunyai kedudukan yang sama dengan sembahyang dan zakat dari segi kepentingannya. Jika demikianlah keadaannya, maka kepentingan syura kepada umat Islam memang tidak dapat disangkal lagi. Syura merupakan sebahagian daripada cara hidup umat Islam dan tidak harus dipandang ringan. Syura dalam Pentadbiran Keluarga Islam menuntut agar syura bukan sahaja diamalkan dalam urusanurusan pentadbiran awam malah di peringkat pengurusan rumah tangga juga. Ini dapat dilihat apabila A l l a h menegaskan bahawa urusan pengurusan hal-ehwal keluarga hendaklah dilakukan dengan berpegang kepada konsep syura atau permesyuaratan antara suami dan isteri yakni ibu bapa kepada seseorang kanak-kanak. Allah s.w.t berfirman dalam ayat 233 dalam surah al-Baqarah yang bermaksud: "Dan ibu-ibu hendaklah menyusukan anak-anak mereka selama dua tahun genap iaitu bagi orang yang hendak menyempurnakan penyusuan itu dan kewajipan bapa pula ialah memberi makan dan pakaian kepada ibu itu menurut cara yang sepatutnya. Tidaklah diberatkan seseorang melainkan menurut kemampuannya. Janganlah menjadikan seseorang ibu itu menderita kerana anaknya dan (jangan jua menjadikan seseorang bapa itu menderita kerana anaknya dan waris juga menanggung kewajipan yang tersebut (jika si bapa tiada). Kemudian jika keduanya (suami isteri) mahu menghentikan penyusuan itu dengan persetujuan (yang telah dicapai oleh) mereka sesudah berunding, maka mereka berdua tidaklah salah 304

Konsep dan Aplikasi Syura Dalam Pemerintahan

(melakukannya). Dan jika kamu hendak memberi anak-anak kamu menyusu kepada orang lain, maka tidak ada salahnya bagi kamu apabila kamu serahkan (upah) yang kamu mahu beri itu dengan cara yang patut dan bertakwalah kamu kepada Allah, serta ketahuilah, sesungguhnya Allah sentiasa melihat akan apa juga yang kamu lakukan." Perkara yang disebutkan dalam ayat tersebut berkaitan proses penyusuan bayi yang hendaklah diselesaikan dengan mengadakan perbincangan antara kedua-dua suami isteri yang terlibat. Ini jelas menunjukkan bahawa prinsip syura hendaklah menjadi pegangan setiap keluarga kerana ia akan membawa kepada kebaikan dan menjadikan pengurusan kekeluargaan lebih berkesan. Keluarga ialah satu unit terpenting kepada sesebuah masyarakat dan negara, maka pengurusannya yang berkesan ialah sebahagian daripada tuntutan Islam. Syura dalam Pemerintahan dan Kepimpinan Jika dalam hal-hal yang menyentuh pengurusan keluarga Islam sebagai satu unit kecil dalam sebuah masyarakat pun menuntut agar prinsip syura diamalkan, maka apatah lagi dalam soal-soal besar yang melibatkan pengurusan masyarakat dan negara, sudah tentulah keperluan kepada permesyuaratan itu dirasakan lebih mustahak lagi. Lantaran itu Allah dengan jelas memerintahkan Nabi s.a.w mengamalkan konsep ini dalam pemerintahan baginda (dalam perkara-perkara yang belum diturunkan wahyu mengenainya). Syura memang tindakan yang sangat perlu walaupun hakikatnya Nabi s.a.w sentiasa dibantu oleh Allah dengan wahyu yang diturunkan bagi menyelesaikan sebarang masalah yang dihadapi. Ini ialah teladan kepada para pemimpin selepas baginda yang sudah pasti mempunyai berbagai-bagai kelemahan berbanding Nabi s.a.w. Maka sudah tentulah syura ini menjadi sangat perlu kepada mereka yang terputus bantuan wahyu selepas kewafatan Nabi s.a.w.

305


Terdapat pendapat ulama' yang mengatakan ada ijmak mengenai kesahihannya yang menyebutkan bahawa mana-mana pemerintah atau pemimpin yang tidak menjalankan urusan kepimpinan dan pemerintahan berdasarkan konsep syura, pemimpin tersebut wajib dipecat atau digugurkan daripada jawatan. Berkaitan perkara ini Ibn Khuwazmindad menyatakan: "Menjadi kewajipan (dari segi hukum Islam) kepada para pemerintah dan pegawainya (al-Wulat) bermesyuarat dengan alim ulama' tentang perkara yang mereka tidak ketahui serta tidak pasti berkaitan dengan hal-ehwal agama, dengan panglima-panglima perang berkaitan hal-ehwal keselamatan (peperangan), dengan tokoh-tokoh masyarakat tentang perkara-perkara kepentingan awam, dengan para setiausaha, menteri dan para pegawai kerajaan tentang kepentingan negara dan pembangunannya" (Lihat Tafsir al-Qurturbi) Ayat terpenting tentang syura ialah firman A l l a h dalam ayat ke-159 surah Ali-Imran yang bermaksud: "Maka dengan sebab rahmat (yang melimpah-limpah) daripada Allah (kepadamu wahai Muhammad), engkau telah bersikap lemah lembut kepada mereka (sahabat-sahabat dan pengikutmu) dan kalaulah engkau bersikap kasar lagi keras hati tentulah mereka lari daripadamu. Oleh itu maafkanlah mereka (mengenai kesalahan yang mereka lakukan terhadapmu) dan pohonkanlah ampun bagi mereka dan juga bermesyuaratlah dengan mereka dalam urusan (peperangan dan hal-hal keduniaan) itu. Kemudian apabila engkau telah berazam (sesudah bermesyuarat, untuk membuat sesuatu) maka bertawakallah kepada Allah, sesungguhnya Allah mengasihani orang-orang yang bertawakal kepada-Nya. Jika Allah menolong kamu mencapai kemenangan maka tidak ada sesiapa pun yang akan dapat mengalahkan kamu dan jika doa mengecewakan kamu, maka siapakah yang akan dapat menolong kamu sesudah Allah (menetapkan yang

306


demikian)? Dan (ingatlah), kepada Allah jualah hendaknya orang-orang yang beriman itu berserah diri" Maka adalah sesuai dengan mesej yang diterangkan oleh ayat di atas jika dikatakan bahawa: 1)

Islam melarang pemerintah dan pemimpin mengamalkan kepimpinan secara kuku besi (istibdad) dalam pengurusan dan pemerintahan;

2)

Islam menuntut penglibatan rakyat dalam urusan kepimpinan dan pemerintahan;

3)

Islam mementingkan keputusan berasaskan kesepakatan (consensus) yang bersandarkan pemesyuaratan; dan

4)

Islam mengiktiraf hak rakyat untuk bersuara dalam isu yang melibatkan kepentingan awam.

Kewajipan melaksanakan sistem syura dalam pemerintahan menunjukkan bahawa Islam sangat menitikberatkan penglibatan awam dalam proses pentadbiran dan pemerintahan. Ini kerana syura dapat mengelakkan berlaku cara pemerintah yang tidak menghiraukan pendapat masyarakat dan rakyat. Tambahan lagi, menurut Islam kepimpinan dan pemerintahan adalah amanah yang perlu ditunaikan oleh pemimpin terhadap Allah dan rakyat. Dalam hal ini Allah berfirman dalam surah al-Nisa ayat ke-59: "Sesungguhnya Allah menyuruh kamu supaya menyerahkan segala amanah kepada ahlinya (yang berhak menerimanya) dan apabila kamu menjalankan hukum antara manusia (menyuruh) kamu menghukum dengan adil. Sesungguhnya Allah dengan (suruhan-Nya) itu memberi pengajaran yang sebaik-baiknya kepada kamu. Sesungguhnya Allah sentiasa Mendengar, lagi sentiasa Melihat."


Jadi bagaimanakah seseorang pemerintah atau pemimpin yang merupakan pemegang amanah dapat melaksanakannya dengan sebaiknya jika dia tidak mengambil kira pandangan dan kehendak rakyat atau masyarakat yang dipimpinnya? Dari segi sistem pemerintahan sesebuah negara Islam, kita dapati bahawa syura merupakan satu daripada prinsip asas yang terpenting selain matlamat mencapai keadilan serta memelihara kepentingan masyarakat dan negara. Pelaksanaan atau aplikasi kepada prinsip ini boleh dilihat dalam berbagai skop dan konteks. Yang nyata syura merupakan mekanisme yang telah ditetapkan Allah s.w.t bagi hubungan harmoni antara golongan yang memegang kuasa dan rakyat dalam sesebuah masyarakat Islam. Kegagalan menterjemahkan prinsip ini dalam amalan akan hanya mendedahkan hubungan antara kedua-dua pihak kepada keadaan hubungan yang tegang yang akhirnya akan merugikan umat dan negara Islam. Antara aplikasi syura yang terpenting ialah sebagaimana yang berikut:1.

Perlantikan Kepimpinan Melalui Syura

Kepimpinan Nabi s.a.w sendiri terdiri di atas penerimaan ikhlas masyarakat Islam sama ada daripada golongan Muhajirin atau Ansar. Baginda menjadi pemimpin kerana mereka menerima kepimpinan baginda. Ini lebih jelas lagi jika ditinjau sejarah bagaimana penduduk Madinah secara keseluruhnnya menerima baginda sebagai pemimpin tertinggi mereka. Ini termasuklah golongan Yahudi di Madinah yang bersetuju menerima pakai Piagam Madinah sebagai Perlembagaan bertulis yang menjadi kerangka kesan sistem politik dan pemerintahan di Madinah. Ringkasnya baginda ialah seorang pemimpin tertinggi yang dipilih oleh rakyat di samping merupakan seorang rasul yang dipilih Allah s.w.t. Kewafatan baginda tanpa meninggalkan apa-apa wasiat tentang perwarisan kepimpinan merupakan satu perkara yang sangat penting dari


segi prinsip syura. Ini menjadi bukti yang jelas bahawa perlantikan pemimpin dalam Islam mestilah seboleh-bolehnya dibuat mengikut proses syura. Jika tidak demikian, sudah tentulah baginda akan melantik ataupun mewasiatkan sesiapa sebagai pengganti baginda. Maka sebagaimana yang diketahui Sayyidina Abu Bakr dilantik sebagai khalifah yang pertama ialah hasil keputusan permesyuaratan di Balai Bani Sa'dah setelah kewafatan Nabi s.a.w, dan setelah menerima bai'ah (pengakuan taat-setia dan persetujuan) daripada kaum Muslimin. Proses perjantikan Sayyidina Abu Bakr merupakan perlaksanaan amali terpenting kepada prinsip syura dalam hal berkaitan perlantikan pemimpin bagi masyarakat Islam setelah ketiadaan Nabi s.a.w. Namun begitu perlantikan pemimpin menerusi lantikan pemimpin sedia ada, setelah diadakan permesyuaratan dengan ahli syura serta tokohtokoh masyarakat Islam juga dianggap sah dalam Islam (wilayah al'ahd/istikhlaf) seperti yang berlaku dalam perlantikan Sayyidina Umar sebagai Khalifah yang kedua. Satu cara yang lain adalah dengan pemimpin pada ketika itu mewasiatkan kepada ahli syura untuk membuat pemilihan pemimpin selepasnya seperti yang dilakukan oleh Sayyidina Umar sebelum meninggal dunia. Dan cara ini telah digunakan dalam perlantikan Sayyidina Uthman sebagai Khalifah yang ketiga. 2.

Amalan Syura dalam Pemerintahan

Secara umumnya konsep atau amalan syura hanya terpakai sebagai satu teknik pentadbiran dan pemerintahan bagi perkara-perkara yang berikut: •

Tiada nas syarak yang muktamad (qat'i) mengenainya kerana jika ada nas atau peruntukan yang muktamad maka setiap keputusan mestilah dibuat bersandarkan nas tersebut.


•

Membincangkan bagaimana perlaksanaan boleh dibuat terhadap perkara-perkara yang sudah muktamad kedudukannya dalam syarak. Ini adalah kerana peruntukan yang muktamad ialah satu perkara yang tersendiri, sedangkan bagaimana cara hendak melaksanakannya ialah suatu hal yang lain yang memerlukan perancangan dan langkah-langkah serta persediaan yang perlu diambil bagi melaksanakannya.

•

Atau bagi membincangkan perkara-perkara teknikal yang hanya diketahui oleh pakar atau ahli dalam bidang-bidang tertentu. Dalam hal ini sudah tentulah pandangan pakar diberi keutamaan dalam menentukan keputusan. Mungkin juga syura yang diperlukan dalam hal ini ialah syura atau permesyuaratan di kalangan pakarpakar di bidang berkenaan.

•

Atau bagi membincangkan perkara-perkara yang memerlukan penglibatan menyeluruh rakyat atau golongan tertentu di kalangan rakyat. Ini adalah kerana jika pandangan rakyat tidak diambil kira dalam membuat keputusan, ia akan mempengaruhi kejayaan atau kegagalan sesuatu rancangan yang hendak dijalankan oleh pihak pemerintah.

3.

Implikasi Syura

M e l i h a t kepada perbincangan ulama' dan penulis yang membincangkan isu sama ada keputusan syura mengikat (mulzim) atau tidak mengikat pemimpin (ghayr mulzim), secara umumnya terdapat dua aliran yang menonjol walaupun hampir kesemuanya menerima hukum bahawa seseorang pemimpin wajib melakukan permesyuaratan dengan rakyat terutamanya dengan ahli syura. Golongan pertama mengatakan bahawa keputusan syura tidak mengikat pemimpin. Yang kedua berpendapat sebaliknya. Masing-masing mempunyai hujah bagi menyokong pendapat masing-masing.


Namun begitu penulis lebih cenderung menerima pakai pendapat ketiga yang menyatakan adakalanya keputusan syura mengikat pemimpin dan ada ketikanya ia tidak mengikat. Menurut pendapat ini (yang dibahaskan dengan panjang lebar dalam buku Qawaid Nizam al-Hukm fi al-Islam, karangan Dr. Mahmood al-Khalidi yang berasaskan tesis Ph.d beliau di Universiti al-Azhar), apa yang penting ialah kita perlu melihat kepada permasalahan yang hendak diselesaikan. Ini adalah kerana setelah kita merujuk kepada contoh-contoh amalan syura yang dilakukan oleh Nabi s.a.w., kita dapati ada ketikanya baginda mengikut pendapat atau keputusan syura dan ada masanya baginda mengenepikannya. Lantaran itu bersandarkan pendapat al-Khalidi, setelah dianalisa kes-kes syura pada zaman Nabi, permasalahan itu tidak lari dari tiga jenis. i)

Perkara Berkaitan Hukum Syarak

Dalam perkara yang ada wahyu (ada hukum daripada Allah) baginda tidak melakukan syura, bahkan akan melaksanakan apa yang diwahyukan oleh Allah s.w.t walaupun perkara itu tidak disetujui oleh umat Islam ketika itu. Ini jelas dalam kes Perjanjian Hudaibiyyah yang dimeterai dengan puak Quraisy. Sebahagian besar umat Islam tidak bersetuju dengan terma-terma perjanjian itu dan menganggapnya sebagai penghinaan kepada Islam. Namun begitu disebabkan ia bersandarkan kepada wahyu Allah, maka baginda tetap melaksanakannya. Hanya selepas dilaksanakan barulah umat Islam sedar akan kebaikan perjanjian itu kerana tempoh gencatan senjata selama beberapa tahun itu telah dapat digunakan sepenuhnya oleh umat Islam dalam memperkukuhkan agama Islam yang akhirnya dapat memungkinkan pembukaan kota Mekah. Sehubungan dengan hal ini, jika peruntukan nas dalam syariah boleh ditafsir sebagai bukan muktamad dan boleh sama-sama berijtihad mengenainya, maka sebagai pemerintah beliau berhak mengeluarkan hujah bagi menyokong pendapatnya dalam proses syura yang berlangsung dan berusaha menyakinkan ahli-ahli permesyuaratan tentang ketepatan pendapatnya. Dan hakikatnya, pendapat pemimpin adalah


penentu kepada keputusan yang bakal dibuat. Ini jelas berlaku dalam kes Sayyidina Abu Bakr dan permesyuaratan yang berlangsung bagi membincangkan tindakan yang patut diambil bagi menghadapi golongan yang tidak mahu membayar zakat selepas kewafatan Nabi s.a.w. Sayyidina Abu Bakr berpegang kepada hujah yang berasaskan kepada nas syarak sekalipun ahli-ahli permesyuaratan termasuk Sayyidina Umar turut mengemukakan hujah mereka berasaskan nas syarak juga. Walaupun demikian, disebabkan Sayyidina Abu Bakr kuat mempertahankan hujah sendiri, meyakini pendapat tersebut dan bertekad untuk mengambil tindakan (perang) terhadap golongan tersebut, maka akhirnya ahli-ahli permesyuaratan bersetuju dengan pendapat tersebut dan tindakan seterusnya diambil bagi menentang golongan berkenaan. Kes ini menunjukkan bahawa dalam keadaan yang serupa pendapat pemimpin hendaklah diberi keutamaan. Dan ini sesuai dengan kaedah umum yang diterima pakai dalam fiqh yang mengatakan ijtihad pemerintah menghentikan perselisihan pendapat (ijtihad al-imam yarfa'u al-khilaf). Dalam hal ini prinsip yang sama boleh terpakai dalam proses pengkanunan Undang-Undang Islam, di mana pihak berkuasa boleh memilih mana-mana pendapat yang sah mengikut Hukum Syarak dan dijadikan undang-undang (qanun) yang dianggap rasmi dan dikuatkuasakan di seluruh negara (tabanna al-hukkam li al-ahkam). Dan kaitan perkataan ini dengan fatwa rasmi yang digazetkan oleh pihak pemerintah yang mengikat seluruh umat dari segi pemakaian pendapat tertentu tentang hukum sesuatu perkara, ialah aplikasi kepada kaedah ini. Maka setelah sesuatu fatwa yang sah digazetkan (dijadikan undang-undang), ia mengikat berdasarkan kepada kewajipan umum mentaati arahan dan perintah pemerintah seperti yang diperuntukkan dalam ayat ke-59 dalam surah al-Nisa'. Satu contoh lagi yang menunjukkan aplikasi kepada prinsip ini ialah keputusan Sayyidina Umar tentang pemberhentian pembayaran 312


zakat kepada golongan muallaf pada zaman pemerintahan baginda. Keputusan ini dibuat berdasarkan kepada ijtihad baginda tentang makna dan maksud sebenar yang dibawa oleh ayat "al-muallafatu qulubuhum". Walaupun pihak lain mungkin tidak bersetuju dengan pendapat atau ijtihad beliau itu, namun disebabkan kaedah mengatakan bahawa ijtihad pemerintah hendaklah diberi keutamaan, maka akhirnya semua bersetuju dengan polisi baginda itu. ii)

Perkara Berkaitan Bidang Teknikal/Kepakaran Tertentu

Dalam hal ini pendapat pakar ialah penentu kepada keputusan yang bakal dibuat. Maka kerana itu jika seorang pakar yang menyertai mesyuarat mencadangkan sesuatu pandangan, maka pandangan itu mengikat pemimpin. Ini jelas berlaku dalam kes Perang Badar. Ketika itu sebelum bermulanya peperangan tentera-tentera Islam telah berkubu atau membuat markas di sebuah kawasan. Lalu pada saat-saatpersiapan terakhir itu datang seorang sahabat yang bernama al-Hubbab Ibn alMunzir bertanya kepada Nabi s.a.w. adakah tempat yang dipilih itu telah ditetapkan oleh Allah (melalui wahyu). Nabi menjawab tiada penetapan sedemikian. Lalu al-Hubbab menyarankan agar tentera Islam berkubu atau membuat markas di satu tempat yang berhampiran dengan sumber air, ini kerana katanya tentera Islam akan dapat menguasai bekalan air selain menyukarkan pihak musuh mengawal kawasan strategik itu. Al-Hubbab ialah seorang yang berpengalaman dalam selok-belok pertempuran di padang pasir. Rasulullah s.a.w lalu bersetuju dengan pendapat tersebut dan mengarahkan tentera Islam menuju ke kawasan tersebut. Kes ini menunjukkan dengan jelas pemimpin patut mengikut pendapat pakar dalam sesuatu perkara yang tiada hukum muktamad dalam syariah.

313


iii)

Perkara yang Memerlukan Penyertaan Menyeluruh Masyarakat atau Golongan Tertentu di Kalangan Ahli Masyarakat

Dalam perkara yang demikian sifatnya maka suara majoriti rakyat atau golongan tertentu yang berkenaan ialah penentu dalam membuat keputusan. Ini jelas diamalkan oleh Nabi s.a.w dalam kes perang Uhud di mana sebahagian besar daripada tentera Islam berpendapat mereka patut bergerak keluar daripada Kota Madinah bagi menghadapi musuh yang datang hendak menyerang. Sedangkan Nabi s.a.w. dan sebahagian kecil berpendapat adalah lebih elok mereka menunggu sahaja di Kota Madinah bagi mempertahankan serangan dari dalam. Walaupun demikian, disebabkan sebahagian besar tentera bersetuju untuk keluar maka Nabi s.a.w mengambil tindakan yang selari dengan pendapat ini. Ini ialah bukti bahawa pendapat majoriti ialah penentu dalam kes-kes seumpama ini. iv)

Perselisihan Pendapat Antara Ahli Syura (Rakyat) dan Ulil Amri, Bagaimana Penyelesaiannya

Dalam hal ini kita dapati ayat 59 surah al-Nisa' yang menjelaskan apa yang patut dilakukan. Ayat ini bermaksud: "Wahai orang-orang yang beriman, taatlah kamu kepada Allah dan taatlah kamu kepada Rasulullah dan kepada "Ulil Amri" (orang-orang yang berkuasa) di kalangan kamu. Kemudian jika kamu berbantah-bantah (berselisihan) dalam sesuatu perkara, maka hendaklah kamu mengembalikannya kepada (Kitab) Allah (al-Quran) dan (Sunnah) Rasul-Nya jika kamu benar beriman kepada Allah dan hari akhirat. Yang demikian adalah lebih baik (bagi kamu) dan lebih elok pula kesudahannya." Ayat di atas menjelaskan hubungan antara pemerintah (ulil amri) dan rakyat. Di bahagian awal (ayat ke-58) dijelaskan bahawa kepimpinan adalah amanah dan ia hendaklah dilaksanakan dengan adil. Ini merupakan perintah kepada golongan pemerintah. Kemudian diikuti pula dengan 314


perintah kepada golongan rakyat agar mematuhi dan taat kepada Allah, taat kepada Rasul dan kepada ulil amri sebagai membalas kesediaan pihak pemerintah menunaikan amanah kepimpinan dengan baik dan berlaku adil dalam pemerintahan. Ini kerana pemerintahan yang demikian sifatnya wajib ditaati oleh semua rakyat sebagaimana yang dijelaskan dalam ayat ke-59. Sesudah itu, jika diandaikan berlaku perselisihan pendapat atau perbalahan antara golongan pemerintah dan rakyat maka arahan seterusnya ialah kedua-dua pihak perlu merujuk permasalahan mereka kepada peruntukan-peruntukan yang ada dalam al-Quran dan al-Sunnah. Inilah jalan penyelesaiannya. Namun begitu dari segi perlaksanaannya ia mungkin memerlukan mekanisme tertentu. Maka dalam hal ini badan bebas diperlukan bagi menyelesaikan perbalahan antara ulil amri dan kalangan rakyat. Pihak ketiga yang boleh memainkan peranan yang berkesan ialah mahkamah yang berperanan sebagai orang tengah. Dalam konteks ini pada zaman awal Islam Mahkamah al-Mazalim memainkan peranan ke arah menyelesaikan sebarang perselisihan atau rasa tidak puas hati rakyat terhadap pemerintah dan para pegawainya. Pada zaman ini di setengah negara fungsi ini dilakukan oleh Mahkamah Perlembagaan (Administrative Court). Keadaan ini sebenarnya selari dengan kehendak Islam dalam usaha menyelesaikan perselisihan pendapat seperti yang telah disebutkan. Cuma yang penting, mahkamah perlulah bebas daripada sebarang pengaruh yang mungkin mengganggu-gugat fungsinya sebagai penentu keadilan yang bebas. Oleh sebab itu konsep kebebasan kehakiman (independence of judiciary) ialah suatu yang sangat dipentingkan dalam Islam. Namun hakikatnya, ulil amri mempunyai kedudukan yang istimewa dalam konteks menjaga kepentingan rakyat. Tindakan membelakangkan kuasa dan kedudukan pihak berkuasa sangat tidak 315


sesuai dengan ajaran Islam. Tindakan sedemikian hanya merupakan satu jenayah yang dikenali dalam kitab-kitab fiqh sebagai "jarimah al-iftiyat 'ala al-imam". Dalam hal ini Allah berfirman dalam surah al-Nisa' ayat 83 yang bermaksud: "Dan apabila datang kepada mereka sesuatu berita mengenai keamanan atau kecemasan, mereka terus menghebahkannya, padahal kalau mereka kembalikan sahaja hal itu kepada Rasulullah dan kepada "Ulil Amri" (orang-orang yang berkuasa) antara mereka, tentulah hal itu dapat diketahui oleh orang-orang yang layak mengambil keputusan mengenainya antara mereka dan jika tidaklah kerana limpah kurnia Allah dan belas kasihan-Nya kepada kamu, tentulah kamu (terbabas) menurut syaitan kecuali sedetik sahaja (iaitu orang-orang yang teguh imannya dan luas ilmunya antara kamu)." Ayat ini dengan jelas menerangkan bahawa dalam perkara yang berkaitan dengan kepentingan awam, rujukan hendaklah dibuat kepada pihak berkuasa agar sebarang permasalahan dapat diselesaikan dengan cara terbaik. Pada zaman Nabi s.a.w rujukan adalah kepada baginda seperti yang dijelaskan oleh ayat tersebut, di atas sifat baginda sebagai pihak yang mempunyai kuasa tertinggi bagi seluruh umat Islam pada masa itu. Setelah ketiadaan baginda, golongan pemerintah atau pihak berkuasa mengambil alih tempat rujukan umat sama ada pada masa damai mahupun perang. Kesimpulan Daripada perbincangan ringkas yang telah dibuat beberapa kesimpulan dapat dibuat berkenaan dengan pelaksanaan syura dalam sistem pemerintahan Islam yang antaranya: • Syura ialah cara hidup umat Islam; •

Urusan kepimpinan dan pemerintahan wajib berpaksikan syura;


•

Syura hanya terpakai dalam kes-kes atau permasalahan yang tiada peruntukan jelas dalam syarak;

•

Syura boleh mewujudkan hubungan harmoni antara pemerintah dan rakyat; dan

•

Matlamat pemerintahan Islam ialah mewujudkan keadilan serta memelihara kepentingan rakyat, masyarakat dan negara.

317

BAHAGIAN

SYARIAH DAN PERUNDANGAN

KUASA PERUNDANGAN DALAM SEBUAH NEGARA ISLAM: KES MALAYSIA Datuk Dr. Abdul Monir Yaacob Pendahuluan ebena ebenaran atau "al-Haq" adalah antara tujuan disyariatkan Islam. Dalam al-Qur'an perkataan Haq diulang beberapa kali. Ia memberi beberapa pengertian, antaranya: Lawan kepada "batil" seperti dalam firman Allah s.w.t. dalam surah al-Baqarah, ayat 42 yang bermaksud: "Dan janganlah kamu campur adukkan yang benar itu dengan yang salah, dan kamu sembunyikan yang benar itu pula pada hal kamu semua mengetahuinya". Agama atau syariah; Terdapat beberapa ayat menjelaskan maksud ini. Firman Allah s.w.t. dalam surah al-Nisa', ayat 105 bermaksud : "Sesungguhnya Kami menurunkan kepadamu (wahai Muhammad) Kitab (al-Qur'an) dengan membawa kebenaran..."


Firman Allah s.w.t. dalam surah al-Saff, ayat 9 bermaksud: "Dialah yang telah mengutus Rasul-Nya (Muhammad s.a.w.) dengan membawa hidayah petunjuk dan agama yang benar (agama Islam)." Pada hari akhirat Allah akan menghukum manusia dengan "alHaq" seperti firman-Nya dalam surah a l - M u ' m i n , ayat 78 yang bermaksud: "...(maka janganlah diingkari apa yang dibawa oleh Rasul) kerana apabila datang perintah Allah (menimpakan azab), diputuskan hukum dengan adil (Haq)..." Keadilan sebenar hanya boleh ditegakkan apabila manusia menjadikan kebenaran sebagai panduan dalam menjalani hukum. Ini ditegaskan oleh firman Allah s.w.t. dalam surah al-'Araf, ayat 181 yang bermaksud: "Dan antara orang-orang yang Kami ciptakan itu, ada satu umat yang memberi petunjuk dengan kebenaran, dan dengannya mereka menjalankan keadilan." Justeru, dalam al-Qur'an telah diulang beberapa kali supaya menghukum dengan "al-Haq" seperti dalam surah Sad, ayat 22 : "... Oleh itu hukumkanlah antara kami dengan adil, dan janganlah melampaui (batas keadilan), serta pimpinlah kami ke jalan yang lurus." Dalam al-Qur'an ada dijelaskan bahawa manusia mempunyai tabiat "zalim" dalan diri. Ini dijelaskan dalam surah Ibrahim, ayat 34 yang bermaksud: "Sesungguhnya manusia (yang ingkar) sangat suka menempatkan sesuatu pada bukan tempatnya,lagi sangat tidak menghargai nikmat tuhannya."

Kuasa Perundangan Dalam Sebuah Negara Islam: Kes Malaysia

Dalam surah al-Ahzab, ayat 72 bermaksud: "... Sesungguhnya tabiat kebanyakan manusia - suka melakukan kezaliman dan suka pula membuat perkara-perkara yang tidak patut dikerjakan." Dalam melaksanakan syariat Allah, al-Qur'an menyatakan bahawa A l l a h s.w.t. tidak menyukai orang yang berlaku zalim akan tetapi mengasihi orang yang berlaku adil seperti dalam surah A l i Imran, ayat 57 bermaksud: "Adapun orang-orang yang beriman dan mengerjakan amalamal salih, maka Allah akan menyempumakan pahala mereka; dan (ingatlah), Allah tidak suka kepada orang-orang yang zalim." D a n dalam surah al-Mumtahanah, ayat 8 bermaksud: "Allah tidak melarang kamu daripada berbuat baik dan berlaku adil kepada orang-orang yang tidak memerangi kamu kerana agama (kamu), dan tidak mengeluarkan kamu daripada kampung halaman kamu; sesungguhnya Allah mengasihi orang-orang yang berlaku adil."

Orang yang berlaku adil diberi ganjaran pahala dan orang yang berlaku zalim dikenakan balasan iqab - azab seperti firman Allah s.w.t. dalam surah al-Syu'ara, ayat 42 yang bermaksud : "Sesungguhnya jalan (untuk menyalahkan) hanyalah terhadap orang-orang yang melakukan kezaliman kepada manusia dan bermaharajalela di muka bumi dengan tiada sebarang alasan yang benar. Mereka itulah orang-orang beroleh azab yang tidak terpen sakitnya." Keadilan yang dituntut oleh syariat Islam menyeluruh bermula daripada diri, ibu bapa, keluarga dan kerabat, anak yatim dan seluruh manusia termasuk ke atas bukan Islam. 323


Dalam surah al-Nisa', ayat 135 bermaksud : "Wahai orang-orang yang beriman,hendaklah kamu menjadi orang-orang yang senantiasa menegakkan keadilan lagi menjadi saksi (yang menerangkan kebenaran) kerana Allah sekalipun terhadap diri kamu sendiri atau ibu bapa dan kaum kerabat kamu, kalau orang (yang didakwa) itu kaya atau miskin (maka) janganlah kamu terhalang daripada menjadi saksi (yang memperkatakan kebenaran disebabkan kamu bertimbang rasa) kepada keduanya. Oleh itu janganlah kamu turutkan hawa nafsu supaya kamu tidak menyeleweng daripada keadilan." Ayat ini dengan panjang lebar menjelaskan bahawa menjadi kewajipan kepada kita semua untuk menegakkan keadilan dan menjadi saksi kerana Allah walaupun ke atas diri kita sendiri, keluarga, ibu bapa atau sesiapa sahaja. Hawa nafsu, perasaan kasihan, bertimbang rasa,benci atau marah janganlah menjadi penghalang dalam menegakkan keadilan. Dalam surah al-Maidah, ayat 8, Allah s.w.t. berfirman maksudnya: "Wahai orang-orang yang beriman hendaklah kamu semua senantiasa menjadi orang-orang yang menegakkan keadilan kerana Allah lagi menerangkan kebenaran dan jangan sekalikali kebencian kamu terhadap sesuatu kaum itu mendorong kamu kepada tidak melakukan keadilan. Hendaklah kamu berlaku adil (kepada sesiapa jua) kerana sikap adil itu hampir kepada taqwa." Ayat ini memerintahkan kita agar menegakkan keadilan kerana Allah, ia merupakan ibadat dan boleh mendekatkan diri kita kepada Allah. Keadilan ditegakkan secara mutlak, perasaan benci pada musuh tidak boleh mempengaruhi dan hendaklah diketepikan demi untuk mencapai dan menegakkan keadilan Islam. 1

Ahmad Mohamed Ibrahim, Pentadbiran Undang-Undang di Malaysia, him. 421.

324


Menegakkan keadilan dan mencegah daripada pertelingkahan dan permusuhan antara satu dengan lain adalah di antara matlamat ajaran langit - Islam. Syariat Islam menegakkan keadilan sejagat kerana Islam memberi kehormatan kepada "kemuliaan manusia" tanpa mengira bangsa, keturunan dan kepercayaan. Firman Allah s.w.t. dalam surah al-Isra', ayat 70 yang bermaksud: "Dan sesungguhnya Kami telah memuliakan anak-anak Adam, dan Kami telah berikan mereka menggunakan berbagai-bagai kenderaan di darat dan laut dan kami telah memberikan rezeki daripada benda-benda yang baik." Firman A l l a h s.w.t. dalam surah al-Hujurat, ayat 13 yang bermaksud: "Wahai manusia, sesungguhnya Kami telah mencipta kamu daripada lelaki dan perempuan dan Kami telah menjadikan kamu berbagai bangsa dan suku puak, supaya kamu berkenalan (dan beramah mesra antara satu dengan yang lain). Sesungguhnya semulia-mulia kamu di sisi Allah ialah orang yang lebih taqwanya." Firman Allah s.w.t. dalam surah al-Hadid, ayat 25 bermaksud: "...dan Kami telah menurunkan bersama-sama mereka kitab suci dan keterangan yang menjadi neraca keadilan supaya manusia dapat menjalankan keadilan." Yang dimaksudkan dengan al-qist ialah kesaksamaan dan keadilan. Dan maksud al-Mizan ialah himpunan aturan Ilahi yang diturunkan sebagai neraca dalam menetapkan hubungan antara manusia dan sebagai asas kepada aturan umum dan perlembagaan bagi menegakkan keadilan.

2

2.

Ahmad Abdul Munaim al-Baki, 1965, Tarikh al-Qada'fi al-Islam, hlm. 18.

325


Tugas untuk menegakkan keadilan terletak pada para rasul, dan mereka diperintah supaya melaksanakan syariat yang A l l a h s.w.t. wahyukan kepada mereka. Ini telah terbukti dalam sejarah para rasul. Dalam surah Sad, ayat 26 yang bermaksud : "Wahai Daud, sesungguhnya Kami telah menjadikanmu khalifah di bumi, maka jalankanlah hukum antara manusia dengan (hukum syariat) yang benar (yang diwahyukan kepadamu); dan janganlah engkau menurut hawa nafsu, kerana yang demikian itu akan menyesatkanmu dari jalan Allah, akan beroleh azab yang berat pada hari hitungan amal, disebabkan mereka melupakan (jalan Allah) itu." Dengan lebih jelas lagi dalam pemerintahan Rasulullah s.a.w., Allah menyuruh Nabi Muhammad s.a.w. menyebar dan menegakkan keadilan kepada umatnya serta tidak tunduk kepada tuntutan hawa nafsu dan mirip kepada ketidakadilan. Sistem Perundangan Hijrah ialah permulaan kepada penyusunan sistem pemerintahan Islam. Di tangan Rasulullah s.a.w. terletak segala kuasa - Eksekutif, Legislatif dan Kehakiman. Baginda terkenal sebagai pemimpin negara yang berkemampuan menghadapi segala suasana dan dalam masa yang sama menghormati pendapat sahabat-sahabat. Dalam erti kata lain baginda melaksanakan prinsip "syura" selain ijtihad dalam perkara yang tidak ada wahyu. Baginda ialah pemimpin yang luas visi dan jelas misinya. Ini dapat dilihat daripada beberapa keputusan dalam menghadapi musuh seperti dalam peristiwa "Perjanjian Hudaibiyyah", walaupun pada permulaannya mendapat bantahan daripada ramai sahabat akan tetapi telah membawa kejayaan besar dengan pembukaan Mekah. Dalam pemerintahannya baginda telah melantik 'Gabenor' untuk mentadbir wilayah-wilayah baru seperti melantik Mu'az bin Jabal di Yemen. Baginda memberi panduan kepada pegawai-pegawai yang 326


dilantik supaya keadilan dapat ditegakkan seperti yang dinyatakan dalam satu hadith yang bermaksud : "Apakah cara engkau menghukum, jika engkau dikehendaki memutuskan sesuatu kes? M u ' a z menjawab, 'aku akan menghukum dengan kitab Allah.' Rasulullah s.a.w. bersabda, 'jika engkau tidak mendapatinya?' M u ' a z menjawab, 'dengan sunnah Rasulullah,' Rasulullah s.a.w. bersabda, 'jika engkau tidak mendapatinya dalam sunnah Rasulullah dan dalam kitab Allah?' M u ' a z menjawab, 'aku akan berijtihad berdasarkan kepada pendapatku dan tidak akan aku biarkan.' Rasulullah s.a.w. pun menepuk dada Mu'az seraya bersabda, 'Alhamdulillah yang telah memberikan taufik kepada utusan Rasulullah dengan apa yang diredai oleh Rasulullah. " 3

Pada zaman permulaan pemerintahan Islam di Madinah tidak ada "Dewan Parlimen" bagi membentang undang-undang seperti yang berlaku hari ini di negara-negara Islam. Rasulullah s.a.w. ialah rasul yang menerima wahyu daripada A l l a h s.w.t. yang menjelaskan dan menyampaikan hukum-hukum/undang-undang yang perlu dilaksanakan kepada umum. Penentuan hukum dijelaskan sama ada melalui wahyu secara langsung atau dalam bentuk hadith atau ijtihad Rasulullah atau ijtihad sahabat yang diakui oleh baginda. Perundangan melalui wahyu hanya berlaku semasa hayat baginda Rasulullah s.a.w. Wahyu diperjelaskan kepada sahabat. Sahabat menghafal dan ada yang menulisnya. Akhirnya pada zaman Khalifah Uthman telah dikumpul dan disusun dalam bentuk "Mashaf seperti yang kita dapati hari ini. Dalam Perundangan Islam al-Qur'an ialah sumber utama. Semasa di Madinah telah banyak diturunkan ayat-ayat yang menjelaskan tentang hukum-hakam. Ayat-ayat ini ada yang khusus, umum, ringkas, satu persatu dan mengandungi prinsip-prinsip, kaedahkaedah fiqh dan maqasid al-syariah.

3.

Sunan abu Daud, Kitab al-Aqdiyah, Vol. 3,hlm. 1019

327


Dalam al-Qur'an ada aspek hukum yang dinyatakan secara terperinci seperti perwarisan dan perkahwinan. Ada yang dinyatakan secara ringkas seperti hukum jenayah. Pada umumnya hukum-hukum yang terkandung dalam al-Qur'an : Bidang ibadat Bidang kekeluargaan Bidang Muamalat Bidang jenayah Bidang kehakiman dan kesaksian

-

140 ayat 70 ayat 70 ayat 30 ayat 20 ayat 4

Sumber kedua ialah Sunnah. Dalam surah al-Nisa', ayat 59 Allah berfirman bermaksud: " Wahai orang-orang yang beriman, taatlah kamu kepada Allah dan taatilah kamu kepada Rasul-Nya dan kepada 'Ulil Amri (orang-orang yang berkuasa) di kalangan kamu. Kemudian jika kamu berbantah-bantah (berselisihan) dalam sesuatu perkara, maka hendaklah kamu mengembalikannya kepada (Kitab) Allah (al-Qur'an) dan(Sunnah) Rasul-Nya jika kamu benar-benar beriman kepada Allah dan hari akhirat." Sunnah atau hadith pada peringkat permulaan dihafal setelah diambil dengan beberapa cara seperti ketika Rasulullah s.a.w. mengajar. Menurut setengah pendapat ada yang ditulis oleh sebahagian sahabat seperti oleh Ali bin Abi Talib, Abdullah bin Umar dan Anas bin Malik. Kelewatan menyusun hadith telah membuka ruang kepada pihak yang tertentu menimbulkan kesangsian tentang "kesahihan" hadith, bahkan sampai kepada penolakan "hadith". Idea ini bertentangan dengan pendapat ulama' yang telah bersepakat menerimanya.

5

4.

Muhammed Yusuf Musa, Tarikh al-Fiqh al-Islami

5.

Udah bin Muhsin, Ilium al Hadith, hlm.78.

328


Ulama' hadith telah begitu teliti dalam meletakkan garis panduan bagi menerima hadith. Mereka telah lama mengkaji dan menyebarkan ilmu kajian hadith untuk menentukan mutu dan kesahihan sesebuah hadith dengan mengadakan ilmu di al-Jarh dan al-ta'dil. Metode-metode ini telah ditulis dengan jelas dan diterima dalam Ilmu hadith. Dalam Ilmu hadith telah diberikan penekanan kepada beberapa aspek seperti menerima dan meriwayatkan hadith dan klasifikasi hadith. Kriteria penilaian kesahihan hadith tersebut tidak dipertikai sama sekali oleh mereka yang selama ini mendapat pendidikan dalam pengajian Islam. Kedudukan al-Qur'an dan Sunnah sebagai sumber utama perundangan Islam telah disetujui oleh semua ulama'. Bahkan telah dengan nyata dijelaskan dalam al-Qur'an dan Sunnah. Firman Allah s.w.t. dalam surah al-Hasyr, ayat 7 yang bermaksud: "Dan apa perintah yang dibawa oleh Rasulullah kepada kamu maka terimalah serta amalkan dan apa jua yang dilarangya kamu melakukannya maka patuhilah larangannya. Dan bertaqwalah kamu kepada Allah." Penjelasan di atas menunjukkan bahawa Rasulullah s.a.w. menerima perintah daripada Allah s.w.t. dalam menentukan hukum dan menyampaikan dan apabila tiada wahyu baginda mengeluarkan pendapatnya. Dalam surah al-Maidah, ayat 17 Allah s.w.t. berfirman yang bermaksud: "Wahai Rasul sampaikan apa jua yang diturunkan ke atas kamu daripada Tuhan (Allah) kamu." Tentang ijtihad baginda, firman Allah s.w.t. ada menyatakan dalam surah al-Najm, ayat 3 bermaksud : "Dan dia (Muhammad) tidak berkata menurut hawa nafsu akan tetapi itu adalah daripada wahyu yang diturunkan."

329


Pihak yang mempunyai kuasa perundangan, setelah zaman Rasulullah s.a.w. iaitu "al-Mujtahidun" dan "ahlu al-Hil wa al-'aqdi, dan kuasa kehakiman pada hakim-hakim. 6

Kuasa perundangan dalam Islam bukan mutlak kerana pemerintahan Islam diikat oleh Hukum Allah dalam al-Qur'an dan Sunnah. Yang dimaksudkan dengan kuasa perundangan iaitu kuasa memperjelaskan hukum Allah yang tidak ada nas yang terang atau nyata dalam al-Qur'an dan Sunnah. 7

Kedudukan kuasa perundangan pada zaman Rasulullah s.a.w. ialah menyampaikan hukum-hakam dan memperjelaskan nas-nas al-Qur'an melalui Sunnah. Segala perkara yang berlaku yang tidak jelas nasnya akan dihuraikan oleh baginda Rasulullah sama ada baginda menjelaskan berdasarkan wahyu daripada Allah s.w.t. atau menggunakan ijtihad baginda sendiri. Oleh sebab kuasa perundangan ada pada nabi seorang, maka segala permasalahan yang timbul dapat diatasi dengan senang. Setiap hukum yang dikeluarkan oleh nabi Muhammad s.a.w. diterima tanpa diragui. Kedudukan ketua negara diiktiraf sebagai orang yang sama dengan orang yang berkelayakan dalam mengeluarkan ijtihad jika dia di kalangan mujtahid. Mengikut Khallaf, orang yang mempunyai kuasa perundangan dalam pemerintahan Islam terdiri daripada para mujtahiddin dan ahli fatwa. Keadaan ini berubah dengan berakhirnya zaman Rasulullah s.a.w. Dalam pemerintahan khalifah yang empat kuasa perundangan tidak hanya terletak pada khalifah, tetapi ulama' pada zaman itu juga mempunyai kuasa. 8

6.

Fathi Uthman, al-Fikru al-Qanuni al-Islami; him. 107.

7.

Ibid, him. 145. Ibrahim Dasuki al-Syahawi, Tarikh al-Tasyri al-Islami, him. 16.

8.

Fathi Uthman, him. 146.

330


Untuk memahami nas tidak terbatas pada khalifah dan tidak juga kepada semua orang Islam kerana tidak semua orang Islam ahli di bidang penafsiran nas-nas tesebut. Pada zaman sahabat kuasa perundangan terletak pada ulama' di kalangan sahabat dan untuk zaman berikutnya terletak pada para ulama' zaman itu. Ada beberapa perkara yang menyebabkan demikian, antaranya: 1)

Orang ramai tidak dapat memahami nas-nas melainkan ada orang yang menjelaskan kepadanya.

2)

Nas-nas al-Qur'an dan al-Sunnah tidak tersebar luas di kalangan orang Islam; kerana al-Qur'an itu sendiri di peringkat permulaannya hanya dihafal dan tulisan-tulisannya tersimpan di rumah Rasulullah s.a.w. dan sebilangan para sahabat. Sementara sunnah pula tidak disusun sehingga ke zaman pemerintah Abbasiyah.

3)

Nas-nas al-Qur'an dan al-Sunnah hanya menjelaskan hukum-hukum dalam perkara-perkara yang telah berlaku dan tidak kepada perkara-perkara "andaian". 9

Berdasarkan kepada tiga faktor di atas, ulama' di kalangan sahabat berpendapat menjadi tanggungjawab mereka menjelaskan dan mengeluarkan fatwa dalam perkara-perkara yang tidak jelas nasnya dengan ijtihad mereka. Terbukti bahawa ulama' pada ketika itu mempunyai 'kuasa perundangan'. Dengan berlakunya pembukaan negeri-negeri Islam yang baru, ulama' yang pada mulanya berhimpun di Madinah telah berpindah ke negeri-negeri yang baru dibuka. Dengan perkembangan ini maka kuasa perundangan tidak lagi terletak pada satu kumpulan ulama', tetapi pada individu tertentu. Sebagai contoh, di Kufah


ialah A l i bin A b i Talib dan Abdullah bin Masud, di Basrah ialah Anas b. Malik dan A b u Musa al-Ash ari, di Syam Mu'az bin Jabal dan di Mesir ialah Abdullah bin Amru bin al-Ass. c

Kedudukan kuasa perundangan pada zaman Tabi'in dan pengikut Tabi'in adalah sama, iaitu terletak pada ulama' secara perseorangan, seperti Said bin al-Musayyib. Beliau dianggap sebagai ulama' yang terbijak dan terkenal sekali di Hajaz pada zaman Tabi'in. Dan pada zaman pengikut-pengikut Tabi'in telah muncul mazhab-mazhab. Antara yang terkenal hingga ke hari ini ialah mazhab Hanafi, M a l i k i , Shafie', dan Hanbali. 10

Pada zaman pengikut Tabi'in ini ada antara ulama telah diberi tugas sebagai Ketua Hakim seperti Abu Yusuf dan tidak kurang pula yang menolak sebarang jawatan seperti Imam A b u Hanifah dan Imam Ahmad Hanbal. Kuasa perundangan di peringkat ini masih terletak pada ulama tertentu; dan tiada perlantikan yang dibuat oleh pemerintah atau pemilihan yang dilakukan oleh umat Islam; tetapi diperoleh daripada kepercayaan masyarakat terhadap mereka seperti yang berlaku pada para sahabat dan Tabi'in. Ini menunjukkan bahawa mereka itu ialah orang-orang yang berilmu tinggi, adil dan mahir dalam ilmu fiqh. Dengan yang demikian umat Islam pada ketika itu telah memberi kepercayaan kepada mereka dengan mengemukakan setiap permasalahan yang timbul untuk diberifatwa . Ternyata bahawa fatwa-fatwa bukanlah hanya dikeluarkan oleh mereka yang telah dilantik sebagai hakim; tetapi dikeluarkan juga oleh ulama' yang tidak dilantik oleh pemerintah, seperti A b u Hanifah . 11

12

332


Di peringkat ini telah muncul ramai ahli mujtahid seperti imamimam mazhab Sunni yang empat. Mereka ini lebih mengutamakan 'kebebasan mengeluarkan pendapat . 13

Ternyata kedudukan perundangan selepas Rasulullah s.a.w. hingga ke peringkat pengikut Tabi'in, mereka itu berusaha bersungguh-sungguh untuk menghuraikan masalah-masalah yang timbul yang dibentangkan kepada mereka berdasarkan sepenuhnya kepada al-Qur'an dan al-Sunnah. Apabila sampai ke peringkat sesudah pengikut Tabi'in, kedudukan perundangan mulai lemah. Sikap bertaqlid telah mulai menguasai golongan ulama' dan merebak ke dalam masyarakat umum. Dengan perubahan sikap daripada berijtihad kepada bertaqlid ini membawa kesan terhadap kuasa perundangan. Pihak berkuasa telah mengambil tindakan supaya kadi-kadi berpegang dengan mazhabmazhab yang tertentu dalam mengeluarkan pendapat dan hukum. Masyarakat mulai merasakan bahawa kadi-kadi yang dilantik hendaklah terdiri daripada golongan ulama' yang menganut mazhab penduduk tempatan supaya hukum dan pendapat yang dikeluarkan tidak bercanggah dengan mazhab setempat. Dengan lahirnya golongan yang berbeza mazhab maka bermula campur tangan pemerintah dalam menetapkan kuasa perundangan . Bidang kuasa kadi mulai terbatas dan ulama' sendiri telah membataskan diri mereka kepada mazhab-mazhab yang tertentu sahaja. Kecenderungan untuk terikat dengan mazhab yang tertentu diikuti oleh generasi-generasi yang berikutnya. 14

15

333


Pada kurun yang ke-17M (11H) Awrangzeb (1618-1706M), salah seorang sultan yang memerintah India, telah memerintahkan supaya dibuat koleksi fatwa-fatwa. Beliau telah membentuk satu jawatankuasa yang terdiri daripada ulama' yang terkenal yang diketuai oleh Shaikh Nizam. Jawatankuasa ini telah berjaya melahirkan buku yang dikenali sebagai "al-Fatawa al-Hindiyah" yang mengandungi enam siri. Fatawa ini masih dianggap sebagai satu sumbangan yang besar terhadap ilmu fiqh mazhab Hanafi . Dengan adanya usaha untuk membukukan atau mengkodifikasikan undang-undang Islam telah membuka satu lagi lembaran baru dalam perundangan Islam. Sungguhpun begitu koleksi ini bukanlah bertujuan untuk dijadikan satu-satunya buku undang-undang yang mesti diikuti. Dalam abad yang ke-19 telah bertembung dua tamadun di dunia iaitu Islam dan Barat. Pertembungan ini telah memberi erti yang besar terhadap kedudukan Perundangan Islam. Namun begitu pada perrtengahan abad ke-19, Perundangan Islam masih mendapat tempat yang sewajarnya dalam pemerintahan kerajaan Uthmaniyyah di Turki. 16

Berdasarkan kepada perkembangan Perundangan Islam pada masa pemerintahan kerajaan Uthmaniyyah dan pemerintahan Islam selepasnya, kita dapati bahawa Perundangan Islam tidak lagi merupakan satu sistem yang diterima dalam segenap bidang perundangan, sebaliknya sistem perundangan ciptaan"manusia mula mengambil tempat dalam hampir keseluruhan bidang perundangan. Sistem perundangan Barat bukan sahaja mempengaruhi system perundangan di Turki. Bahkan di negara-negara lain di Afrika,termasuk negara Islam seperti di Mesir , Libya dan Algeria . Dengan adanya pengaruh barat i n i , kebanyakan cawangan undang-undang telah 17

18

334


diserapkan ke dalam sistem perundangan di negara Islam kecuali undangundang diri. Keadaan di Semenanjung Tanah Arab, seperti Arab Saudi dan di negara-negara Teluk agak berlainan di mana Undang-undang Islam masih menjadi undang-undang dasar negara . Bagi negara-negara lain seperti India (sebelum lahir negara Pakistan), Indonesia dan Malaysia, keadaannya adalah serupa kerana negara-negara ini terdedah kepada pengaruh Barat, orang-orang Islam sendiri (termasuk pihak berkuasa), mulai kurang meyakini sistem perundangan Islam yang sekian lama diamafkan oleh mereka. Orang-orang Islam mulai mempelajari konsep Undang-Undang barat dan akhirnya menilai undang-undang itu daripada apa yang mereka pelajari. Dengan itu pengertian "Kuasa Perundangan" diertikan sebagai badan atau institusi atau kumpulan orang-orang yang membuat undang-undang. Menurut konsep ini manusialah yang berkuasa membuat undang-undang yang sah untuk orang di bawahnya, dalam apa jua bidang, dan mahkamah diberi kuasa untuk mentafsirkan sebarang kekeliruan yang timbul daripada perundangan yang dibuat. 19

Perundangan Islam di Malaysia Kajian sejarah perundangan Islam di negara ini membuktikan bahawa dalam tempoh pemerintahan kesultanan Melayu Melaka terdapat beberapa teks undang-undang Melayu. Teks seumpama ini kemudiannya mempengaruhi teks-teks lain di negeri-negeri Melayu seperti di Pahang dan Kedah.Teks utama yang mula-mula diketengahkan ialah Teks Undang-Undang Melaka. Mengikut Winstedt: "...we are indebted especially to the Malacca digest of 1450 A.D., the Pahang digest of 1596 with a large supplement and a Kedah digest of 1650". 20

19.

Ibid., him. 154.

20.

Winstedt R.O. "Kedah Laws", 1929 JMBRAS, Vol.6, pt. 11.

335


Undang-Undang Melaka juga dikenali dengan "Risalah Hoekoem K a n u n " atau K i t a b Undang-Undang. Ia ditulis dalam tempoh pemerintahan Sultan Muhammad Shah dan disempurnakan dalam zaman pemerintahan Sultan Muzaffar Shah. C i r i utama undang-undang ini mengandungi unsur 'adat tempatan' dan 'fiqh Shafie'. Apabila dikaji sebenarnya kandungan hukum syarak dalam teks undang-undang ini adalah suatu terjemahan Kitab fiqh "Fath al-Qarib' bermazhab Shafie, karya Ibn Qasim al-Ghazi. Kandungannya meliputi undang-undang perkhawinan seperti nikah, cerai, nafkah dan lain-lain. Menurut Buss-Tjen: "The Undang-Undang Melaka or Risalat Hoekoem Kanun, a compilation of Malacca Laws in 1523 show considerable Muslim penetration". 21

Mengikut Hooker: "Fiqh become important only in the late period".

22

Hukum Syarak pada Zaman Inggeris Negeri yang pertama terletak di bawah pemerintahan Inggeris ialah Pulau Pinang setelah berlaku perjanjian 1786 antara East India Company dengan Sultan Kedah. Kehadiran Inggeris di Pulau tersebut dengan kedudukan undang-undang yang berlaku boleh dikaji berdasarkan kes Regina v. Willans . Benson Maxwell, R menyatakan : 23

21.

Buss-Tjen P.P. "Malay Law" American Journal of Comparative Law Vol. 7, him. 252,1958

22.

Hooker M.B., "The Law Texts of Muslim in South East Asia" dim. Laws of Southeast Asia, him. 378,1986

23.

91898) 3 KY. 16

336


"The Law of Kedah could not apply, because at the time when Penang became a British possession it was without inhabitants to claim the right of being governed by any existing laws and without tribunals to enforce any." Seterusnya beliau menyatakan, "it is clear beyond all doubt that for twenty and more years after the founding of the settlement no known body of laws was in fact recognised as the law of the place". 24

Dalam kes Fatimah v. Logan, Hakim Hackett menyatakan,

25

"The case fell under the general rule that when Englishmen established themselves in an uninhabited country they carry with them the laws and sovereignty of their country." Menurut pendapat Sir Ralph Rice dengan pemberian Piagam Keadilan yang pertama 1807 undang-undang jenayah Inggeris menjadi undang-undang yang dikuatkuasakan di Pulau Pinang, sementara dalam perkara sivil keadilan dilaksanakan mengikut undang-undang dan adat penduduk tempatan . Bagaimanapun Piagam Keadilan 1807 tidak mengadakan peruntukan mengenai pentadbiran undang-undang tempatan ke atas penduduk tempatan seperti yang berlaku di India di mana undangundang tempatan diberi pengiktirafan undang-undang. 26

Justeru, dalam kes In The Goods of Abdullah , Hakim berpendapat undang-undang Inggeris telah dibawa masuk oleh Piagam Keadilan 1807, dengan demikian orang Islam boleh membuat wasiat kesemua hartanya. Walaupun pengagihan itu bercanggah dengan hukum syarak. 27

24.

ibid, him. 22

25.

(1871) 1 ky 255

26.

Regina V.willams (1858) 3ky 16, drp. 28.


Dalam mentadbirkan keadilan mahkamah mengambil prinsip keadilan. Dalam kes Chulas v. Kalsom . Maxwell R menyatakan "It has been repeatedly laid down as the doctrine of our law that its rules are not applicable to such races, when intolerance, injustice and oppression would be the consequences of their application" Beliau seterusnya menyatakan ketidakadilan berlaku apabila orang Islam dihukum atas kesalahan 'bigami' atau poligami. Ini ialah contoh di mana undang-undang Inggeris tidak boleh dilaksanakan. 28

Dalam kes Choo Choon Neoh v. Spottiswoods

29

Sir Benson Maxwell menyatakan, "thus in question of marriage and divorce, it would be impossible to apply our law to Mohammadans." Daripada keputusan-keputusan Mahkamah yang diberikan dapat dibuat kesimpulan bahawa institusi yang ada dalam masyarakat tempatan yang asing bagi Inggeris telah diberi pengiktirafan. Justeru perkahwinan dan perceraian di kalangan orang Islam diakui sah. Ini ditegaskan dalam kes Regina v. Willans. Maxwell menyatakan : "Again, if a Mohameden divorce be valid and its validly has never been disputed,! believe it must be, not because there is anything in the Charter to make it valid but because the law of England recognises the right of a Mohameden husband to dissolve the marriage contracted by him according to the Mohameden law with a Mohameden wife." Bagi menyusun pentadbiran perkahwinan diadakan undangundang Mohameden Marriage Ordinance 1880 untuk negeri-negeri Selat. Undang-undang ini antara lain membuat peruntukan tentang pendaftaran

27.

(1835) 2kg Fc. 8.

28.

(1867) Leic, 462.

29.

(1869) Iky. 216

338


perkahwinan dan kuasa kadi. Kadi dilantik oleh Gabenor . Kadi mempunyai kuasa untuk mengesahkan perkahwinan dan perceraian, mengikut hukum syarak. Ordinan tersebut dipinda pada tahun 1908 dengan mewajibkan pendaftaran perkahwinan dan seterusnya mengadakan jawatan Mufti yang dilantik oleh Gabenor. Tugasnya untuk memberi nasihat dalam perkara mengenai hukum syarak dan boleh dipanggil bagi membantu 'Registrar' dalam menyelesaikan kes-kes rayuan mengenai perkahwinan dan perceraian. 30

31

32

Dalam menjalankan pentadbiran keadilan beberapa rujukan buku telah disenaraikan iaitu: i)

Mohameden Law oleh Syed Ameer Ali

ii)

Howard's Translation of the Minhaj El-Talibin

iii)

A Digest of Mohameden Law by Neil B.E. Bailie.

Kedudukan hukum syarak di negeri-negeri Melayu berbeza pada permulaannya dengan negeri-negeri Selat. Sungguhpun ada perjanjian seperti Perjanjian Pangkor 1874 yang menyatakan raja hendaklah menerima nasihat daripada British Resident dalam semua perkara kecuali dalam urusan agama dan adat Melayu. Hukum syarak sebagai undangundang yang sah ketika itu dan undang-undang diri orang Islam tidak dikenakan ke atas orang selain beragama Islam. Kedudukan Islam bertambah kukuh dengan adanya sistem pemerintahan beraja. Di negeri-negeri Melayu ditubuhkan "State Council". Badan ini hanyalah sebagai penasihat dan dipengerusikan oleh Raja/Sultan. Ahli-ahlinya dilantik oleh Sultan termasuk British Resident. Peraturan dan Undang-Undang dikeluarkan atas nama "Ruler in Council", termasuklah perkara-perkara mengenai pentadbiran agama

339


Islam. Justeru beberapa peraturan dan undang-undang mengenai agama telah diadakan bagi negeri-negeri M e l a y u seperti The Mosque Attendance Order in Council 1887, Prevention of Adultery Among Mohamedans Regulation 1894. The Registration of Mohameden Marriage and Divorces Order in Council 1885 dan undang-undang seperti itu diadakan di beberapa negeri seperti Pahang dan Selangor dengan Mohameden Marriage. Begitu juga dengan Divorce Registration Enactment 1900. 33

Dalam kes Awee v. Ibrahim diputuskan bahawa sultan ialah ketua agama Islam dan baginda mempunyai kuasa untuk memberi kuasa kepada Kadi dan Penolong Kadi dalam semua perkara berkaitan dengan agama Islam, perkahwinan dan perceraian. 34

Dengan penubuhan "Federal Council 1909 dan pindaan 1927 boleh dikatakan semua perkara mengenai pentadbiran hukum syarak dikanunkan. Pentadbiran hukum syarak di negeri-negeri M e l a y u pada umumnya mengikut hukum syarak. Dalam kes Shaik Abdul Latif and Others v. Shaikh Elias Bux Edmond J.C. menyatakan : 35

"The only law at that time applicable to the Malays was Muhammeden modified by local customs." Dalam kes Siti binti Yatim v. Mohamed Nor, Burton. J berpendapat bahawa wasiat yang memberi keutamaan kepada seorang ahli waris dengan memberi bahagian yang lebih daripada bahagian yang 36

33.

The Laws of The Federated Malay States 1887-1920, vol.1

34.

(1916) 1 FMSLR. 274.

35.

(1915) 1 FMSLR. 204.

36.

(1928) 6 FMSLR. 135.

340


sepatutnya diterima mengikut hukum syarak tidak sah kerana tidak mendapat persetujuan ahli-ahli waris lain. Dalam kes Ramah v. Laton keputusan kes rayuan daripada Selangor yang dibuat oleh majoriti hakim menyatakan bahawa hukum syarak ialah undang-undang tempatan iaitu "local law and it is the law of the land". Kes-kes lain yang memberi pengiktirafan kepada hukum syarak seperti keputusan dalam kes Fatimah v. Ismail. 31

38

Dalam kes Re Timah hukum syarak berhubung dengan perwarisan diterima di mana orang bukan Islam-berlainan agama tidak boleh mewarisi harta orang Islam. Bagaimanapun dalam perkara keterangan kes Ainan v. Syed Abu Bakar diputuskan seksyen 112 UndangUndang keterangan ialah 'of general application'. 39

Dalam kes Re Ismail binti Rentah deed mahkamah memutuskan bahawa hukum syarak, bagi tujuan orang Melayu semata-mata ialah sebahagian daripada undang-unang negeri. 40

Islam Dalam Perlembagaan Sebelum Tanah Melayu mencapai kemerdekaan, Perlembagaan beberapa buah negeri seperti Perlembagaan Johor 1895 dan Perlembagaan Negeri Terengganu 1911 telah meletakkan Islam sebagai agama rasmi negeri-negeri berkenaan. Perkara 57 Perlembagaan negeri Johor menyatakan bahawa agama Islam ialah agama negeri Johor dan segala jajahan takluknya, dan agama Islam hendaklah sentiasa diiktiraf dan disebut selama-lamanya sebagai "agama negeri" iaitu agama lain tidak boleh sekali-kali dijadikan atau disebut sebagai agama negeri itu. 37.

(1927) 6 FMSLR. 128.

38.

(1939) M U . 134.

39.

(1940) 16 FMSLR. 170 (1940) M U . 51.

40.

(1940) M U . 98.


Peruntukan seperti itu terdapat dalam perlembagaan-perlembagaan negeri-negeri lain. Bahkan terdapat pula negeri yang membataskan pegangan mazhab seperti negeri Kedah menetapkan mazhab "ahli Sunnah wa al-Jamaah." Pada masa membincangkan draf Perlembagaan Persekutuan Tanah Melayu (Perlembagaan Merdeka - 1957) persoalan meletakkan Islam sebagai agama negeri dalam draf perlembagaan telah dibincangkan oleh Suruhanjaya berkenaan. Berdasarkan cadangan dalam Memorandum yang dikemukakan oleh Parti Perikatan ketika itu maka dicadangkan supaya satu peruntukan yang mempunyai tujuan tersebut diperuntukkan dalam perlembagaan. Peruntukan itu kemudiannya telah diadakan dalam Perkara 3 (1) Perlembagaan Persekutuan. Perlu dijelaskan bahawa kedudukan Islam sebagai agama Persekutuan merupakan hasil daripada 'tawar menawar dan tolak ansur di kalangan berbagai kaum'. Tun Abdul Razak, Perdana Menteri Kedua mensifatkan perlembagaan negara sebagai satu dokumen yang bersusah payah dirundingkan dan disetujui oleh kaum terbesar di Malaysia". Perlembagaan dalam Jadual Kesembilan senarai Negeri ada membuat peruntukan mengenai hukum syarak. Senarai 2 - Senarai Negeri Kecuali mengenai wilayah-Wilayah Persekutuan Kuala Lumpur dan Labuan, hukum syarak dan undang-undang diri dan keluarga bagi orang yang menganut agama Islam, termasuk hukum syarak berhubung dengan mewarisi harta berwasiat dan tidak berwasiat, pertunangan, perkahwinan, perceraian, mas kahwin, nafkah, pengambilan anak angkat, taraf anak, penjagaan anak, pemberian, pembahagian harta dan amanah bukan khairat. Wakaf Islam dan takrif serta peraturan mengenai amanah khairat dan khairat agama, perlantikan pemegang-pemegang amanah dan perbadanan bagi orang-orang mengenai pemberian agama Islam dan khairat, yayasan, amanah, khairat dan yayasan khairat yang dijalankan,


kesemuanya sekali dalam negeri; adat istiadat Melayu. Zakat Fitrah dan Baitulmal atau hasil agama Islam yang seumpamanya; masjid atau manamana tempat sembahyang awam untuk orang Islam; mengadakan dan menghukum kesalahan-kesalahan yang dilakukan oleh orang-orang yang menganut agama Islam terhadap rukun-rukun Islam, kecuali mengenai perkara-perkara yang termasuk dalam Senarai Persekutuan, keanggotaan, penyusunan dan acara bagi mahkamah-mahkamah Syariah,yang akan mempunyai bidang kuasa hanya ke atas orang-orang yang menganut agama Islam dan hanya mengenai mana-mana perkara yang termasuk dalam perenggan ini, tetapi tidak mempunyai bidang kuasa mengenai kesalahan-kesalahan kecuali setakat yang diberi oleh Undang-Undang Persekutuan; mengawal pengembangan iktikad dan kepercayaan antara orang-orang yang menganut agama Islam; menentukan perkara-perkara hukum syarak dan iktikad dan adat-istiadat Melayu. Daripada peruntukan tersebut beberapa perkara perlu diambil perhatian: Pertama, Perkara Hukum syarak yang diperuntukkan dalam Perlembagaan tidak dengan sendiri boleh dilaksanakan melainkan diperbuat undang-undang oleh badan Perundangan Negeri bagi tujuan perlaksanaan. K e d u a , Undang-undang yang dikenakan hanya boleh dikuat kuasakan ke atas orang-orang yang beragama Islam. Ketiga, Mahkamah Syariah yang ditubuhkan ialah Mahkamah negeri dan mempunyai bidang kuasa yang terbatas dan tertakluk kepada akta yang membataskan bidang kuasa dalam perkara jenayah syariah. Bagi merealisasikan pentadbiran hukum syarak di Malaysia, Perlembagaan Persekutuan telah memberi kuasa membuat undangundang kepada badan Perundangan Negeri. Dalam Perkara 74(2) menyatakan: 343


"Badan Perundangan Negeri boleh membuat undang-undang mengenai mana-mana perkara yang disebutkan dalam senarai Negeri (iaitu senarai kedua yang dinyatakan dalam Jadual Kesembilan) atau Senarai Bersama." Selangor ialah negeri yang pertama mengambil tindakan menyediakan Undang-Undang pentadbiran Hukum Syarak pada tahun 1952; kemudian diikuti oleh negeri-negeri lain dalam Persekutuan. Kandungan enakmen ini pada umumnya adalah sama antara negeri-negeri, iaitu membuat peruntukan tentang Majlis Agama Islam, Mufti, Mahkamah Syariah dan Undang-Undang Keluarga, kesalahan jenayah syariah dan perkaraperkara yang lain mengenai pentadbiran agama seperti wakaf, masjid, muallaf, dan lain-lain. Pelaksanaan hukum syarak di Malaysia telah mengambil bentuk perundangan atau Legislation. Seperti yang diperjelaskan terdahulu Dewan Perundangan Negeri akan mengadakan undang-undang bagi pentadbiran hukum syarak di negeri-negeri termasuk Wilayah Persekutuan oleh Parlimen. Bagi mempertingkatkan kedudukan dan taraf Mahkamah Syariah Undang-Undang Pentadbiran hukum syarak telah dipinda beberapa kali dengan mewujudkan beberapa undang-undang baru seperti berikut: 1.

Undang-Undang Keluarga Islam

2.

Undang-Undang Jenayah Syariah

3.

Kanun Acara Mal

4.

Kanun Acara Jenayah Syariah

5.

Undang-Undang Keterangan Mahkamah Syariah

6.

Undang-Undang Pentadbiran Pemndangan Islam

Undang-undang tersebut di atas telah dikaji, dikemas kini dan diselaraskan. Ini adalah bagi tujuan mengelakkan pentadbiran yang

344


berbeza atau tidak seragam antara negeri-negeri oleh Mahkamahmahkamah Syariah dan menghapuskan kekeliruan di kalangan masyarakat. Undang-undang tersebut telah dikemukakan kepada Majlis Raja-raja untuk mendapatkan persetujuan dan seterusnya diharapkan dapat diterima oleh negeri-negeri. Hanya dengan cara demikian boleh menjadikan undang-undang pentadbiran agama Islam di negeri ini selaras dan seragam. Terpulanglah kepada kuasa pihak negeri melaksanakannya. Selain daripada undang-undang tersebut Jawatankuasa Teknikal Undang-Undang Syarak dan Sivil telah menyediakan draf undangundang lain seperti: Draf Undang-Undang Wakaf Draf Undang-Undang Wasiat bagi orang Islam Draf Undang-undang Zakat dan Fitrah Draf Undang-Undang Sewa dan Beli Ada negeri yang telah menerima draf Undang-undang tersebut seperti negeri Selangor. Pelaksanaan Hukum Syarak di Negeri-negeri Islam Terdapat pendekatan yang berbeza dalam Pentadbiran atau pelaksanaan hukum syarak di negara-negara Islam. Ia boleh dilihat dalam tiga aspek. i.

Perlembagaan

Kebanyakan negara Islam meletakkan Islam sebagai agama rasmi dalam perlembagaan termasuklah Malaysia, Syria, L i b y a dan Jordan. Bagaimanapun ada beberapa negara Islam seperti Pakistan dan Sudan yang lebih jelas dalam penekanan kepada perundangan Islam. Dalam perlembagaan Sudan Perkara 65 menyatakan "Islamic Law" di samping 345


Perlembagaan "shall be the source of Legislation". Begitu juga dengan Mesir. Bagaimanapun Pakistan lebih khusus dalam meletakkan Hukum Syarak dalam perlembagaannya. ii.

Perundangan

Menjadi amalan bagi negara-negara moden mengkanunkan undangundang. Amalan seperti ini berlaku pada keseluruhan negara Islam, termasuk Malaysia, Sudan, Mesir, Pakistan, Qatar, Jordan, United Arab Emirates, Yemen dan lain-lain. Perbezaan mungkin berlaku, kerana ada antara negara-negara Islam memisahkan perundangan Islam atau hukum syarak dengan perundangan umum, seperti Malaysia dan Brunei. Ada antara negara Islam meletakkan hukum syarak dalam undang-undang substantive seperti Sudan, Pakistan dan United Arab Emirates (UAE). Sebagai contoh di Pakistan Enforcement of Shariah Act, 1991 menyatakan : "Supermacy of Shariah (1) The Shariah that is to say, the injunctions of Islam as laid down in the Holy Quran and Sunnah shall be the supreme law of Pakistan." iii.

Mahkamah

Terdapat tiga (3) bentuk mahkamah: 1.

Mahkamah sivil berasingan dengan Mahkamah Syariah seperti di Malaysia dan Brunei, Indonesia dan Jordan. Bagaimanapun ada negeri yang menyatukan di peringkat Mahkamah tertinggi dan bidang kuasa yang terbatas hanya kepada orang Islam.

2.

Satu sistem kehakiman seperti di Sudan dan Pakistan.


3.

Mahkamah Syariah mempunyai bidang kuasa ke atas semua orang termausk bukan Islam dan Mahkamah sivil dalam perkara sivil seperti di Qatar dan U A E .

Di kalangan negara OIC yang digolongkan sebagai negara-negara Islam, hanya perlembagaan negara Turki yang meletakkan negara itu negara sekular. Pengkanunan Undang-undang Islam di Malaysia Terdapat beberapa istilah baru dalam perkembangan perundangan Islam. Antaranya ialah 'Mejellah' seperti yang berlaku pada kerajaan Uthmaniyah di Turki dan perundangan di negara Islam lain seperti Malaysia dan Pakistan dengan mengenakan berbagai nama seperti Akta, Ordinan dan Enakmen. 41

Mejellah al-Ahkam al-Adliyah ialah satu contoh terbaru dalam dokumentari hukum. Mengkhusus hukum syarak dalam perundangan ialah fenomena baru dalam perkembangan perudangan Islam. Negeri Johor telah mengambil contoh dari Turki dengan Majallat al-Ahkam Johor - 1331H. Pada tanggal 29 Zulhijjah 1331, Mufti Kerajaan Johor telah mengisytiharkan seperti berikut; "Bahawa ke bawah Duli Yang Maha Mulia Sultan Ibrahim dan Yang Dipertuan Negeri Johor ... telah berkenan dan suka membenarkan supaya dipakai dan diperlakukan oleh sekelian pegawai-pegawai Majistret dan Hakim-Hakim dalam Kerajaan Johor Majallat Ahkam Johor iaitu mana-mana dan atas perkaraperkara yang berkenaan..."

41.

A.Monir Yaacob, Sejarah Perundangan Islam, DBP, him. 105.

347


Keperluan Kepada Pengkanunan (Taqnin) Ibnu al-Muqaffa pernah mengesyorkan kepada Khalifah Abu Jaafar supaya mengkodifikasikan Undang-undang Islam dan diikuti oleh seluruh daerah pemerintah Islam. Fikiran ini belum boleh diterima. Ulama' pada masa itu berpendapat orang lain tidak seharusnya bertaqlid atau terikat dengan pendapat tertentu. c

Keharusan Taqnin diqiyaskan kepada ijmak sahabat dalam pengumpulan al-Quran daripada muashaf yang sebelumnya terhimpun atau berada dalam ingatan/hafal dan nukilan yang tidak tersusun dan berada dalam simpanan individual di tempat yang berlainan. Begitu juga diqisaskan kepada penyusunan al-Sunnah seperti yang ada pada hari ini, yang bertujuan untuk memelihara dan melaksanakannya. Dihujahkan bahawa penolakan Imam Malik dalam kes di atas berlaku sebelum penyusunan al-Sunnah . 42

Terdapat beberapa kelebihan taqnin antaranya;

42.

1.

Sumber perundangan Islam banyak, begitu juga dengan rujukannya. Justeru terdapat perbezaan pendapat di kalangan fuqaha dalam menghuraikan dan mengistinbat hukum.

2.

Pengkanunan ialah pentarjihan yang dilakukan oleh ulama' dan bukan dilakukan secara persendirian.

3.

Membuktikan kesesuaian syarak bagi tujuan maslahah manusia dan bukti yang menunjukkan kesesuaiannya dengan setiap masa dan tempat.

4.

Melakukan secara syura dan ia dituntut oleh Islam seperti yang dijelaskan dalam al-Quran dan Sunnah nabi

Dr. Abdul Nasir Taufiq, him. 86-88.

348


6.

Mewujudkan keseragaman dalam tindakan umat Islam tentang sesuatu hukum yang terpilih daripada pendapatpendapat yang ditarjihkan oleh fuqaha mengenai Fiqh, kerana ia ialah hukum-hukum yang tetap.

7.

Tugas ulama' menghuraikan hukum-hukum Allah yang boleh difahami bagi zamannya, pada setiap zaman itu ada uslub atau cara untuk menjelaskannya.

8-

Dengan pengkanunan, membolehkan negara menguasai perlaksanaan syariat Islam serta mewajibkan kehakiman mentadbirnya mengikut yang disediakan.

9.

Membolehkan fuqaha menghuraikan serta membuat perbandingan dengan hukum-hukum yang dihuraikan dalam mazhab yang berlainan.

10. Memudahkan Mahkamah melaksanakan hukum-hukum Islam, kerana ia membantu hakim-hakim mengenai pasti hukum-hukum yang hendak dilaksanakan dan tidak perlu mencari rujukan-rujukan yang begitu banyak. 11. Mengelakkan daripada berlaku percanggahan hukum dalam sesuatu perkara. Jika diserahkan kepada hakim-hakim untuk memutuskan mengikut rujukan-rujukan daripada buku-buku fiqh yang menghuraikannya nescaya didapati berbeza hukum kerana berbeza pandangan yang ada dalam fiqh. 12. Memudahkan kepada orang ramai mengetahui hukumhukum Islam yang dikuatkuasakan. Ini mengelakkan daripada berlaku kekeliruan. Dengan cara demikian memudahkan perlaksanannya dan lebih praktikal. Ini sudah

349


pasti memudahkan pihak pendakwaan dan peguam-peguam dalam menyelesaikan pertelingkahan di Mahkamah . 43

Taqnin bukanlah sesuatu tindakan mengubah perundangan Islam, tetapi ia ialah suatu perkembangan biasa dalam perundangan dengan mengambil bentuk baru dan bukan mengadakan hukum baru. Perkembangan hukum telah berlaku dengan subur dalam pemerintahan khalifah Umar bin al-Khattab. Sebagai contoh boleh dirujukkan seperti berikut: Siapakah yang harus melaksanakan tugas mengkanunkan hukum syarak? Tugas Taqnin hukum syarak perlu dilakukan oleh 'mujtahidun' secara syura. Mereka (fuqaha) boleh meminta panduan atau pandangan daripada pakar perundangan untuk mendraf kanun tersebut. Cara terbaik boleh dilakukan dengan membentuk satu 'Lujnah' bagi tujuan tersebut. Bagaimana Proses Pengkanunan Dilakukan di Malaysia Undang-undang Islam di negara kita dibuat mengikut bentuk perundangan. Beberapa Undang-undang Islam telah dikanunkan. Kuasa untuk membuat Undang-undang termasuk perundangan hukum syarak datangnya daripada Perlembagaan. Mengikut prinsip ini tiada apa jua bahagian perundangan Islam boleh dilaksanakan dan dikuatkuasakan tanpa peruntukan perundangan dan dibuat mengikut kehendak Perlembagaan. Perkara 44 menyatakan bahawa kuasa perundangan Persekutuan terletak pada Parlimen. Yang difahamkan sebagai takrif perkataan 'Parlimen' ialah Yang Dipertuan Agong dan dua majlis yang dinamakan Dewan Negara (Senate) dan Dewan Rakyat. Yang Dipertuan Agong menghadiri sidang Parlimen pada masa-masa tertentu sahaja. Baginda

43.

Dr. Abdul Nasir Taufiq, him. 88-90.

350


hadir apabila sesi baru Parlimen dimulakan . Oleh sebab sistem pemerintahan dalam Perlembagaan Persekutuan terikat sama dalam Perlembagaan Negeri-negeri Melayu, Pulau Pinang dan Melaka, maka peruntukan seperti Perkara 44 juga terkandung dalam tiap-tiap Perlembagaan Negeri. Peruntukan dalam Perlembagaan Negeri itu diambil seterusnya daripada Jadual Kelapan dalam Perlembagaan Persekutuan . Dalam seksyen 3 Jadual Kelapan Perlembagaan Persekutuan ada tersebut peruntukan seperti berikut: 44

45

"3. Badan Perundangan Negeri hendaklah mengandungi Raja dan satu Majlis, iaitu Dewan Negeri" Sebagai contoh Perlembagaan negeri Johor dalam Perkara X I V terdapat peruntukan yang berbunyi: "Badan Perundangan Negeri hendaklah mengandungi Raja dan satu Majlis yang dinamakan Dewan Negeri (dalam hahasa Inggeris, the Legislative Assembly)" Selanjutnya Jadual Kelapan, Perkara 11 menyatakan: 1)

"Kuasa bagi Badan Perundangan membuat undangundang hendaklah dijalankan dengan Rang Undangundang yang diluluskan oleh Dewan Negeri dan disetujui oleh Raja"

Seterusnya diperuntukkan; 2A) Raja hendaklah dalam masa tiga puluh hari selepas sesuatu Rang Undang-undang dikemukakan kepada baginda memperkenankan Rang Undang-undang itu.

44.

Tun Muhamed Suffian, An Introduction to Legal System of Malaysia, Fajar Bakti, hlm. 32

45.

Hashim Yeop A. Sani, him. 13

351


Tiap-tiap satu undang-undang (Undang-undang Persekutuan atau Undang-undang Negeri) mestilah dibuat mengikut kuasa yang diberi oleh Perlembagaan dan dengan cara diperuntukkan oleh Perlembagaan. Tiap-tiap satu rang undang-undang tidak akan dibawa ke Parlimen untuk diluluskan melainkan setelah mendapat kelulusan daripada Kabinet. Sesuatu Rang Undang-undang Persekutuan hendaklah diluluskan oleh Dewan Rakyat dan kemudiannya diluluskan pula oleh Dewan Negara dan akhir sekali hendaklah disetujui oleh Yang Dipertuan Agong. Persetujuan Yang Dipertuan Agong ini dinamakan Persetujuan Diraja atau 'Royal Assent'. Sesuatu Rang Undang-undang Negeri hendaklah terlebih dahulu diluluskan oleh Badan Perundangan Negeri dan akhirnya disetujui oleh Raja atau Yang Dipertua Negeri. Apabila kita mengkaji Perlembagaan kita, mungkin kita menjadi keliru kerana dalam Perlembagaan Malaysia kuasa-kuasa perundangan dibahagi-bahagikan antara Badan Perundangan Persekutuan, iaitu Parlimen dan Badan Perundangan Negeri. Oleh yang demikian, ada perkara-perkara yang dikhaskan hanya untuk diluluskan oleh Parlimen sahaja dan ada pula perkara-perkara yang hanya dibuat undang-undang dan diluluskan oleh Badan Perundangan Negeri sahaja. Pembahagian perkara ini dicatatkan dalam Jadual Kesembilan Perlembagaan Persekutuan dan perkara-perkara itu telah dimuatkan ke dalam tiga senarai iaitu 'Senarai -Persekutuan', 'Senarai Negeri' dan 'Senarai Bersama'. Perlembagaan Persekutuan dalam Jadual Kesembilan (Senarai Perundangan). Senarai Negeri ada membuat peruntukan mengenai Islam dan hukum syarak dan adalah seperti berikut; Senarai 2 - Senarai Negeri Kecuali mengenai Wilayah-Wilayah Persekutuan Kuala Lumpur dan Labuan, hukum syarak dan Undang-undang diri dan keluarga bagi orang yang menganut agama Islam, termasuk hukum syarak berhubung dengan mewarisi harta berwasiat dan tidak berwasiat, pertunangan, 352


perkahwinan, perceraian, mas kahwin, nafkah, pengambilan anak angkat, taraf anak, penjagaan anak, pemberian, pembahagian harta dan amanah bukan khairat. Wakaf Islam dan takrif serta peraturan mengenai amanah khairat dan khairat agama, perlantikan pemegang-pemegang amanah dan perbadanan bagi orang-orang mengenai pemberian agama Islam dan khairat, yayasan, amanah, khairat dan yayasan khairat yang dijalankan, kesemuanya sekali dalam Negeri; adat istiadat Melayu. Zakat Fitrah dan Baitulmal atau hasil agama Islam yang seumpamanya; masjid atau manamana tempat sembahyang awam untuk orang Islam; mengadakan dan menghukum kesalahan-kesalahan yang dilakukan oleh orang-orang yang menganut agama Islam terhadap rukun-rukun Islam, kecuali mengenai perkara-perkara yang termasuk dalam Senarai Persekutuan, keanggotaan, penyusunan dan acara bagi Mahkamah-mahkamah Syariah, yang akan mempunyai bidang kuasa hanya ke atas orang-orang yang menganut agama Islam dan hanya mengenai mana-mana perkara yang termasuk dalam perenggan ini, tetapi tidak mempunyai bidang kuasa mengenai kesalahan-kesalahan kecuali setakat yang diberi oleh Undang-undang Persekutuan; mengawal pengembangan iktikad dan kepercayaan antara orang-orang yang menganut agama Islam; menentukan perkara-perkara hukum syarak dan iktikad dan adat istiadat Melayu. Jelas bahawa Parlimen hanya boleh membuat undang-undang mengenai hal ehwal agama Islam dan hukum syarak bagi Wilayahwilayah Persekutuan Kuala Lumpur dan Labuan. Perkara 76(1)(b) memberi kuasa kepada Parlimen membuat undang-undang mengenai apa-apa perkara yang disebut dalam Senarai Negeri bagi maksud mengadakan persamaan undang-undang antara dua buah negeri dan lebih. Fasal (3) selanjutnya menyatakan bahawa undangundang tersebut tidak boleh berkuat kuasa di mana-mana negeri sehingga undang-undang itu telah diterima dengan suatu undang-undang yang dibuat oleh Badan Perundangan Negeri dan selepas itu undang-undang itu hendaklah disifatkan sebagai Undang-undang Negeri dan bukan suatu Undang-undang Persekutuan. 353


Tugas menyediakan rang undang-undang apabila diarah berbuat demikian oleh mana-mana menteri diletakkan pada Jabatan Peguam Negara. Rang Undang-undang itu pada mulanya akan dibawa oleh menteri berkenaan untuk dipertimbangkan dalam Jemaah Menteri. Jika rang undang-undang itu diterima oleh Jemaah Menteri kerja-kerja menyediakan rang undang-undang untuk dibawa ke Parlimen akan dilakukan oleh Jabatan Peguam Negara. Di Jabatan Peguam Negara ditubuhkan Bahagian Penggubalan. Sebelum Akta Bahasa Kebangsaan 1967 diluluskan oleh Parlimen rang undang-undang digubal dalam bahasa Inggeris dan tidak ada terjemahannya dalam bahasa Melayu. Hanya selepas Akta ini berkuat kuasa semua rang undang-undang dikehendaki dibuat dalam dwibahasa iaitu bahasa Kebangsaan dan bahasa Inggeris. Perbahasan atas rang undang-undang hendaklah dijalankan dalam bahasa Kebangsaan. Begitu juga dengan rang undang-undang yang diedarkan di Dewan Perundangan Negeri dan perbahasan mengenainya hendaklah dalam bahasa Kebangsaan . Di peringkat negeri ditubuhkan bahagian Penasihat Undang-undang (Legal Advisor) bagi setiap negeri untuk menjalankan urusan penggubalan. 46

Membuat siaran dalam warta merupakan suatu tindakan yang perlu dari segi undang-undang sebelum suatu undang-undang itu berkuat kuasa. Mengikut Perkara 66(5) Perlembagaan Persekutuan suatu rang undang-undang menjadi undang-undang apabila ia disetujui oleh Yang Dipertuan Agong, tetapi tiada suatu undang-undang boleh berkuat kuasa, sehingga telah disiarkan. Suatu peruntukan yang sama juga boleh didapati dalam tiap-tiap Perlembagaan Negeri . 47

Perkara 11(3) Jadual Kelapan menyatakan; "... tiada satu pun undang-undang boleh berkuat kuasa sehingga ia telah disiarkan"

354


Reformasi dan Penyelarasan Undang-undang Islam Malaysia mempunyai pendekatan tersendiri dalam menyediakan draf undang-undang Pentadbiran Hukum Syarak. Usaha bermula daripada inisiatif yang diambil oleh Majlis Agama Islam Wilayah Persekutuan dalam tahun 1974. Sebuah Jawatankuasa Undang-undang Islam Peringkat Wilayah Persekutuan telah ditubuhkan dalam tahun 1974. Tujuan penubuhannya adalah untuk mengkaji, merangka dan menggubal undangundang yang berkaitan dengan pentadbiran hal ehwal Islam di Wilayah Persekutuan. Jawatankuasa ini telah berjaya menyediakan draf Akta Undang-undang Keluarga Islam (Wilayah Persekutuan). Dalam tahun 80-an satu usaha telah dijalankan untuk mengadakan draf Undang-undang Keluarga Islam yang seragam yang boleh diterima pakai oleh semua negeri-negeri di Malaysia . Satu draf Undang-undang Keluarga Islam telah disiapkan dan selepas ia dipersembahkan dan diterima oleh Majlis Raja-raja. Kemudian ia telah dikemukakan kepada tiap-tiap negeri untuk dibuat sebagai undang-undang. Apabila draf itu diterima oleh beberapa negeri, pihak berkuasa di negeri-negeri itu berpendapat draf itu perlu dipinda supaya lebih dekat kepada ajaran mazhab Shafie'. Beberapa pindaan yang agak penting telah dibuat di Kelantan dan Kedah dan akhirnya telah wujud bukan satu tetapi beberapa draf yang boleh diikuti di negeri-negeri lain dan hasrat mengadakan Undang-undang Keluarga Islam yang seragam bagi semua negeri di Malaysia telah tidak tercapai. Berikutan dengan itu, beberapa tahun kemudian langkah telah diambil untuk mengkaji semua Akta dan enakmen Undang-undang Keluarga Islam itu dan mencadangkan pindaan supaya undang-undang itu lebih dekat satu dengan lain. 48

48.

Sebuah Jawatankuasa telah ditubuhkan oleh Pejabat Peguam Negara diketuai oleh al-Marhum Tengku Zaid.

355


Pada 6 M e i 1988 telah dirasmikan penubuhan Jawatankuasa Mengkaji Undang-undang Syarak dan Sivil. Penubuhannya disetujui oleh Majlis Kebangsaan Hal Ehwal Agama Islam dan diletakkan di bawah J A K I M (dahulu BAHEIS). Jawatankuasa berpendapat perkara yang perlu diberi perhatian utama ialah mengkaji undang-undang yang ditadbirkan di Mahkamah Syariah dan menyediakan undang-undang yang secukupnya untuk kegunaan Mahkamah Syariah. Ini bersesuaian dengan hasrat untuk meningkatkan taraf Mahkamah Syariah. Bagi mencapai objektif tersebut maka ditubuhkan Jawatankuasa Teknikal Undang-undang Syarak dan Sivil. Jawatankuasa ini dipengerusikan oleh Allahyarham Prof. Tan Sri Datuk Ahmad Mohamed Ibrahim. Ahli-ahli Jawatankuasa terdiri daripada pakar-pakar dalam bidang syariah dan undang-undang. Mesyuarat yang pertama telah diadakan pada 28hb Jun 1988. Dalam mesyuarat yang pertama Allahyarham Prof. Tan Sri Datuk Ahmad Mohamad Ibrahim selaku pengerusi menyatakan bahawa antara sebab ditubuhkan jawatankuasa ini adalah untuk mengkaji undang-undang dan mensesuaikan dengan undang-undang syarak. Dalam menjalankan tugas penyemakan undang-undang yang sedia beberapa jawatankuasa k e c i l telah ditubuhkan. Menjadi tugas jawatankuasa-jawatankuasa tersebut membantu Jawatankuasa Teknikal Undang-undang dalam menyediakan undang-undang dan peraturanperaturan mengenai perundangan dan pentadbiran hal ehwal agama Islam. Moga hasrat umat Islam di negara ini yang ingin melihat pentadbiran undang-undang ehwal agama Islam lebih maju dan dihormati akan tercapai . 49

49.

Buku Kecil Garis Panduan Jawatankuasa Kumpulan JPM, hlm. 5.


Semua undang-undang yang berkaitan dengan pentadbiran agama Islam dan undang-undang yang dipakai di Mahkamah Syariah dibentangkan dan dibincangkan secara terperinci dalam mesyuarat Jawatankuasa Teknikal. Bagi memperluas perbincangan telah diwujudkan satu forum yang diberi nama "Persidangan Jawatankuasa Teknikal dengan Penasihat Undang-undang, Mufti, Ketua Hakim Syarie dan Pengarah-pengarah Jabatan Agama". Dalam persidangan ini dibentangkan dan dibincangkan semua draf undang-undang yang telah disediakan dan menerima apa-apa pindaan yang dicadangkan. Semua pandangan dan cadangan yang dikemukakan dalam persidangan itu akan diambil perhatian untuk tindakan selanjutnya. Dengan adanya forum ini telah dapat memudahkan lagi proses reformasi diperingkat negeri. Di peringkat negeri pula, terdapat negeri yang menubuhkan Jawatankuasa Penggubalan atau Teknikal Undang-undang Syarak. Draf undang-undang yang telah siap diserahkan kepada pejabat Peguam Negara. A d a kalanya berlaku juga rungutan daripada Jawatankuasa Teknikal atas kelewatan Jabatan Peguam Negara yang terlalu 'teliti' dalam menjalankan tugas semakan, lebih-lebih lagi terdapat istilah perundangan Islam dalam bahasa Arab yang mereka kurang jelas. Begitu juga dalam menterjemahkannya ke Bahasa Inggeris. Disyorkan supaya undang-undang yang dipakai oleh Mahkamah Syariah dibuat dalam bahasa Kebangsaan sahaja tanpa perlu diterjemah kebahasa Inggeris. Jawatankuasa ini telah banyak sekali membuat sumbangan dalam membuat semakan dan pengubalan undang-undang untuk dipakai oleh Mahkamah Syariah di Malaysia.


Antara tugas yang telah dilaksanakan termasuk: i)

Membuat cadangan pindaan kepada beberapa bahagian/ seksyen dalam Undang-undang Keluarga Islam supaya lebih selaras antara satu dengan lain.

ii)

Menyemak semula draf-draf Undang-undang yang sedia ada untuk dikemaskinikan seperti draf Undang-undang Zakat dan Fitrah . 50

iii)

Menyediakan draf Undang-undang Keterangan Mahkamah Syariah.

iv)

Menyediakan draf Undang-undang Jenayah Syariah.

v)

Menyediakan draf Kanun Acara Jenayah Syariah.

vi)

Menyediakan draf Undang-undang Wakaf.

vii) Menyediakan draf Undang-undang Wakaf bagi orang Islam. Sebagai langkah untuk membaiki pentadbiran undang-undang Islam di Mahkamah Syariah, telah diusahakan supaya Mahkamah Syariah diasingkan daripada Majlis Agama Islam. Di setiap negeri dan wilayah dicadangkan ada tiga pihak berkuasa iaitu Majlis Agama Islam, Mufti dan Mahkamah Syariah. Inisiatif untuk memisahkan kuasa pentadbiran agama Islam telah diambil oleh satu Jawatankuasa yang diketuai oleh al-marhum Tun Syed Nasir bin Ismail. Ini berikutan dengan kedudukan pentadbiran Mahkamah Syariah yang tidak memuaskan. Jawatankuasa itu dalam laporannya kepada kerajaan telah membuat beberapa cadangan:

SO.

Didraf oleh Jawatankuasa Zakat, Pusat Islam

358


a)

Pentadbiran Mahkamah Syariah hendaklah dipisahkan daripada pentadbiran Majlis Agama Islam di negeri-negeri;

(b)

Status dan bidang kuasa Mahkamah Syariah hendaklah dibaiki dan ditambah dan;

(c)

Status dan kedudukan hakim-hakim Mahkamah Syariah hendaklah dipertingkatkan dan suatu perkhidmatan kehakiman dan perundangan ditubuhkan bagi hakim-hakim dan pegawai Mahkamah Syariah dan pendakwa-pendakwa.

Undang-undang yang baru itu telah menyusun semula struktur Mahkamah Syariah kepada tiga peringkat dengan mempunyai Mahkamah Rendah Syariah, Mahkamah Tinggi Syariah dan Mahkamah Rayuan Syariah . Berikutan dengan itu diwujudkan jawatan Ketua Hakim Syarie, Hakim Mahkamah Rayuan Syariah, Hakim Mahkamah Tinggi Syariah (sek. 38(1) dan Hakim Mahkamah Rendah Syariah (sek. 40) status bertaraf Hakim-hakim Mahkamah Syariah telah dinaikkan. Bagaimanapun masih ada orang yang boleh dipertingkatkan lagi taraf mereka. 51

Dengan penubuhan dan penyusunan semula Mahkamah Syariah seperti dijelaskan maka perlu diadakan undang-undang keterangan dan acara yang lengkap yang boleh dipakai di Mahkamah Syariah. Undangundang lama yang terdapat dalam Enakmen Pentadbiran Undang-undang Islam tidak lengkap dan memerlukan rujukan kepada undang-undang keterangan dan acara di Mahkamah Sivil. Ini tentu sekali membebankan Hakim-hakim Mahkamah Syariah. Oleh sebab itu usaha telah diadakan untuk mengadakan Enakmen Keterangan Mahkamah Syariah, Kanun Acara Jenayah Syariah dan Enakmen Acara Mai Syariah.

51.

Ahmad Mohamed Ibrahim, hlm. 43-44, contoh sek. 37 Enakmen Pentadbiran Perundangan Islam, Selangor, 1989.


Langkah untuk menyeragamkan undang-undang yang dipakai di Mahkamah Syariah, termasuk Undang-undang Pentadbiran Hukum Syarak telah diambil tindakan dengan lebih bersungguh-sungguh. Y A B Perdana Menteri telah melahirkan rasa kurang puas hati mengenai ketidakseragaman Undang-undang Hukum Syarak yang ada sekarang. Berikutan dengan itu sebuah Jawatan Khas meneliti undang-undang yang dipakai oleh Mahkamah Syariah telah dibentuk dengan persetujuan Majlis Raja-raja. Beberapa draf undang-undang telah disiapkan dan dibincangkan beberapa kali dan kini kita menunggu hasilnya. Penutup Undang-undang berkembang bersama dengan kemajuan manusia. Undang-undang berubah mengikut masa dan keadaan. Dalam konteks hukum syarak, nas-nas dalam al-Quran dan Sunnah tidak berubah, akan tetapi ijtihad ulama' mengenai sesuatu hukum dari semasa ke semasa berubah. Perubahan yang jelas ialah mengadakan dalam bentuk 'taqnin'. Penubuhan Jawatankuasa Teknikal Undang-undang Syarak dan Sivil pada tahun 1989 banyak membantu dalam usaha untuk mengkaji semula undang-undang yang sedia ada terpakai di Mahkamah Syariah dan menyediakan draf-draf undang-undang yang lebih lengkap. Penubuhan Jawatankuasa Khas oleh Majlis Raja-raja untuk mengkaji dan meneliti dan seterusnya mewujudkan undang-undang yang seragam untuk dipakai oleh Mahkamah Syariah di seluruh negara ialah suatu langkah yang sangat baik. Diharapkan ia akan dapat mencapai maklumat penyeragaman perbandingan undang-undang syarak di Malaysia. Ini tentunya akan memudahkan lagi perlaksanaannya serta dapat menghapuskan kesangsian sesetengah pihak mengenai pentadbiran keadilan di Mahkamah Syariah di negara ini.


Menurut Allahyarham Prof. Tan Sri Datuk Ahmad Mohamed Ibrahim, "kita bukan hanya mahu mendengar bahawa Islam itu tinggi dan diberi kedudukan sewajarnya dalam Perlembagaan negara, kita juga mahu melihat sebenarnya Islam itu tinggi dan diterima pakai seluruhnya, seperti kehendak maksud ayat al-Quran"; "Hendaklah kamu masuk (menerima) Islam sepenuhnya"

361

KUASA KEHAKIMAN ISLAM DI MALAYSIA Datuk Sheikh Ghazali Abdul Rahman

Pendahuluan ndan ndang-undang Islam yang berasaskan kepada al-Qur'an dan alSunnah itu adalah lengkap dan mampu jika dilaksanakan untuk menjamin keadilan bagi seluruh umat. Islam menghendaki supaya undang-undang ditadbir dan dilaksanakan dengan baik, adil dan bijaksana. Firman Allah s.w.t. dalam surah al-Maidah ayat 8 yang bermaksud: "Wahai orang-orang yang beriman hendaklah kamu semua sentiasa menjadi orang-orang yang menegakkan keadilan kerana Allah, lagi menerangkan kebenaran; dan jangan sekali-kali kebencian kamu terhadap sesuatu kaum itu mendorong kamu kepada tidak melakukan keadilan. Hendaklah kamu berlaku adil (kerana sesiapa jua) kerana sikap adil itu lebih hampir kepada takwa. Dan bertakwalah kepada Allah, sesungguhnya Allah amat mengetahui dengan mendalam apa yang kamu lakukan ". Kita percaya bahawa keadilan akan dapat dinikmati dan dibuktikan dengan wujudnya undang-undang yang sesungguhnya adil lagi mampan iaitu Syari'at Islam, para pentadbirnya yang berilmu, beriman, berakhlak mulia, cekal dan berwibawa. Dan yang lebih utama bersifat adil lagi 363


amanah. Firman A l l a h s.w.t dalam surah An-Nisa ayat 58 yang bermaksud: "Sesungguhnya Allah menyuruh kamu supaya menyerahkan segala jenis amanah kepada ahlinya (yang berhak menerimanya) dan apabila kamu menjalankan hukum antara manusia, (Allah menyuruh) kamu menghukum dengan adil. Sesungguhnya Allah dengan (suruh-Nya) itu memberi pengajaran yang sebaikbaiknya kepada kamu. Sesungguhnya Allah sentiasa mendengar, lagi sentiasa melihat." Kedudukan Undang-undang Islam dan Mahkamah Syariah di bawah Perlembagaan Perlembagaan Persekutuan telah menentukan bidang kuasa Mahkamah Syariah dan had Undang-Undang Islam yang dilaksanakan dalam negeri-negeri di Malaysia. Jadual Kesembilan Senarai 2 iaitu senarai negeri mempemntukkan bahawa perkara-perkara berikut dalam bidang kuasa negeri iaitu : Kecuali mengenai Wilayah-Wilayah Persekutuan Kuala Lumpur dan Labuan, Hukum Syarak dan undang-undang diri dan keluarga bagi orang yang menganut agama Islam, termasuk Hukum Syarak berhubung dengan mewarisi harta berwasiat dan tidak berwasiat, pertunangan, perkahwinan, perceraian, nafkah, pengambilan anak angkat, taraf anak, penjagaan anak, pemberian, pembahagian harta dan amanah bukan khairat; Wakaf Islam dan takrif serta peraturan mengenai amanah khairat dan khairat agama, perlantikan pemegang-pemegang amanah dan perbadanan bagi orangorang mengenai pemberian agama Islam dan khairat, yayasan, amanah, khairat dan yayasan khairat yang dijalankan, kesemuanya sekali dalam negeri; adat istiadat Melayu; zakat fitrah dan baitulmal atau hasil agama Islam yang seumpamanya; masjid atau mana-mana tempat 364

Kuasa Kehakiman Islam di Malaysia

sembahyang awam untuk orang Islam; mengadakan dan menghukum kesalahan-kesalahan yang dilakukan oleh orang-orang yang menganut agama Islam terhadap rukunrukun Islam, kecuali mengenai perkara-perkara yang termasuk dalam Senarai Persekutuan; keanggotaan, penyusunan dan acara bagi Mahkamah-mahkamah Syariah, yang akan mempunyai bidang kuasa hanya ke atas orangorang yang menganut agama Islam dan hanya mengenai mana-mana perkara yang termasuk dalam perenggan ini, tetapi tidak mempunyai bidang kuasa mengenai kesalahankesalahan kecuali setakat yang diberi oleh Undang-undang Persekutuan; mengawal pengembangan iktikad dan kepercayaan antara orang-orang yang menganut ugama Islam; menentukan perkara-perkara Hukum Syarak dan iktikad dan 'adat istiadat Melayu'. Nyatalah bahawa bidang kuasa Mahkamah Syariah adalah terhad. Hakim Mahkamah Syariah dilantik untuk menjalankan tugas-tugas kehakiman di Mahkamah Syariah hanya di peringkat negeri masingmasing. Hakim-hakim Mahkamah Syariah terikat dengan bidang kuasa yang diberi kepada negeri berkenaan Undang-undang Islam. Ini adalah kerana Islam terletak di bawah Kerajaan Negeri masing-masing di mana Sultan sebagai Ketua Agama. Bagi negeri-negeri yang tidak mempunyai Sultan atau Raja-raja maka Yang Dipertuan Agong ialah Ketua Agama. Penubuhan Mahkamah Syariah dan Perlantikan Kadi atau Hakim Pentadbiran Hukum Syarak Negeri-Negeri telah memperuntukkan kuasa bagi penubuhan Mahkamah Syariah dan perlantikan Kadi atau Hakim. Perintah Wilayah "Pengubahsuaian Enakmen Pentadbiran Hukum Syarak" 1974 Seksyen 44(i) dan (ii) mempemntukkan kuasa bagi menubuhkan Mahkamah Kadi Besar dan Kadi bagi Wilayah Persekutuan dan Seksyen 43 (i) pindaan tersebut memperuntukan kuasakuasa bagi Yang Dipertuan Agong melantik Kadi Besar atau Kadi. 365


Pada awal tahun 90-an struktur Mahkamah Syariah disusun semula, sebagai contoh di Wilayah Persekutuan struktur Mahkamah Syariah Wilayah Persekutuan disusun semula setelah Akta Pentadbiran Undang-Undang Islam (Wilayah-Wilayah Persekutuan) 1993 diluluskan dan dikuatkuasakan. Begitu juga di Selangor dengan penguatkuasaan Enakmen Pentadbiran Perundangan Islam Selangor 1989, struktur baru yang berkonsepkan tiga peringkat mahkamah diwujudkan iaitu : i.

Mahkamah Rendah Syariah yang mempunyai bidang kuasa mula bicara dalam perkara Mal dan Jenayah.

ii.

Mahkamah Tinggi Syarie yang mempunyai bidang kuasa asal (mula bicara) dan juga rayuan.

iii.

Mahkamah Rayuan Syariah yang merupakan Mahkamah Tinggi.

Dengan penyusunan semula struktur Mahkamah Syariah itu semua Mahkamah Syariah Negeri diketuai oleh Ketua Hakim Syarie di peringkat rayuan, dibantu oleh Hakim Mahkamah Tinggi Syariah di peringkat Mahkamah Tinggi Syariah, Hakim Mahkamah Rendah Syariah di peringkat Mahkamah Rendah Syariah dan Ketua Pendaftar, Pendaftar dan Penolong Pendaftar. Boleh dikatakan bahawa struktur Mahkamah Syariah di negerinegeri di Malaysia telah disusun semula kepada tiga peringkat mahkamah yang meliputi Mahkamah Rayuan Syariah, Mahkamah Tinggi Syarie dan Mahkamah Rendah Syariah. Bidang Kuasa Mahkamah Syariah Dalam perkara jenayah Mahkamah Syariah diberi kuasa untuk membicarakan apa-apa kesalahan yang dilakukan oleh orang-orang Islam. Menurut Prof. Ahmad Ibrahim, dalam bidang undang-undang jenayah khasnya, bidang kuasa Mahkamah Syariah terhad kepada 366


orang-orang Islam dan Mahkamah ini hanya mempunyai bidang kuasa berhubung dengan kesalahan, seperti yang diperuntukkan oleh Undangundang Persekutuan. Akta Mahkamah Syariah (bidang kuasa jenayah) 1965 memperuntukkan bahawa bidang kuasa Mahkamah Syariah boleh dijalankan berhubung dengan apa-apa kesalahan yang boleh dihukum dengan penjara untuk sesuatu tempoh tidak melebihi enam bulan atau apa-apa denda tidak melebihi RM1,000.00 atau kedua-duanya. Ini dipinda dalam tahun 1984; bidang kuasa Mahkamah Syariah diluluskan dengan membenarkan mahkamah tersebut menjatuhkan hukuman penjara sehingga tiga tahun atau apa-apa denda sehingga RM5,000.00 atau sebat enam rotan atau gabungan kedua-dua hukum tersebut. Mahkamah Syariah di Negeri-negeri di Malaysia Mahkamah adalah diberi kuasa untuk mentadbirkan undangundang yang terletak di bawah kuasanya dan bagi kawasannya atau diseluruh negeri yang tertentu itu, baik dalam perkara Mai atau jenayah. Untuk melicinkan pentadbiran Undang-undang serta melaksanakan segala kuasa-kuasa yang diberi oleh undang-undang di dalam perkara Mal dan Jenayah maka beberapa undang-undang telah diluluskan oleh Kerajaan-Kerajaan Negeri dan Persekutuan di antara undang-undang yang telah diluluskan adalah seperti berikut: i.

Akta Undang-Undang keluarga Islam (Wilayah-Wilayah Persekutuan) 1984

ii.

Akta Pentadbiran Undang-Undang Islam (Wilayah-Wilayah Persekutuan) 1993

iii.

Akta Tatacara Mal Mahkamah Syariah (Wilayah-Wilayah Persekutuan) 1998

iv.

A k t a Prosedur Jenayah Syariah (Wilayah-Wilayah Persekutuan) 1997 367


v.

Akta Keterangan Mahkamah Syariah (Wilayah-Wilayah Persekutuan) 1997

vi.

A k t a Kesalahan Jenayah Syariah (Wilayah-wilayah Persekutuan) 1997.

Enakmen-enakmen Negeri seperti yang telah diluluskan dikuatkuasakan di negeri-negeri. Bagi negeri Selangor satu enakmen Undang-Undang Wasiat Orang Islam Selangor 1999 telah diluluskan dan telah dikuatkuasakan di negeri Selangor. Undang-Undang Akta atau Enakmen Islam yang telah berkuat kuasa di negeri-negeri mempunyai perbezaan dalam peruntukkan mengikut negeri masing-masing. Usahausaha penyelarasan semua Akta atau Enakmen-Enakmen telah dibuat oleh Kerajaan Pusat. Penubuhan Jabatan Kehakiman Syariah Malaysia Dalam usaha untuk mengemaskan dan menyelaraskan pentadbiran Undang-undang Islam di negara ini maka kerajaan telah bersetuju untuk menyusun semula Mahkamah-Mahkamah Syariah di seluruh Malaysia. Mesyuarat Jemaah Menteri pada 3 Julai 1996 telah menimbangkan dan bersetuju akan cadangan penyusunan semula Mahkamah Syariah di seluruh Malaysia. Dengan persetujuan Jemaah Menteri itu maka tindakan seterusnya dibuat untuk menubuhkan Jabatan Kehakiman Syariah Malaysia. Jabatan Kehakiman Syariah Malaysia ditubuhkan mengikut Waran Perjawatan yang diluluskan oleh Perbendaharaan bertarikh 1 A p r i l 1998 dan dirasmikan penubuhannya oleh Yang Berhormat Menteri di Jabatan Perdana Menteri Dato' Dr. Abdul Hamid bin Othman pada 15 September 1998. Jabatan ini bertanggungjawab kepada Jabatan Perdana Menteri dalam perkara pengurusan, pentadbiran dan aktiviti Mahkamah-

368


Mahkamah Syariah Negeri-Negeri yang bersetuju menerima pakai skim Perkhidmatan Guna Sama Pegawai Syariah di bawah Jabatan Kehakiman Syariah Malaysia. Penubuhan Jabatan ini mengandungi visi, misi, objektif dan berfungsi seperti berikut: Visi Menjadikan sebuah agensi pusat yang berwibawa bagi merealisasikan penyeragaman sistem perundangan Islam demi menegakkan keadilan. Misi Menyeragamkan dan menyelaraskan peruntukan undang-undang Islam di seluruh negara serta pengendalian kes-kes rayuan secara berkesan dan sistematik. Objektif 1.

Mewujudkan undang-undang Islam berhubung dengan pentadbiran Mahkamah Syariah yang seragam untuk diterima pakai di negerinegeri;

2.

Memastikan semua negeri menggunakan skim Perkhidmaan Guna Sama Pegawai Syariah;

3.

Memastikan kes-kes Mahkamah Rayuan dikendalikan dengan adil, cekap dan teratur;

4.

Memanfaatkan penggunaan sistem teknologi maklumat dengan meluas bagi melicinkan pentadbiran.

Pada 17 M e i 1999 satu Majlis Menandatangani Perjanjian Perkhidmatan Guna Sama Pegawai Syariah antara Kerajaan Persekutuan

369


dan Kerajaan Negeri telah diadakan. Yang Berbahagia Tan Sri Ketua Setiausaha Negara mewakili Kerajaan Persekutuan dan Yang Berhormat Setiausaha-Setiausaha Kerajaan Negeri Selangor, Perlis dan Melaka mewakili Negeri masing-masing. Penutup Diharap dengan tertubuhnya Jabatan Kehakiman Syariah Malaysia dan dengan sokongan serta kerjasama daripada semua pihak, kita percaya Mahkamah Syariah di Malaysia akan dapat memainkan peranannya seperti yang diharap-harapkan oleh masyarakat. Beberapa perubahan dan pindaan kepada undang-undang yang telah diluluskan serta berkuat kuasa dan diterima pakai di Mahkamah Syariah Negerinegeri sekarang ini perlu dibuat demi menyelarasan dan penyeragaman undang-undang, perlantikan hakim-hakim syarie dan panel hakim rayuan yang akan bertindak sebagai Hakim Rayuan di negeri. Semua Enakmen Pentadbiran Undang-Undang Islam, Acara Jenayah, Acara M a l , Undang-undang Keterangan Mahkamah Syariah, Undang-Undang Keluarga Islam, Undang-undang Kesalahan Jenayah Syariah dan lain-lain, Kaedah-Kaedah dan Peraturan yang diguna pakai di negeri-negeri hendaklah diselaraskan. Akta Perintah Bersalingan Antara Negeri perlu diwujudkan. Selain daripada perkara-perkara yang berkaitan dengan Undang-Undang maka soal bangunan mahkamah, peralatan, pusat sumber, kebajikan pegawaipegawai juga harus diberi perhatian kerana mereka merupakan aset yang harus dipelihara dengan baik. Latihan kepada pegawai-pegawai perlu diadakan kerana dengan latihan dan pendedahan mereka kepada teknik-teknik baru bagi menyelesaikan masalah akan memudahkan mereka melaksanakan tugas dengan baik dan berkesan. Oleh itu, perlu diwujudkan kemudahan latihan


di Jabatan Kehakiman Syariah dan pegawai itu boleh dari semasa ke semasa merancang latihan-latihan yang perlu kepada pegawai dan kakitangan mahkamah. Mudah-mudahan dengan ini Mahkamah Syarie yang unggul dan diharap-harapkan itu akan dapat diwujudkan dan menjadi kenyataan di samping dapat mengatasi kritikan dan keluhan masyarakat terhadap tindakan dan pentadbiran Mahkamah Syariah selama ini. Wallahualam.

371

UNDANG-UNDANG JENAYAH SYARIAH DAN PELAKSANAANNYA DI MALAYSIA Prof. Madya Dr. Abdul Halim El-Muhammady

Pendahuluan aju ajuk perbincangan kertas kerja ini ialah pelaksanaan Undang-undang Jenayah Islam di Malaysia. Untuk mengetahui skop perbincangan tajuk di atas dengan lebih jelas maka beberapa perkataan yang terdapat dalam tajuk di atas perlu dihuraikan. Perkataan pelaksanaan memberi erti praktis atau pengenalan. Manakala undang-undang jenayah Islam bererti peraturan atau Kanun Jenayah yang ditetapkan oleh syarak dan pemerintah yang meliputi tindakan terhadap perkara yang haram dan meninggalkan perkara yang wajib yang dikenakan hukuman keseksaan. Ia meliputi jenayah qisas seperti pembunuhan dan mencederakan, jenayah hudud seperti jenayah zina, tuduhan zina, jenayah minum arak, jenayah merompak, jenayah murtad dan menentang pemerintah dan termasuk juga jenayah takzir iaitu jenayah yang tidak termasuk dalam dua jenis 1

2

3

1. 2.

Haji Zainal Abidin Safawan, Kamus Besar Bahasa Melayu Utusan, Utusan Publications & Distributors Berhad. Kuala Lumpur, 1995, him. 977. Abdul Halim El-Muhammady, Undang-undang Jenayah Dalam Islam dan Enakmen

Negeri-negeri, Fakulti Undang-undang, Bangi, 1999, him. 1 & 2. 3.

lbid., hlm. 3.

373


jenayah di atas dan tidak ditetapkan hukuman keseksaannya. Bila dikaitkan tajuk ini di Malaysia, maka perbincangan yang akan dijelaskan dalam kertas ini ialah membincangkan amalan dan penghayatan undangundang jenayah Islam yang diiktiraf oleh pihak berkuasa di Malaysia. Ia meliputi tiga zaman iaitu zaman kesultanan Melayu, zaman penjajahan dan zaman merdeka. Kesimpulan dan saranan juga akan dibuat pada akhir perbincangan ini. 4

Perkembangan Pelaksanaan Undang-undang Jenayah Islam di Malaysia Pelaksanaan undang-undang jenayah Islam di Malaysia meliputi tiga peringkat masa iaitu zaman kesultanan Melayu, zaman penjajahan dan zaman kemerdekaan. Zaman Pemerintahan Kesultanan Melayu Penghayatan undang-undang Islam mula terserlah apabila Raja Melaka, Sultan Iskandar menerima Islam dan menjadikan undang-undang Islam sebagai undang-undang negeri di samping undang-undang adat. Kanun Melaka dan Kanun Laut Melaka yang digubal sekitar tahun 1444 Masihi banyak mengandungi unsur-unsur Islam di dalamnya. Ia mengandungi undang-undang keluarga muamalat, jenayah, prosedur keterangan, antarabangsa dan keagamaan. 5

Kandungan kanun ini tentang jenayah meliputi jenayah hudud, qisas dan takzir. Mencuri hukumnya potong tangan (Fasal 7.2), jenayah zina muhsan hukumannya rejam, ghair muhsan hukumnya sebat seratus kali (Fasal 12.2), jenayah qadhf hukumnya sebat lapan puluh kali (Fasal

374

Undang-undang Jenayah Syariah dan Pelaksanaannya di Malaysia

12.3), jenayah minum arak hukumnya sebat empat puluh kali (Fasal 42), jenayah membunuh hukumnya dibunuh (Fasal 43), jenayah durhaka kepada pemerintah, hukumnya dibunuh (Fasal 5.42) dan jenayah murtad, hukumnya dibunuh (Fasal 36.1). Manakala qisas pula merupakan jenayah pembunuhan hukumnya bunuh (Fasal 8.3; 17.1), jenayah mencederakan, dicederakan (Fasal 8.4). D e m i k i a n juga terdapat jenayah takzir dalam kanun i n i yang peruntukannya terdapat dalam Fasal 8.3. 6

Kanun Melaka telah mempengaruhi beberapa buah negeri lain selepas Melaka dapat meluaskan jajahan pemerintahannya. Pengaruhnya dapat dilihat dalam Kanun Pahang, Kanun Johor, Kanun Kedah, Perlembagaan Terengganu dan Perlembagaan Negeri Johor. 7

Kanun Pahang terdapat peruntukan kesalahan jenayah syariah antaranya jenayah membunuh hukumnya bunuh (Fasal 46), jenayah zina hukumnya sebat seratus kali dan buang negeri bagi muhsan (Fasal 49), jenayah liwat hukumnya seperti zina (Fasal 50), minum arak hukumnya sebat empat puluh kali (Fasal 52), jenayah mencuri hukumnya potong tangan (Fasal 53), jenayah menyamun hukumnya bunuh, jika melibatkan harta sahaja hukumnya potong tangan dan jika menakutkan sahaja hukumnya di takzir (Fasal 54) dan jenayah murtad pula disuruh taubat, jika enggan hukumnya dibunuh (Fasal 55). 8

Dalam masa pemerintahan raja-raja Melayu didapati undangundang Islam diterima sebagai undang-undang negeri di kebanyakan negeri-negeri Melayu di samping penerimaan undang-undang adat tempatan. Ini jelas dibuktikan oleh teks undang-undang Melayu lama

375


yang menjadi asas kepada pentadbiran pemerintahan ketika itu. Undangundang Islam yang diterima ini bukannya terbatas tetapi meliputi semua aspeknya. Dalam konteks pelaksanaan undang-undang Melaka, kita dapati kenyataannya dalam sejarah Melayu di mana disebutkan pada satu malam, S e r i Maha Raja yang sedang berkawal telah bertemu dengan seorang pencuri maka diparang oleh Seri Maharaja dengan pedang bertupai putus bahunya. Tome Piress menyatakan bahawa Temenggung ialah sebagai ketua hakim di bandar. Dia berkuasa menukar pengawal dan di bawah kuasanya terdapat ramai pengawal. Kes penjara dikendalikan olehnya kemudian diserahkan kepada Bendahara. Pelaksanaan undang-undang itu bukan sahaja terbatas kepada orang Islam tetapi meliputi juga orang bukan Islam. Ini terbukti dalam kes pembunuhan yang berlaku di Pahang. Pembunuhan ini berlaku pada tahun 1888 apabila seorang Cina bernama Go Hui telah dibunuh dan Sultan Ahmad memerintahkan supaya kes itu dibicarakan mengikut undangundang Pahang yang berteraskan Islam. 9

10

Pelaksanaan undang-undang ketika itu ialah melalui institusi kehakiman. Mengikut kenyataan Zainal Abidin Wahid bahawa ketika itu sekurang-kurangnya telah ada institusi undang-undang, pasukan polis dan pentadbiran keadilan. 11

Zaman Penjajahan Malaysia mengalami zaman penjajahan yang agak lama. Ia pernah dijajah oleh Belanda, Portugis dan Inggeris. Dalam masa penjajahan Portugis tidak banyak perubahan yang dapat dilakukan oleh Portugis di

9.

W.C. Shellabear, Sejarah Melayu, him. 168.

10.

Lihat Linehan, A History of Pahang, JMBRAS. Vol. 14 Bhg. (2), 1936, him. 121.

11.

Zainal Abidin Abdul Wahid, Sejarah Malaysia Sepintas Lalu, him. 25.

376


Melaka. Kalau pun ada undang-undang yang dikuatkuasakan ketika itu oleh penjajah Portugis terbatas kepada orang-orang Portugis dan bukannya rakyat tempatan. Orang Melayu masih melaksanakan undangundang Islam dan undang-undang adat. 12

Apabila British datang pada abad ke 18, kita dapati mereka bertapak di negeri-negeri di persisiran pantai. Beberapa perjanjian telah diadakan oleh mereka dengan pihak berkuat kuasa tempatan. Perjanjianperjanjian itu meliputi Pulau Pinang pada 1786, Singapura 1819 dan Melaka 1824. Ketiga-tiga negeri ini dicantumkan menjadi negeri-negeri Selat pada tahun 1826 dan pentadbirannya berada di bawah pentadbiran Inggeris di India dan kemudiannya berpindah ke London pada tahun 1867. 13

Kemudian British cuba meluaskan lagi pengaruhnya ke Negerinegeri Melayu lain. Bermula dengan Perjanjian Pangkor pada tahun 1874 antara Inggeris dengan Sultan Perak yang bersetuju menerima Residen British selaku penasihat Sultan dalam pemerintahan dan pentadbiran kecuali yang berkenaan dengan perkara agama Islam dan adat Melayu. Kemudian diikuti pula perjanjian yang sama antara British dengan Sultan Selangor yang setuju menerima Penasihat British pada tahun 1872. Berikutnya diikuti pula oleh Negeri Sembilan yang bersetuju menerima Penasihat British dalam perjanjian tahun 1895, kemudian diikuti dengan Negeri Pahang yang bersetuju menerima Penasihat dalam perjanjian tahun 1888. Sesudah itu negeri-negeri yang membuat perjanjian dengan British ini dinamakan Negeri-negeri Melayu Bersekutu pada tahun 1896. 14

377


Campur tangan British menjalar pula ke negeri-negeri di Utara iaitu Kedah, Perlis, Terengganu dan Kelantan. Satu perjanjian telah diadakan antara British dengan Siam pada tahun 1909 yang bersetuju meletakkan keempat-empat buah negeri ini di bawah pentadbiran British dengan menerima Penasihat British. 15

Bagi membolehkan pihak berkuasa British memakai undangundang British di tanah jajahannya, maka beberapa langkah telah diambil. Di Negeri-negeri Selat British mula memperkenalkan Piagam Keadilan Pertama pada tahun 1807. Piagam ini membolehkan pihak British, menubuhkan mahkamah di Pulau Pinang dan Undang-undang Inggeris boleh dikuatkuasakan. Kemudian diikuti pula dengan Piagam Keadilan Kedua pada tahun 1826. Piagam ini bertujuan untuk membolehkan British membuat penyelarasan pelaksanaan undang-undang British di Negeri-negeri Selat. Ia juga membolehkan penubuhan Mahkamah Tinggi dan menetapkan penguatkuasaan Undang-undang Inggeris pada tahun 1926. Seterusnya diikuti pula dengan Piagam Keadilan Ketiga pada tahun 1885. Ia juga bertujuan untuk menyelaraskan pelaksanaan undangundang yang wujud di Negeri-negeri Selat. 16

Di Negeri-negeri Melayu Bersekutu, pihak British juga cuba memasukkan Undang-undang British melalui Penasihat British dan Majlis Mesyuarat Negeri yang dibentuk oleh pihak berkuasa dan dianggotai oleh Sultan, Penasihat British dan beberapa orang kenamaan negeri. Di samping itu, mahkamah juga ditubuhkan bagi melaksanakan undang-undang Inggeris. Pada tahun 1902 dan 1905, Kanun Aturcara Jenayah dan keseksaan Inggeris diperkenalkan yang telah dikuatkuasakan di India. 17

15.

Ibid.

16.

Ibid.

17.

Abdul Monir Yaacob, An Introduction to Malaysia Law, UKM, 1989, him. 95-96.

378


Penguatkuasaan undang-undang Inggeris melalui penggubalan undang-undang jenayah tersebut memperuntukkan bahawa kesalahankesalahan jenayah tidak lagi mengikut undang-undang Islam dan dalam beberapa hal ada perbezaan dalam pelaksanaan undang-undang antara orang Islam dengan bukan Islam. Demikian juga pindaan terhadap Mahkamah Syariah pada tahun 1909 yang berkaitan dengan pusaka dan zina yang mana tidak lagi tunduk kepada undang-undang Islam. Cuma dalam perjanjian-perjanjian yang dibuat dengan negerinegeri Melayu ada mempemntukkan bahawa agama Islam dan adat Melayu dikecualikan. Bagaimanapun, pentafsiran agama yang mereka fahami adalah sempit sebagaimana kefahaman mereka terhadap agama Kristian. 18

Pengamh Inggeris ini juga telah membawa kepada terhadnya bidang kuasa Mahkamah Syariah negeri-negeri Melayu dan terhadnya bidang kuasa Kadi di negeri-negeri tersebut. Para kadi pada mulanya membicarakan kes bersama dengan Majistret tetapi dengan adanya undang-undang yang dibuat oleh Majlis Negeri, kuasa kadi telah dihadkan, umpamanya di Perak mengikut undang-undang 1890, Kadi tidak boleh mengenakan denda lebih daripada lima ringgit dan kadi besar pula tidak boleh mendenda lebih daripada sepuluh ringgit. Manakala kes-kes berat dipindahkan daripada Mahkamah Kadi ke Mahkamah Majistret. 19

Dalam perkembangan yang sama, undang-undang Inggeris dan kuasa mahkamah telah diperluas. Terdapat dua cara yang digunakan untuk menyerap undang-undang Inggeris iaitu dengan cara perundangan dan keputusan hakim. Berdasarkan kepada nasihat Inggeris beberapa undang-

379


undang bertulis daripada India telah diikuti oleh negeri-negeri Melayu seperti Penal Code, Evidence Ordinance dan Contract Ordinance. 20

British pada zaman pemerintahannya tidak menolak secara menyeluruh undang-undang Islam malah dalam keadaan tertentu mereka masih mengakui kedudukan undang-undang Islam sebagai undangundang negeri seperti yang terdapat dalam kes Ramah lwn. Laton. Tetapi usaha ke arah perluasan undang-undang Inggeris di negeri-negeri Melayu tetap berterusan berlaku sehingga undang-undang Islam yang diiktiraf oleh Inggeris cuma terhad kepada bidang keluarga, keagamaan, akhlak dan undang-undang diri sahaja. 21

Selepas Merdeka Sebelum Inggeris memberi kemerdekaan kepada Malaysia, satu perlembagaan telah digubal oleh pihak berkuasa Inggeris dan disetujui oleh parti politik yang mewakili berbagai kaum dan badan-badan sukarela serta pertubuhan-pertubuhan masyarakat. 22

Perlembagaan ini dalam perkara tiga memperuntukkan bahawa agama Islam ialah agama persekutuan tetapi agama-agama lain boleh dianuti secara aman dan harmoni di mana-mana tempat dalam Persekutuan. 23

Islam yang dicatatkan dalam Perlembagaan Persekutuan pada asasnya tidak ada kaitan dengan implimentasi undang-undang Islam. Ia hanya sekadar pernyataan untuk tujuan 'ceremonial' sebagaimana penjelasan yang diberikan oleh Tengku Abdul Rahman. Katanya, "saya

20.

Abdul Monir Yaacob, him. 95.

21.

(1927) F.M.S.L.R., 127.

22.

Lihat Report of the Malay Constitutional Commission, 1957.

23.

Lihat Perlembagaan Malaysia, Perkara 3.

380


ingin menjelaskan di sini bahawa negara ini bukanlah sebuah negara Islam sebagaimana yang lazim difahami, kita hanya mempemntukkan di sini Islam sebagai agama rasmi negara." Ia juga ditegaskan oleh beberapa hakim. Perkara yang melibatkan undang-undang Islam dalam Perlembagaan Persekutuan diperuntukkan dalam bidang kuasa negeri iaitu Jadual Sembilan. Berdasarkan peruntukan inilah, bebarapa enakmen yang telah sedia ada pada zaman pemerintahan Inggeris diterima. Enakmen-enakmen yang digubal untuk pentadbiran undangundang Islam sebelum dan selepas merdeka antaranya ialah: 1.

Enakmen Pentadbiran Undang-undang Islam 1952 dan Enakmen Pentadbiran Hal Ehwal Agama Islam 1986 untuk negeri Selangor.

2.

Enakmen Pentadbiran Undang-undang Islam 1955 dan Enakmen Pentadbiran Hal Ehwal Agama Islam untuk negeri Terengganu.

3.

Enakmen Pentadbiran Undang-undang Agama Islam 1956 dan Enakmen Pentadbiran Agama Islam dan Adat Istiadat Melayu 1982 untuk negeri Pahang.

4.

Enakmen Undang-undang Islam 1959 untuk negeri Melaka.

5.

Enakmen Pentadbiran Undang-undang Islam 1959 untuk negeri Pulau Pinang.

6.

Enakmen Pentadbiran Undang-undang Islam 1962 dan Enakmen Mahkamah Syariah, 1983 untuk negeri Kedah.

7.

Enakmen Pentadbiran Undang-undang Islam 1965 untuk negeri Perak.

381


8.

Enakmen Mahkamah Syariah dan Hal Ehwal Suami Isteri 1966, Enakmen Majlis Agama Islam dan Adat Istiadat Melayu 1966, Enakmen Undang-undang Keluarga Islam 1983 dan Enakmen Pentadbiran Mahkamah Syariah 1982 untuk negeri Kelantan.

9.

Enakmen Pentadbiran Undang-undang Islam 1964 untuk negeri Perlis.

10.

Enakmen Pentadbiran Undang-undang Islam 1978 untuk negeri Johor.

11.

Enakmen Pentadbiran Undang-undang Islam 1977 untuk negeri Sabah.

12.

Undang-undang Mahkamah Orang Melayu Sarawak 1915 dan Ordinan Majlis Agama Islam 1978 untuk negeri Sarawak.

13.

Enakmen Pentadbiran Undang-undang Islam 1960 untuk Negeri Sembilan.

Enakmen negeri-negeri ini dari segi kandungannya hampir sama dan kandungannya lebih banyak menekankan aspek pentadbiran dan organisasi daripada undang-undang. Berhubung dengan kesalahan jenayah syariah yang didapati dalam Enakmen Negeri-negeri, peruntukannya terdapat dalam bahagian kesalahan-kesalahan. Kesalahan-kesalahan itu yang melibatkan kewajipan agama seperti meninggalkan solat Jumaat, makan pada siang hari dalam bulan Ramadan, melanggar akhlak Islam seperti berkhalwat dan sebagainya. Dalam peruntukannya tidak terdapat pula undangundang qisas dan hudud. Kesimpulannya, peruntukan yang ada dalam enakmen negerinegeri tentang kesalahan jenayah menunjukkan bahawa ruang lingkup

382


jenayah syariah yang diamalkan dalam masa pemerintahan Inggeris yang terbatas itu masih diteruskan selepas negara mencapai kemerdekaan dan diperkukuhkan lagi dengan enakmen-enakmen yang digubal kemudiannya. Sungguhpun begitu, banyak penambahan-penambahan yang dibuat dalam enakmen-enakmen yang digubal kemudiannya dan pengasingan jenis undang-undang juga dibuat dalam enakmen yang berlainan seperti Enakmen Keluarga, Enakmen Jenayah, Enakmen Acara dan Keterangan dan sebagainya. Jenayah Syariah dalam Enakmen Jenayah Syariah Beberapa Negeri di Malaysia Sebelum Enakmen Jenayah Syariah digubal secara berasingan, peruntukan bagi kesalahan-kesalahan yang berhubung dengan hukum syarak didapati dalam Enakmen Pentadbiran Majlis Agama Negerinegeri. Pada tahun 1985, usaha awal telah dilakukan oleh Negeri Kelantan untuk memisahkan kesalahan-kesalahan jenayah daripada Enakmen Pentadbiran Majlis Agama. Justeru itu, Enakmen Jenayah Syariah no. 2, 1985 digubal dan diluluskan oleh kerajaan negeri pada tahun 1985. Ia merupakan enakmen ulung yang dipisahkan daripada Enakmen Pentadbiran Majlis Agama Islam Negeri, kemudian diikuti oleh negeri Kedah yang meluluskan undang-undang jenayahnya pada tahun 1988, diikuti pula oleh Perlis dengan meluluskan Enakmen Jenayah pada tahun 1991, kemudian diikuti pula oleh Melaka yang meluluskan Enakmen Jenayah Syariah pada tahun 1991. Negeri Sembilan dan Perak masingmasing meluluskan undang-undang jenayah syariahnya pada tahun 1992, kemudian diikuti oleh negeri Selangor, Johor dan Wilayah Persekutuan. Enakmen Jenayah Syariah yang diluluskan oleh negeri-negeri secara umumnya didapati sama melainkan terdapat beberapa perbezaan kecil di dalamnya, antaranya tajuk enakmen itu sendiri, Negeri Melaka menggunakan tajuk Enakmen Kesalahan Syariah manakala negeri Perak meletakkan perkataan jenayah dalam tanda kurungan, manakala negeri Perlis pula enakmennya bertajuk Enakmen Jenayah Dalam Syarak. 383


Negeri Kelantan, Kedah dan Negeri Sembilan masing-masing menggunakan nama Enakmen Jenayah Syariah Negeri. Dari segi kandungan didapati Enakmen Negeri Perak dan Negeri Sembilan mempemntukkan lebih menyeluruh tentang jenis-jenis kesalahan syarak berbanding dengan enakmen negeri-negeri Iain. Selain itu, terdapat juga beberapa perbezaan dari segi hukuman antara enakmen negeri-negeri dalam kesalahan yang sama sebagai contoh kesalahan mengajar ajaran salah Enakmen Jenayah Syariah Perak, dendanya RM3,000 manakala Enakmen Jenayah Syariah Negeri Sembilan RM5,000. 24

Pengenaian Jenayah Syariah Jenayah Syariah yang terdapat dalam enakmen negeri-negeri bolehlah ditakrifkan sebagai kesalahan-kesalahan yang ada pemntukannya dalam enakmen-enakmen yang diluluskan oleh negerinegeri sama ada yang terdapat dalam Enakmen-enakmen Jenayah Syariah atau enakmen-enakmen lain yang terdapat peruntukan kesalahankesalahan dan ada hukuman keseksaannya sama ada hukuman tahanan, penjara, sebat dan denda. Kesalahan-kesalahan itu meliputi tindakan melakukan kesalahan oleh seseorang mukallaf seperti bapa melacurkan anak atau tinggalan seperti suami membiarkan isterinya melacurkan dirinya tanpa dihalangnya sedangkan dia mengetahuinya dan mempunyai kuasa untuk menghalang.

24.

Lihat EJSP, Bil. 3, 1992, Seksyen 9, EJSN, Bil. 2, 1992, Seksyen 52.


Unsur-unsur yang menentukan Jenayah Syariah Berdasarkan takrif jenayah syariah yang telah diberikan di atas dapatlah difahami bahawa sesuatu perbuatan atau tinggalan itu dikira jenayah apabila memenuhi tiga perkara pokok sebagaimana berikut: i.

Kesalahan-kesalahan itu mestilah dinaskan dalam enakmen;

ii.

Ada tindakan atau tinggalan tertentu yang mendatangkan kesan jenayah;

iii.

Penjenayah yang melakukannya ialah seorang Muslim yang akil baligh yang tindakannya boleh dipertanggungjawabkan ke atasnya.

Kesalahan-kesalahan itu Mestilah Dinaskan dalam Enakmen Jenis-jenis jenayah syariah yang terdapat dalam enakmen jenayah meliputi perkara berikut: 1.

Kesalahan-kesalahan akhlak dan adab-adab syarak;

2.

Kesalahan-kesalahan yang menggugat hubungan dan ketenteraman keluarga;

3.

Kesalahan-kesalahan khalwat, hubungan seks dan kelahiran anak luar nikah;

4.

Kesalahan-kesalahan menculik dan melarikan perempuan;

5.

Kesalahan-kesalahan pelacuran;

6.

Kesalahan-kesalahan yang melibatkan akidah pentafsiran hukum dan ibadah;

7.

Kesalahan-kesalahan menghina Pegawai Hal Ehwal Agama Islam Negeri dan ingkar perintah mahkamah serta undangundang yang berkuat kuasa. 385


Kesalahan-kesalahan ini sahaja dikira sebagai kesalahan jenayah syarak jika seseorang itu terlibat. 25

Unsur Kedua : Tindakan yang Menimbulkan Kesan Jenayah Jenayah tidak dianggap berlaku melainkan jika ada tindakan yang dilakukan oleh seseorang. Niat melakukan jenayah tanpa disertakan dengan tindakan bukan suatu kesalahan dalam jenayah syariah. Apabila tindakan itu berlaku maka jenayah dapat ditentukan dari sudut darjahnya jika ada tindakan itu menghasilkan kesan, jika tidak ia tetap dikira sebagai tindakan jenayah. Melalui tindakan ini, dapat diketahui sama ada dorongan niat jahat yang sepenuhnya itu dilakukan secara sengaja, separuh sengaja atau tidak sengaja. Dalam Enakmen Jenayah Syariah ini jelas menunjukkan penentuan sesuatu jenayah itu bergantung kepada tindakan seseorang sama ada dilakukan perbuatan itu secara bersendirian seperti berpakaian menyerupai perempuan atau berlaku secara beramai-ramai seperti seorang lelaki berkhalwat dengan lebih daripada seorang perempuan. 26

27

Tindakan dan perbuatan jenayah boleh berlaku dalam bentuk katakata seperti menuduh seorang Islam tidak beriman, atau melalui tindakan seperti melakukan liwat atau melalui penulisan. 28

29


Tindakan jenayah dianggap sempurna apabila sesuatu tindakan itu dapat melahirkan kesan jenayah yang berkaitan seperti A dapat melarikan isteri B dan mangsa itu berada dalam kawalannya, kemudian A dapat ditangkap oleh pihak berkuasa dalam keadaan jenayah itu berlaku. Berbeza keadaannya jika A belum dapat melarikan isteri B, ia sempat memegang mangsanya tetapi telah ditahan/ditangkap oleh pihak berkuasa maka A dianggap sebagai cuba untuk melarikan isteri orang kerana kesan tindakan jenayahnya belum berlaku sepenuhnya dan ia bersalah dalam melakukan tindakan demikian. Kesalahan jenayah juga boleh berlaku dengan cara membiarkan sesuatu jenayah itu berlaku sedangkan ia mempunyai keupayaan untuk menghalangnya seperti suami tidak menghalang isterinya melacurkan diri, sedangkan dia mengetahui. 30

Unsur Ketiga : Penjenayah Muslim yang Aqil Baligh Perbuatan jenayah tidak dikira sebagai suatu kesalahan melainkan jika ia dilakukan oleh seorang Muslim yang mukallaf iaitu seorang yang sempurna akalnya dan mencukupi umur baligh. 31

Syarat seseorang yang melakukan jenayah itu mesti sempurna akal dan mencukupi umur baligh amat penting dalam menentukan sesuatu tindakan itu sebagai jenayah kerana kesalahan jenayah itu hanya dapat dipertanggungjawabkan ke atas orang yang cukup umur baligh, matang dan sempurna akalnya. Bayi, kanak-kanak yang belum mumayyiz atau yang belum baligh begitu juga orang dewasa yang tidak sempurna akal tidak boleh

30.

EJSP, bil. 3, 1992, Seksyen 47.

31.

Lihat EJSP, bil. 3,1992.

387


dipertanggungjawabkan terhadap tindakannya kerana ia belum mukallaf. Dalam hubungan ini, Rasulullah s.a.w. bersabda, maksudnya: "Diangkat tanggungjawab daripada tiga golongan; kanak-kanak sehingga dia baligh, orang tidur sehingga dia sedar dan orang pitam sehingga dia sembuh." 32

Berdasarkan nas ini menunjukkan bahawa kanak-kanak, orang tidur dan orang hilang akal sama ada gila atau terlupa jika melakukan sesuatu perbuatan jenayah, ia tidak boleh dipertanggungjawabkan mengikut syariah. Mereka dikecualikan. Sungguhpun begitu, bagi kepentingan pihak yang terlibat maka ada juga hukuman pengajaran boleh dikenakan seperti menghukum kanak-kanak yang melakukan jenayah. Penetapan tanggungjawab terhadap tindakan seseorang memerlukan kesempurnaan akal dan cukup umur baligh kerana tindakan jenayah itu ada kaitannya dengan niat melakukan jenayah. Jenayah dipertanggungjawabkan ke atas seseorang itu kerana ia mempunyai niat yang jahat ketika melakukan jenayah berkenaan dan memahami tindakan itu suatu jenayah dan mengetahui risiko hukuman keseksaan yang akan dihadapinya. Oleh itu, dalam menentukan sesuatu tindakan itu termasuk dalam kategori jenayah atau tidak ia bergantung kepada keadaan niat penjenayah itu sendiri selain daripada perbuatan jenayah itu. Selain itu tindakan itu dapat dikaitkan dengan penjenayah itu sama ada secara langsung atau tidak langsung dengan tindakan itu sama ada dia sebagai pelaku utama, pembantu atau pendorong sahaja. Semua ini diambil kira untuk menentukan tahap jenayah yang dilakukan oleh seseorang itu.


Kesalahan-kesalahan Jenayah Syariah dalam Enakmen Beberapa Negeri di Malaysia i.

Kesalahan Mengenai Akidah Pemujaan Sesuatu dan Orang

Pemujaan terhadap sesuatu seperti pantai, pokok, padang, kubur, hutan, bukit, orang atau apa-apa benda yang bercanggah dengan hukum syarak, ialah satu kesalahan, jika sabit dikenakan denda tidak melebihi RM1,000 atau penjara tidak melebihi dua tahun atau kedua-duanya. Mahkamah boleh memerintahkan bahan-bahan yang digunakan atau bangunan dimusnahkan. 33

ii.

Mengajar dan Mengamal Ajaran Salah

Sesiapa yang mengajar agama, menghuraikannya kepada seseorang atau kepada sekumpulan orang di tempat awam atau menjalankan upacara atau perbuatan yang berlawanan dengan hukum syarak telah melakukan satu kesalahan, jika sabit dikenakan denda tidak melebihi RM3,000 atau penjara tidak melebihi tiga tahun atau keduaduanya. Segala bahan penerbitan yang berkaitan hendaklah dirampas dan dimusnahkan mengikut perintah mahkamah. 34

iii.

Mendiayahan ajaran atau kepercayaan selain daripada Islam

Sesiapa yang mendiayah ajaran atau kepercayaan selain daripada Islam kepada orang Islam telah melakukan satu kesalahan, jika sabit didenda tidak melebihi RM3,000 atau penjara tidak melebihi tiga tahun atau kedua-duanya. 35


iv.

Pengakuan Nabi, Imam Mahdi atau Nabi Palsu

Sesiapa yang mendakwa dirinya atau orang lain sebagai Nabi, Imam Mahdi atau Nabi Palsu atau mendakwa dia atau orang Iain mengetahui perkara ghaib yang bertentangan dengan ajaran Islam telah melakukan satu kesalahan jika sabit, denda tidak melebihi RM5,000 atau penjara tidak melebihi tiga tahun atau kedua-duanya. 36

v.

Orang Islam mendakwa dirinya bukan Islam untuk mengelak tindakan

Seorang Islam yang mendakwa dirinya bukan seorang Islam untuk mengelak daripada dikenakan hukuman yang diperuntukkan dalam enakmen jenayah syariah telah melakukan satu kesalahan, jika sabit, dikenakan denda tidak melebihi RM5,000 atau penjara tidak melebihi tiga tahun atau kedua-duanya. 37

Kesalahan Mengenai Maruah Agama dan Institusinya Perbuatan atau Perkataan Murtad Seseorang Islam dengan sengaja melalui perkataan atau perbuatan atau apa cara pun mengaku hendak keluar daripada Islam atau mengisytiharkan dirinya orang bukan Islam, telah melakukan satu kesalahan mempersendakan agama Islam, jika sabit dikenakan denda tidak melebihi RM3,000 atau penjara tidak melebihi dua tahun atau kedua-duanya. 38

36.

EJSP, bil. 3,1992, Seksyen 11; EJNS, bil. 4,1992, Seksyen 48.

37.

EJSP, bil. 12,1992; EKSM, bil. 6, Seksyen 66.

38.

EJSP, bil. 2,1992; Seksyen 13; EJSNS, bil. 4,1992, Seksyen 50.

390


Mencela dan Menghina Agama Islam Sesiapa melalui perkataan tulisan isyarat atau penyataan zahir atau sebarang perbuatan atau kelakuan dengan apa cara sekalipun, mencela atau menghina atau cuba melakukan, mempersendakan atau mengejekejek amalan atau upacara yang berkaitan dengan agama Islam, telah melakukan satu kesalahan, jika sabit didenda RM3,000 atau penjara tidak melebihi dua tahun atau kedua-duanya. 39

Menghina dan mempersenda ayat al-Qur'an atau Hadith Sesiapa yang mempersenda, mencela, mengejek-ejek atau menghina dengan perkataan atau perbuatan ayat-ayat al-Qur'an atau hadith telah melakukan satu kesalahan, jika sabit didenda tidak melebihi RM5,000 atau penjara tidak melebihi tiga tahun atau kedua-duanya. 40

Menghina atau Mengingkari Pihak Berkuasa Agama Sesiapa yang menghina kewibawaan atau ingkar, melanggar atau membantah titah perintah Duli Yang Maha Mulia Sultan, Majlis atau Fatwa, telah melakukan satu kesalahan, jika sabit didenda tidak melebihi RM3,000 atau penjara tidak melebihi dua tahun atau kedua-duanya. 41

Mengeji dan Menghina Undang-undang yang Berkuat kuasa Sesiapa yang mengeji atau menghina mana-mana undang-undang yang berkaitan dengan agama Islam yang berkuat kuasa dalam negeri

39.

EJSP, bil. 6,1992, Seksyen 14; EKSM, no. 6,1991, Seksyen 63.

40.

EJSP, bil.3,1992,Seksyen 15;EJSNS, bil.4,1992, Seksyen 49; EKSM, bil. 6, Seksyen 65.

41.

EJSP, bil. 3, 1992, Seksyen 16; EJSNS, no. 4, 1992, Seksyen 59; EKSM, bil. 6, 1991, Seksyen 65.

391


telah melakukan satu kesalahan, jika sabit didenda tidak melebihi RM3,000 atau penjara tidak melebihi dua tahun. 42

Ingkar Perintah Mahkamah Sesiapa yang ingkar, melanggar, membantah, mengeji, menghina atau enggan mematuhi mana-mana perintah hakim atau mahkamah, telah melakukan satu kesalahan, jika sabit didenda tidak melebihi RM3,000 atau denda tidak melebihi dua tahun atau kedua-duanya. 43

Hasutan supaya meninggalkan kewajipan agama Sesiapa yang menghasut atau memujuk mana-mana orang yang beragama Islam supaya tidak menghadiri masjid, pengajaran agama atau apa-apa upacara agama, telah melakukan satu kesalahan, jika sabit denda tidak melebihi RM1,000 atau penjara tidak melebihi enam bulan atau kedua-duanya sekali. Sesiapa yang menghalang atau menghasut orang Islam daripada membayar zakat atau fitrah, telah melakukan satu kesalahan, jika sabit didenda tidak melebihi RM2,000 atau penjara tidak melebihi satu tahun atau kedua-duanya. 44

Ingkar Perintah Duli Yang Maha Mulia Sultan Duli Yang Maha Mulia Sultan selaku Ketua Agama Islam Negeri boleh mengeluarkan apa-apa perintah tentang perkara khusus yang tidak

42.

EJSP, bil. 13, 1992, Seksyen 17, him. 129; KJSK, no. 9,1988, Seksyen 28; KJSKN, no. 2,1985, Seksyen 28.

43.

EJSP, bil. 3, 1992, Seksyen 18, him. 129-130; EKSM, bil. 6, Seksyen 65; KJSKD, no. 1988; Seksyen 31; KJSKN, no. 2,1985, Seksyen 31.

44.

EJSP, bil. 3,1992, Seksyen 19 (1) & (2).


bertentangan dengan hukum syarak. Ia berkuat kuasa pada tarikh yang ditetapkan oleh D Y M S melalui warta. Sesiapa yang tidak mematuhi perintah yang dikeluarkan ini, melakukan satu kesalahan jika sabit denda tidak melebihi RM3,000 atau penjara tidak melebihi dua tahun atau kedua-dua sekali. 45

Pendapat yang Berlainan dengan Fatwa Rasmi Sesiapa yang memberi, mengembangkan atau menyebarkan apaapa pendapat berupa fatwa untuk diikuti oleh orang Islam mengenai ajaran Islam atau hukum syarak yang berlainan dengan fatwa mufti, bersalah atas satu kesalahan, jika sabit hukuman denda tidak melebihi RM3,000 atau penjara tidak melebihi dua tahun atau kedua-duanya sekali. Segala bahan yang berkaitan dirampas, dimusnahkan atau dibuang; penjualannya diharamkan dengan perintah mahkamah. 46

Mencetak Menerbitkan Bahan Yang Berlawanan Hukum Syarak Sesiapa yang mencetak, menerbit, mengeluarkan, merakam, mengedar atau menyebar bahan yang ada dalam miliknya yang memberi pengajaran atau pendapat mengenai hukum berlawanan dengan syarak adalah bersalah atas satu kesalahan jika sabit dikenakan denda tidak melebihi dua tahun atau kedua-duanya. 47

45.

EJSP, bil. 3, 1992, Seksyen 19 (2).

46.

EJSP, bil. 3, 1992, Seksyen 20(1) & (2), him. 130; KJSK, bil. 9,1988, Seksyen 32(1) & (2); KJSKN, no. 2,1985, Seksyen 32(1) & (2).

47.

EJSP, bil. 3, 1992, Seksyen 21; EJSNS, bil. 4,1992, Seksyen 54; EKSM, no. 6,1991, Seksyen 47.


Tidak Menunaikan Solat Jumaat 3 kali berturut-turut Seseorang lelaki yang mencapai umur baligh yang tidak menunaikan solat Jumaat tiga kali berturut-turut tanpa unsur syarie dan tanpa sebab-sebab yang munasabah, telah melakukan satu kesalahan, jika sabit kesalahan dikenakan denda tidak melebihi RM 1,000 atau penjara tidak melebihi enam bulan atau kedua-duanya. 48

Menjual Makanan dan Makan Dalam Bulan Puasa Seseorang pada siang hari dalam bulan Ramadan menjual apaapa makanan atau minuman, tembakau kepada orang yang beragama Islam atau terang-terang didapati sedang makan, minum atau menghisap tembakau di tempat awam, telah bersalah atas satu kesalahan, jika sabit denda tidak melebihi RM2,000 atau penjara tidak melebihi satu tahun atau kedua-duanya. 49

Tanpa Membayar Zakat atau Fitrah Sesiapa yang dikenakan membayar zakat atau fitrah enggan atau dengan sengaja gagal membayar zakat, bersalah atas satu kesalahan, jika sabit denda tidak melebihi RM1,000 atau penjara tidak melebihi enam bulan atau kedua-duanya. 50

394


Berjudi Sesiapa yang berjudi atau didapati hadir di tempat berjudi, bersalah atas satu kesalahan, jika sabit dikenakan denda tidak melebihi RM3,000 atau penjara tidak melebihi dua tahun atau kedua-duanya. 51

Kesalahan Mengenai Keadilan dan Ketenteraman Awam Sesiapa yang memberi keterangan palsu secara sengaja atau mereka keterangan palsu secara sengaja atau mereka keterangan palsu bagi maksud digunakan dalam mana-mana peringkat prosiding kehakiman telah melakukan satu kesalahan, j i k a sabit dikenakan hukuman denda tidak melebihi RM3,000 atau penjara tidak melebihi dua tahun atau kedua-duanya. 52

Sesiapa yang tahu atau yang ada sebab untuk mempercayai bahawa sesuatu kesalahan dilakukan memberi apa-apa maklumat yang dia tahu atau percaya sebagai palsu, telah melakukan satu kesalahan, jika sabit denda tidak melebihi RM3,000 atau penjara tidak melebihi 2 tahun atau kedua-duanya. 53

Sesiapa yang memberi maklumat atau pernyataan palsu sama ada secara lisan atau bertulis mengenai perkara yang berhubung dengan undang-undang bertulis berkaitan dengan Agama Islam, telah melakukan satu kesalahan, jika sabit dikenakan hukuman denda tidak melebihi RM2,000 atau penjara tidak melebihi satu tahun atau kedua-duanya. 54

51.

EJSP, bil. 3, 1992, Seksyen 25(10); EJSNS, bil. 4, 1992, Seksyen 118; EKSM, no. 6, Seksyen 82

52.

EJSP, bil. 3,1992, Seksyen 26( 1); EKSM, bil. 6,1991, Seksyen 81

53.

EJSP, bil. 3,1992, Seksyen 27(1); him. 133, EJSNS, bil. 2,1992, Seksyen 82

54.

EJSP, bil. 3,1992, Seksyen 27(2); him. 133, EJSNS, bil. 2,1992, Seksyen 84

395


Mengkafirkan Orang Islam Sesiapa yang mengkafirkan atau mengaitkan melalui kata-kata secara lisan atau tulisan, isyarat atau apa-apa kegiatan atau kelakuan atau mengelola, menggalakkan atau memperaturkan bahawa mana-mana orang Islam yang menganuti agama Islam atau kumpulan orang yang menganuti agama Islam: 1.

Ialah orang kafir

2.

Telah berhenti menganut agama Islam;

3.

Tidak mempercayai, mengikuti, menganuti atau tergolong dalam agama Islam;

4.

Tidak patut diterima atau tidak dapat diterima sebagai menganuti agama Islam,telah melakukan suatu kesalahan, jika sabit dikenakan hukum penjara tidak melebihi tiga tahun atau denda tidak melebihi RM5,000 atau kedua-duanya.

Seksyen ini tidak terpakai kepada pihak berkuasa agama yang sah yang diberi kuasa atau orang yang mematuhi perkara itu atau keputusan pihak berkuasa agama. 55

Menggalak orang melakukan maksiat Sesiapa yang menganjurkan, menunjukkan atau menggalakkan mana-mana orang melakukan apa-apa pekerjaan maksiat, telah melakukan satu kesalahan, jika sabit dikenakan hukuman denda tidak melebihi RM45,000 atau penjara tidak melebihi tiga tahun atau keduaduanya. 56

396


Melarikan Isteri Orang Sesiapa yang memikat seorang perempuan bersuami atau membawanya lari atau mempengaruhinya dengan apa cara supaya meninggalkan rumah tangganya yang ditentukan oleh suaminya, telah melakukan satu kesalahan, jika sabit dikenakan hukuman denda tidak melebihi RM5,000 atau penjara tidak melebihi tiga tahun atau keduaduanya. Mahkamah boleh memerintah perempuan itu supaya kembali kepada suaminya. Demikian juga sesiapa yang menghalang pasangan suami isteri daripada duduk bersama sebagai suami isteri yang sah, telah melakukan satu kesalahan, jika sabit denda tidak melebihi RM2,000 atau penjara tidak melebihi satu tahun atau kedua-duanya. Mahkamah hendaklah memerintahkan suami isteri supaya kembali duduk bersama. 57

Menghasut perempuan bersuami atau lelaki beristeri supaya bercerai atau ingkar Sesiapa yang menghasut, memaksa atau memujuk mana-mana perempuan bersuami atau mana-mana lelaki beristeri supaya bercerai atau mengingkari kewajipan dan tanggungjawab antara suami isteri, telah bersalah atas satu kesalahan, jika sabit dikenakan denda tidak melebihi RM3,000 atau penjara tidak melebihi tiga tahun atau kedua-duanya. 58

Melarikan Perempuan Sesiapa yang melarikan seorang perempuan atau mempengaruhinya supaya lari daripada jagaan ibu bapanya atau penjaganya, telah melakukan satu kesalahan, jika sabit didenda tidak melebihi RM3,000

57.

EJSP, bil. 3,1992, Seksyen 30(2)

58.

EJSP, bil. 3,1992, Seksyen 31

397


atau penjara tidak melebihi dua tahun atau kedua-duanya. Mahkamah boleh memerintahkan perempuan itu dengan apa yang ... 59

Menjual atau memberi anak kepada orang bukan Islam Seseorang ibu bapa atau penjaga yang didapati menjual, memberi atau menyerahkan anaknya atau kanak-kanak yang di bawah jagaannya kepada seorang yang bukan Islam, telah melakukan satu kesalahan, jika sabit denda tidak melebihi RM2.000 atau penjara tidak melebihi dua tahun atau kedua-duanya, mahkamah boleh mengeluarkan perintah yang sesuai mengenai anak tersebut. 60

Seseorang anak dara atau thayyib yang lari daripada jagaan ibu bapanya atau penjaganya yang sah tanpa sebab yang munasabah pada hukum syarak melakukan satu kesalahan, jika sabit denda tidak melebihi RM2,000 atau penjara tidak melebihi satu tahun atau kedua-duanya sekali. Mahkamah boleh membuat perintah yang munasabah mengenainya. 61

Mengganggu Perhimpunan atau Upacara Agama Sesiapa yang dengan sengaja menyebabkan gangguan di manamana perhimpunan atau upacara agama, telah melakukan satu kesalahan, jika sabit, didenda tidak melebihi RM3,000 atau penjara tidak melebihi dua tahun atau kedua-duanya. 62

59.

EJSNS, bil. 2,1992, Seksyen 74; KJSKD, no. 9,1988; Seksyen 8, KJSKN, bil. 2,1985; Seksyen 8; EJSP, bil. 3,1992; Seksyen, EJSNS, bil. 2,1992, Seksyen 77; KJSK, no. 9, 1988; Seksyen 20; KSJKN, bil. 2,1985, Seksyen 21

60.

EJSP, bil 3, 1992, Seksyen 33; KJSKN, bil. 2,1985; Seksyen 21, EJSNS, bil. 2, 1992, Seksyen 73(1); EKSM, no. 6. 1991, Seksyen 76; KJSK, no. 9,1988; Seksyen 21

61.

EJSP, bil. 3, 1992, Seksyen 34

62.

EJSP, bil. 3,1992, Seksyen 35; EJSNS, bil. 2,1992, Seksyen 57


Membinasa atau Mencemar Tempat Ibadat Sesiapa yang membinasakan, merosakkan atau mencemarkan mana-mana tempat ibadat, masjid atau surau atau apa-apa peralatannya dengan niat hendak mencela atau mengeji agama Islam, telah melakukan satu kesalahan, jika sabit denda tidak melebihi RM3,000 atau penjara tidak melebihi dua tahun atau kedua-duanya. 63

Kata-kata yang boleh memecah keamanan Sesiapa yang dengan sengaja mengeluarkan atau menyebarkan kata-kata yang bertentangan dengan hukum syarak yang mungkin boleh memecahkan keamanan di mana-mana tempat telah melakukan satu kesalahan, jika sabit didenda tidak melebihi RM3,000 atau penjara tidak melebihi dua tahun atau kedua-duanya. 64

Mendirikan Masjid Tanpa Kebenaran Sesiapa yang mendirikan masjid atau menggunakan bangunan yang ada bagi tujuan sebuah masjid tanpa kebenaran, telah melakukan satu kesalahan, jika sabit didenda tidak melebihi RM3,000 atau penjara tidak melebihi dua tahun atau kedua-dua sekali. Mahkamah boleh merintahkan orang yang bersalah merobohkan bangunan itu. 65

Membuka Rahsia Sesiapa yang dengan tidak sepatutnya memberitahu atau menyebabkan apa-apa perkara yang mana berkewajipan di bawah manamana undang-undang dirahsiakannya kepada mana-mana orang yang

63.


64.

EJSP, bil. 3,1992, seksyen 37

65.

EJSP, bil. 2,1992, seksyen 38; EJSNS, bil. 2,1992, seksyen 55

399


tidak berhak di sisi undang-undang untuk diberitahu, telah melakukan satu kesalahan, jika sabit didenda RM3,000 atau tidak melebihi dua tahun penjara atau kedua-duanya. 66

Membayar Zakat atau Fitrah Secara Tidak Sah Sesiapa yang dengan sengaja membayar atau menyebabkan supaya dibayar zakat atau fitrah kepada mana-mana orang yang tidak diberi kuasa untuk memungut zakat atau fitrah, telah melakukan satu kesalahan, jika sabit didenda tidak melebihi RM1,000 atau penjara tidak melebihi enam bulan atau kedua-duanya. 67

Memungut Zakat atau Fitrah Secara Tidak Sah Sesiapa yang memungut zakat atau fitrah, atau menyebabkan zakat atau fitrah atau fitrah dipungut tanpa diberi kuasa yang sah, telah melakukan satu kesalahan, jika sabit didenda tidak melebihi RM3,000 atau penjara tidak melebihi dua tahun atau kedua-duanya. Mahkamah boleh memerintahkan pungutan itu dirampas dan diserahkan kepada Baitulmal. Amil Tidak Menyerah Pungutan Sesiapa yang dilantik menjadi amil di bawah undang-undang yang dikuatkuasakan yang tidak menyerahkan pungutan sebagaimana yang dikehendaki oleh undang-undang atau peraturan, telah melakukan satu kesalahan, jika sabit didenda tidak melebihi RM3,000 atau penjara tidak melebihi dua tahun atau kedua-duanya. 68

66.

EJSP. bil. 2, 1992, seksyen 39, EJSNS, bil. 3 1992, seksyen 117

67.

EJSP. bil. 2, Seksyen 40

68.

EJSP. bil. 3, 1992, seksyen 42(l)

400


Pungutan Tanpa Kebenaran Sesiapa yang membuat apa-apa pungutan khairat tanpa kebenaran Majlis atau berlawanan dengan peruntukan undang-undang atau peraturan yang ditentukan, telah melakukan satu kesalahan jika sabit didenda tidak melebihi RM3,000 atau penjara tidak melebihi dua tahun atau keduaduanya. Mahkamah boleh memerintah supaya pungutan itu dirampas dan diserahkan kepada Baitulmal. 69

Salah Guna Harta Baitulmal Sesiapa yang diamanahkan untuk mengutip, menyimpan, menjaga, mengelola atau menyerahkan apa-apa wang atau harta daripada Baitulmal derma orang ramai atau lain-lain yang tidak menyerahkan wang itu atau harta itu kepada yang berhak atau mungkir daripada menjelaskannya atau mungkir membentangkan akaun, adalah melakukan satu kesalahan, jika sabit didenda tidak melebihi RM3,000 atau penjara tidak melebihi dua tahun atau kedua-duanya. Mahkamah boleh memerintahkan supaya harta itu diserah kepada Baitulmal. Kesalahan Mengenai Maruah Diri Seseorang lelaki yang melakukan persetubuhan atau kelakuan sumbang dengan seorang lelaki atau perempuan di mana perhubungan itu haram muabbadah melakukan satu kesalahan, jika sabit denda tidak melebihi RM5,000 atau penjara tidak melebihi tiga tahun atau keduaduanya, dan boleh dikenakan sebat tidak melebihi enam kali. Demikian juga seseorang lelaki yang melakukan perbuatan itu terhadap lelaki jika hubungan pengharaman itu muabbad mengikut hukum syarak, telah melakukan satu kesalahan dan dikenakan hukuman denda tidak melebihi

69.

EJSP. bil. 3 1992,43.

401


RM3,000 atau penjara tidak melebihi dua tahun atau kedua-duanya dan boleh dikenakan sebat tidak lebih dari tiga kali. 70

Melacur Diri Seseorang perempuan yang melacurkan dirinya, telah melakukan satu kesalahan jika sabit didenda tidak melebihi RM5,000 atau penjara tidak melebihi tiga tahun atau kedua-duanya. 71

Melacurkan Isteri atau Anak Seseorang suami yang melacurkan isterinya atau dengan sengaja membenarkan isterinya melacurkan diri, telah melakukan suatu kesalahan, jika sabit didenda tidak melebihi RM5,000 atau penjara tidak melebihi tiga tahun atau kedua-duanya dan boleh dikenakan sebat tidak lebih dari enam kali. Demikian juga ibu atau bapa atau penjaga yang melacurkan anak atau kanak-kanak dibawah jagaannya, telah melakukan suatu kesalahan yang boleh dikenakan hukuman yang sama seperti di atas. 72

Persetubuhan Haram Sesiapa yang melakukan persetubuhan haram, telah melakukan satu kesalahan jika sabit didenda tidak melebihi RM5,000 atau penjara tidak melebihi tiga tahun atau kedua-duanya sekali. 73

70.

EJSP, bil. 3,1992 seksyen 45(1) & (2)

71.

EJSNS. bil.2 1992.

72.

EJSP. Bil.3 (1992, seksyen 47, EJSNS, bil.2, 1992, seksyen 72 (1) &(2)

73.

EKSM,no. 6, 1991; Seksyen 74(1) & (2), KJSKD.No. 9, 1988, Seksyen 18(1) & (2); KJSKN, bil. 2, 1985, Seksyen 18 (1) & (2); EJSO, bil. 3, Seksyen 48; EJSNS, bil. 2, 1992, Seksyen 60; KJSKD, no. 9,1988. Seksyen 11, KJSKN, bil. 2, 1985, Seksyen 11

402


Percubaan Persetubuhan Haram Sesiapa yang melakukan percubaan persetubuhan haram, telah melakukan satu kesalahan, jika sabit didenda tidak melebihi RM3,000 atau penjara tidak melebihi dua tahun atau kedua-duanya. 74

Hamil Luar Nikah Seseorang perempuan yang hamil atau melahirkan bayi di luar nikah akibat persetubuhan haram dengan kerelaan dan kesedaran adalah, telah melakukan satu kesalahan jika sabit didenda tidak melebihi RM3,000 atau penjara tidak melebihi dua tahun atau kedua-duanya. Demikian juga perempuan yang melahirkan bayi yang penuh sifat dalam masa enam bulan selepas berkahwin dianggap sebagai hamil di luar nikah. 75

Bersekedudukan antara Lelaki dan Perempuan Sesiapa yang melakukan perbuatan bersekedudukan, telah melakukan satu kesalahan, jika sabit kesalahan didenda tidak melebihi RM3,000 atau penjara tidak melebihi dua tahun atau kedua-duanya. Kecuali bersekedudukan itu dibenarkan oleh hukum syarak dalam keadaan khusus atau terdesak. 76


Qadhaf Sesiapa yang menuduh mana-mana orang melakukan persetubuhan haram tanpa mengemukakan empat orang saksi atau ikrar yang dituduh mengikuti hukum syarak, telah melakukan satu kesalahan, jika sabit denda tidak melebihi RM5,000 atau penjara tidak melebihi tiga tahun atau kedua-duanya. 77

Musahaqah Seseorang perempuan yang dengan sengaja melakukan musahaqah, telah melakukan satu kesalahan, jika sabit didenda tidak melebihi RM2,000 atau penjara tidak melebihi satu tahun atau keduaduanya. 78

Khalwat Seseorang lelaki yang didapati bersama-sama dengan seorang perempuan atau lebih yang bukan isterinya atau muhrimnya di tempat yang sunyi atau di dalam sebuah rumah dalam keadaan yang boleh mendatangkan syak bahawa mereka melakukan maksiat, telah melakukan satu kesalahan, jika sabit didenda tidak melebihi RM3,000 atau penjara tidak melebihi dua tahun atau kedua-duanya. Demikian juga seorang perempuan yang didapati bersama dengan seorang lelaki atau lebih yang bukan suaminya atau muhrimnya di tempat tersebut di atas yang boleh disyaki mereka melakukan maksiat, telah melakukan khalwat dan dikenakan hukuman yang sama. 79

77.


78 .

EJSP, bil. 3,1992, Seksyen 53; EJSNS, bil. 2,1992, Seksyen 64; EKSM, no. 6,1991, Seksyen 59; KJSKD, no. 9,1988, Seksyen 15, KJSKN, bil. 2,1985, Seksyen 15

79.

EJSP, bil. 3, 1992, Seksyen 54(1) & (2); KJSKD, no. 9,1988, Seksyen 9(1),(2) & (3); KJSKN, bil. 2,1985, Seksyen 9(1), (2), (3) & (4)

404


Lelaki Berlagak Seperti Perempuan Seseorang lelaki yang memakai pakaian perempuan atau berlagak seperti perempuan di tempat-tempat awam, telah melakukan satu kesalahan, jika sabit dikenakan denda tidak melebihi RM1,000 atau penjara tidak melebihi enam bulan atau kedua-duanya. Perempuan Mendedah Tubuh di Tempat Awam Seorang perempuan yang mendedahkan mana-mana bahagian tubuhnya yang menimbulkan ghairah di mana-mana tempat awam, telah melakukan satu kesalahan, jika sabit didenda tidak melebihi RM1,000 atau penjara tidak melebihi enam bulan atau kedua-duanya. 80

Perbuatan tidak Sopan Sesiapa yang melakukan perbuatan atau berkelakuan tidak sopan yang bertentangan dengan hukum syarak di mana-mana tempat awam, telah melakukan satu kesalahan, jika sabit didenda tidak melebihi RM1,000 atau pejara tidak melebihi enam bulan. 81

Minum Minuman Yang Memabukkan Sesiapa yang minum arak atau apa-apa minuman yang memabukkan, telah melakukan satu kesalahan , jika sabit dikenakan denda tidak melebihi RM3,000 atau penjara tidak melebihi dua tahun atau kedua-duanya. 82

80.

EJSP, bil. 3,1992, Seksyen 55

81.

EJSP, bil. 3, 1992, Seksyen 57; KJSKN, bil. 2,1985, Seksyen 5; KJSKD, bil. 9, 1988, Seksyen 5; EJSNS, bil. 2,1992, Seksyen 67

82

EJSP, bil. 3, 1992, Seksyen 59; KJSKN, bil. 2, 1985, Seksyen 25 (1); EJSNS, bil. 2, 1992, Seksyen 78; EKSM, no.6, 1991, Seksyen 51 (l);KJSKD, no. 9,1988; Seksyen 25 (1) 405


Membuat dan Menjual Arak Sesiapa yang membuat, menjual, menghadiah, mempamerkan untuk jualan, menyimpan sebarang jenis arak atau minuman yang memabukkan telah melakukan satu kesalahan , jika sabit didenda tidak melebihi RM5,000 atau penjara tidak melebihi tiga tahun atau keduaduanya. 83

Menjadi Muncikari Sesiapa yang didapati menjadi muncikari, telah bersalah atas satu kesalahan, bila sabit boleh dikenakan hukuman denda tidak melebihi RM1,000 atau pejara tidak lebih daripada enam bulan atau kedua-duanya. 84

Perbuatan Sumbang Sesiapa yang berkelakuan sumbang, telah bersalah atas satu kesalahan, jika sabit boleh dikenakan hukuman denda tidak melebihi RM3000 atau penjara tidak melebihi dua tahun atau kedua-duanya. 85

Hidup Atas Wang Pelacuran Sesiapa yang diketahui hidup dengan sepenuh atau sebahagiannya atau pendapatan daripada pelacuran seseorang lain, telah melakukan satu kesalahan , jika sabit dikenakan hukuman penjara tidak melebihi tiga tahun atau denda tidak melebiihi RM5,000 atau kedua-duanya. Demikian 86

83.

EJSP, bil. 3, 1992, Seksyen 60; KJSKN, bil. 2, 1985, Seksyen 25 (2); EJSNS, bil. 2, 1992, Seksyen 79; EKSM, no. 6, 1991, Seksyen 50(2); KJSKD, no. 9,1988; Seksyen 25 (2)

84.

ESJN, bil. 4,1992, Seksyen 70; KJSKU, bil. 2,1985, Seksyen 22; KJSKD, bil. 9,1988, Seksyen 22

85.

KJSKN, bil. 2,1985, Seksyen 10, KJSKD, bil. 9,1988, Seksyen 10

86.

EJSN, bil. 4,1992, Seksyen 71 (1) & (2)


juga jika seseorang itu boleh dibuktikan sebagai hidup bersama dengan atau lazimnya bersama dengan seorang atau beberapa orang pelacur. Subahat Melakukan Jenayah Seseorang yang menghasut mana-mana orang supaya melakukan perkara itu, atau mengambil bahagian bersama dengan seorang atau beberapa orang lain dalam apa-apa pakatan jahat bagi melakukan perkara itu, jika perbuatan dan tinggalan itu menyalahi undang-undang berlaku pada menurut pakatan jahat itu dengan tujuan hendak melakukan perkara itu atau dengan sengaja membantu melakukan perkara itu. 87

Seseorang telah bersubahat dengan sesuatu kesalahan mengikut pengertian Enakmen ini, jika dia dalam negeri Perak Darul Ridzuan bersubahat dengan sesuatu perbuatan yang dilakukan di luar negeri Perak yang boleh menjadi satu kesalahan sekiranya dilakukan dalam Negeri Perak. 88

Sesiapa yang bersubahat dengan sesuatu kesalahan, jika perbuatan itu dilakukan dengan persubahatan itu, boleh dikenakan hukuman yang diperuntukkan bagi kesalahan itu. 89

Apabila suatu perbuatan disubahati dan suatu perbuatan lain dilakukan, persubahat itu turut bertanggungjawab kerana perbuatan yang dilakukan itu sama seperti dan seolah-olah dia telah bersubahat secara terus dengan syarat perbuatan yang dilakukan itu ialah kejadian yang semunasabah terbit daripada persubahatan atau dengan bantuan atau pada menurut pakat jahat yang menjadikan persubahatan itu. 90

87.

EJSP, bil. 3,1992, Seksyen 61 (1) & (2);EJSNS, bil. 2,1992, Seksyen 34 (1) & (2)

88.


89.


90.

EJSP, bil. 3,1992, Seksyen 64; EJSNS, bil. 2,1992, Seksyen 39 & 40

407


Persetubuhan Luar Tabii Sesiapa yang melakukan persetubuhan dengan mana-mana lelaki, perempuan atau binatang dengan cara berlawanan tabii semula jadi, telah melakukan satu kesalahan, jika sabit boleh dikenakan denda tidak melebihi RM3,000 atau penjara tidak melebihi dua tahun atau keduaduanya. 91

Liwat Sesiapa yang melakukan liwat dengan lelaki lain, telah melakukan satu kesalahan, jika sabit boleh didenda tidak melebihi RM3,000 atau penjara tidak melebihi dua tahun atau kedua-duanya. 92

Kanun Jenayah Syariah Kelantan, 11, 1993 Kanun Jenayah Syariah Kelantan 11, 1993 mendapat perhatian meluas masyarakat. Oleh itu, amat sesuai ia dibincangkan di sini sebagai satu perkembangan terbaru dalam siri perkembangan undang-undang Islam di negara kita. Kanun Jenayah Syariah 11, 1993 telah diluluskan oleh Dewan Undangan Negeri Kelantan pada 25 November, 1993. Kanun Jenayah Syariah 11, 1993 mengandungi 6 bahagian dan dipecahkan kepada 72 seksyen. 93

Bahagian 1 Enakmen ini mengandungi jenis-jenis kesalahan iaitu kesalahan mencuri (sariqah) dan merompak (hirabah), kesalahan zina, qadhaf, liwat, kesalahan bersetubuh dengan mayat (ityan al-Maitah) dan kesalahan bersetubuh dengan binatang (ityan al-Baha'im), kesalahan

91.

KJSN, bil. 4,1992, Seksyen 65

92.

KJSN, bil. 4,1992, Seksyen 63; KJSKN, bil. 2,1985, Seksyen 14

93.

Lihat Bil. Enakmen Jenayah Syariah Kelantan 11,1993


minum bahan yang memabukkan (syurb) dan kesalahan murtad. Di samping kesalahan-kesalahan ini disertakan juga hukuman-hukuman yang ditetapkan untuk setiap kesalahan tersebut. Bahagian 11, pula mengandungi jenis-jenis kesalahan qisas iaitu kesalahan pembunuhan sengaja (qatl-al-Amd), pembunuhan separuh sengaja (qatl Shibh al-Amd), pembunuhan tidak sengaja (qatl al-Khata). Bahagian ini juga menjelaskan tentang jenis-jenis kesalahan kecederaan iaitu kecederaan iaitu kecederaan sengaja dan tidak sengaja. Kesalahankesalahan itu dijelaskan bersamanya hukuman-hukuman yang ditetapkan bagi setiap kesalahan itu. Bahagian 111, Enakmen ini memperuntukan tentang beban bukti, ia meliputi penyaksian dan syarat-syarat kelayakan saksi, iqrar (pengakuan) dan juga Qarinah (Karinah). Bahagian IV pula menjelaskan tentang prosedur pelaksanaan hukuman. Hukuman tidak boleh diubah, perlukan pengesahan dan pemeriksaan kesihatan pesalah dibuat. Hukuman yang ditetapkan ialah hukuman hudud seperti potong tangan dan kaki, sebat dan hukuman rejam dan penangguhan hukuman bagi perempuan yang hamil dan menyusukan anak. Manakala Bahagian V, Enakmen ini mengandungi perkara umum iaitu menjelaskan tentang pemakaian Enakmen ini, bersubahat dan niat bersama dalam melakukan jenayah, mencuri secara berkumpulan, cuba melakukan jenayah, mencuri secara berkumpulan, cuba melakukan jenayah, presiding tidak boleh diambil di bawah kanun keseksaan dan pemakaian hukum syarak dalam tafsiran undang-undang ini. Bahagian V I , Enakmen ini memperuntukkan tentang mahkamahmahkamah yang mempunyai bidang kuasa untuk membicarakan kesalahan-kesalahan di atas. Mahkamah-mahkamah itu ialah Mahkamah Syariah dan Mahkamah Rayuan Khas sebagai tambahan kepada Mahkamah Syariah yang sedia ada. Bahagian ini juga menerangkan

409


tentang kelayakan hakim dan kuasa perlantikannya, kadar gaji dan keistimewaan-keistimewaan lain yang berhak diperolehnya. Bagi golongan ahli akademik, perbincangan terhadap undangundang hudud ini diketengahkan oleh Prof. Tan Sri Ahmad Ibrahim, Prof. Hashim K a m a l i , Prof Mohd. Imam dan Dr. Abdul Monir Yaacob. Mereka ini membincangkan undang-undang ini meliputi dua isu iaitu satu isu tentang kandungan undang-undang itu dan dianggapnya ada yang tidak jelas seperti karinah sebagai bukti kepada kesalahan zina bagi perempuan hamil, demikian juga tentang peruntukan-peruntukan kesalahan jenayah dan hukuman yang menimbulkan tafsiran berlainan di kalangan ulama' seperti hukuman rejam ke atas penzina muhsan dan hukuman bunuh terhadap orang murtad.

94

95

96

97

Aspek kedua yang ditimbulkan oleh mereka ialah tentang kesalahan undang-undang jenayah hudud i n i daripada sudut Perlembagaan Persekutuan dan Undang-undang Penal Code, kerana ada beberapa peruntukan di dalamnya yang bertindih dengan peruntukan yang ada dalam undang-undang persekutuan seperti jenayah, pembunuhan, rogol dan sebagainya demikian juga jenayah takzir. Golongan professional kita dapati ada kenyataan daripada pihak Bar Council yang menyatakan bahawa ia ada menubuhkan sebuah jawatankuasa untuk mengkaji undang-undang jenayah Kelantan. Hasil


daripada kajian itu dinyatakan bahawa berdasarkan kepada penelitian dan penyelidikan dan dilakukan menunjukkan bahawa undang-undang hudud ini tidak ada yang bercanggah dengan undang-undang Islam. Walau bagaimanapun, di dalam undang-undang hudud ini terdapat beberapa peruntukan yang ada sama dengan peruntukan yang ada dalam Perlembagaan Persekutuan, tetapi perkara ini dapat diatasi dengan perubahan dibuat kepada perlembagaan. Selain daripada persoalan di atas ada juga persoalan lain yang ditimbulkan iaitu kedudukan Enakmen Jenayah II ini dengan Enakmen Jenayah Syariah Kelantan 1985, apakah dengan adanya enakmen baru ini membawa kepada pembatalan Enakmen Jenayah Syariah 1985 atau pelaksanaannya boleh dibuat pilihan antara keduanya. Analisis Terhadap Enakmen Jenayah Kelantan II, 1993 Kandungan Undang-Undang dalam Enakmen Kandungan undang-undang yang diperuntukkan dalam enakmen ini ialah sebahagian besarnya menepati hukum syarak yang sebenar terutamanya hukum-hukum yang berkaitan dengan hudud, qisas dan takzir. Hukum-hukum hudud dan qisas ini ialah hukum al-Qur'an dan Sunnah. Justeru itu kandungan enakmen ini terhadap kesalahan-kesalahan jenayah tersebut bersumberkan al-Qur'an dan al-hadith. A d a beberapa perkara yang terdapat dalam Enakmen ini yang tafsirannya berbeza antara ulama' fiqh seperti qarinah mengandung sebagai bukti kepada kesalahan berzina bagi perempuan sama ada kehamilannya itu daripada perhubungan haram secara sukarela atau dipaksa. Dengan menjadikan qarinah hamil sebagai bukti terhadap kesalahan zina yang membawa hukuman berat akan membawa penganiayaan kepada wanita kerana dia tidak mampu mengemukakan


empat saksi untuk membela dirinya dan tidak bersalah. Peruntukan ini nampaknya boleh menzalimi wanita kerana tidak ada kenyataan dalam peruntukan i n i yang menjelaskan kehamilannya itu daripada persetubuhan sengaja atau dipaksa. Kalau dijelaskan hamil daripada persetubuhan haram secara sengaja boleh dijadikan qarinah, maka itu mungkin dapat diterima, jika tidak ada bukti yang Iain yang boleh membantu untuk keterangan. 98

Demikian juga persoalan timbul tentang hukuman rejam terhadap kesalahan zina bagi penzina muhsan kerana autoriti hadith yang menjadi asas kepada hukuman ini ada perbezaan pendapat di kalangan ulama' fiqh, ada yang menerima dan ada yang menolak, tetapi autoriti ini diterima oleh ulama' jumhur secara ijmak dan hukuman ini menjadi amalan dan golongan ulama yang menolaknya ialah ulama' Khawarij. Perbezaan pendapat ini timbul kerana hukuman kesalahan zina yang disebutkan dalam al-Qur'an secara umum ialah sebat. 99

B a g i menghilangkan kekeliruan terhadap kesalahan dan keterangan yang berbeza pendapat di kalangan ulama' fiqh, maka ada baiknya dalam Enakmen ini disediakan satu peruntukan khas tentang asas tertentu tafsiran Enakmen ini berdasarkan mazhab Shafie' dan sekiranya pendapat mazhab empat yang lain diambil pakai dalam tafsirannya tidak didapati atau berlawanan dengan kepentingan awam maka mazhab empat yang lain diambil pakai dalam tafsiran undangundang ini. Jika peruntukan ini tidak dinyatakan ia menimbulkan kekeliruan untuk pelaksanaannya kerana pendapat ulama' fiqh berbeza dan tidak dapat ditentukan tafsiran yang mana satu akan dipakai.


Selain itu, dalam Enakmen ini kesalahan jenayah hudud hanya enam jenis, sedangkan kebanyakan ulama' fiqh yang membincangkan kesalahan hudud memasukkan kesalahan baghy, jenayah menentang pemerintah yang adil. Tidak memasukkan jenayah baghy di dalamnya menimbulkan satu persoalan. Apakah ia dibuat secara sengaja kerana ada kepentingan-kepentingan tertentu atau kerana kesalahan ini tidak penting dalam pandangan penggubal Enakmen i n i . Ia perlukan penjelasan. 100

Enakmen ini juga tidak ada sebarang kenyatan yang menunjukkan hubungan Enakmen Jenayah ini dengan Enakmen Jenayah Syariah 1985. B i l a tidak ada sebarang kenyataan yang menghubungkan antara keduanya, ia menimbulkan persoalan apakah dengan kelulusan undangundang jenayah hudud ini dengan sendirinya membatalkan undangundang jenayah syariah yang terdahulu atau dengan tidak menyatakan itu memberi pengertian bahawa kedua-dua undang-undang ini boleh diguna pakai secara pilihan. Sungguhpun kandungan undang-undang ini ada kelemahannya, tetapi secara umum kandungannya menepati kesalahan-kesalahan jenayah yang terdapat dalam al-Qur'an dan hadith dan pendapat fuqaha yang muktabar, terutamanya tentang kesalahan-kesalahan jenayah hudud dan qisas serta hukuman-hukuman keseksaannya. Dalam konteks sejarah perundangan negeri Kelantan, Enakmen ini merupakan undang-undang jenayah syariah lengkap yang ulung yang pernah digubal setakat ini oleh pihak berkuasa di Kelantan. Mengikut sejarah perundangan di Kelantan sehingga kini tidak dapat dikesan suatu undang-undang jenayah Islam yang lengkap bertulis pernah digubal sama ada pada zaman pemerintahan kesultanan Melayu Kelantan atau pada zaman pemerintah penjajah Inggeris. Cuma kenyataan sejarah ada menunjukkan bahawa dalam zaman pemerintahan Sultan Muhammad


ke III, Baginda mengisytiharkan bahawa segala dasar undang-undang keadilan dalam segala guaman sama ada jenayah atau mal haruslah berlandaskan hukum syarak. 101

Dalam aspek ini Negeri Kelantan tidak mempunyai undangundang bertulis sejak awal seperti Kanun Melaka, Kanun Pahang, Kanun Kota Setar dan Iain-Iain. Kanun ini berasaskan undang-undang Islam walaupun terdapat sedikit sebanyak campuran hukum adat di dalamnya. Enakmen Jenayah II, 1993 Berlawanan dengan Perlembagaan dan Undang-undang Persekutuan Perlembagaan Persekutuan memperuntukan dalam jadual Kesembilan Senarai II (Senarai Negeri), pemberian kuasa kepada negeri membuat undang-undang. Antara peruntukkan itu ialah "mengadakan dan menghukum kesalahan-kesalahan yang dilakukan oleh orang yang menganut agama Islam terhadap ajaran-ajaran Islam, kecuali mengenai perkara-perkara yang termasuk dalam senarai persekutuan, keanggotaan, penyusunan dan acara bagi Mahkamah-mahkamah Syariah yang akan menpunyai bidang kuasa hanya ke atas orang-orang yang menganut agama Islam dan hanya mengenai perkara-perkara yang termasuk dalam perenggan ini, tetapi tidak mempunyai bidang kuasa mengenai kesalahkesalahan kecuali setakat yang diberikan oleh undang-undang persekutuan, menentukan perkara hukum syarak dan iktikad dan adat istiadat Melayu..." Peruntukan perlembagaan tentang bidang kuasa negeri mengenai mengadakan undang-undang dan menghukum kesalahan adalah amat terbatas iaitu bidang kuasanya mengadakan undang-undang dan membicarakan kesalahan-kesalahan yang melibatkan orang yang menganut agama Islam sahaja. Tetapi Enakmen Jenayah Syariah II, 1993


mengadakan undang-undang lebih luas daripada kuasa yang diberikan oleh peruntukan di atas. Peruntukan-peruntukan yang membawa percanggahan dengan Peruntukan Perlembagaan itu ialah; 1.

Enakmen ini telah mengadakan peruntukan kesalahankesalahan dan hukuman-hukuman yang di luar bidangkuasanya seperti jenayah pembunuhan, qisas dan kesalahankesalahan jenayah zina dengan hukum hudud;

2.

Enakmen ini juga memberi ruang kepada orang bukan Islam untuk mengambil pakai undang-undang ini j i k a mereka kehendaki. Ini juga berlawanan dengan pemntukan yang sedia ada yang menghadkan undang-undang Islam ke atas orang-orang Islam sahaja; 102

Akta Mahkamah Syariah (Bidang kuasa Jenayah) 1965 (disemak 1988) pula memberi bidang kuasa kepada mahkamah yang ditubuhkan di bawah undang-undang negeri untuk membicarakan kesalahankesalahan di bawah undang-undang Islam. Akta ini dalam Seksyen 11 mempemntukkan, "Mahkamah-mahkamah Syariah yang ditubuhkan di bawah mana-mana undang-undang dalam sebuah negeri dan diberi bidang kuasa ke atas orang-orang menganut agama Islam mengenai mana-mana perkara yang disenaraikan dalam Senarai 11, Senarai Negeri Jadual Kesembilan Perlembagaan Persekutuan adalah dengan ini diberi bidang kuasa mengenai kesalahan-kesalahan terhadap ajaran-ajaran Islam oleh orang-orang yang menganut agama itu seperti yang diperuntukkan oleh mana-mana undang-undang negeri dengan syarat bidang kuasa itu tidak boleh dijalankan mengenai mana-mana kesalahankesalahan yang boleh dihukum dengan hukuman penjara untuk masa lebih tiga tahun atau dengan denda melebihi RM5,000 atau sebat lebih daripada enam pukulan atau dengan gabungan hukum-hukum itu".

102.

Ahmad Ibrahim, op.cit., hlm. 501.

415


Berdasarkan kenyataan akta di atas jelas menunjukkan bahawa negeri-negeri mempunyai kuasa untuk membicarakan dan menghukum kesalahan-kesalahan yang dilakukan oleh orang-orang yang menganut ajaran Islam terhadap perkara yang ada dalam senarai negeri dan bukannya mengenai undang-undang dan kesalahan-kesalahan yang ada dalam Senarai Persekutuan. Mahkamah Syariah juga bidang kuasanya terhad kepada membicarakan orang-orang yang menganut agama Islam sahaja dan terbatas kepada perkara yang ada dalam senarai negeri sahaja. Itu sahaja bidang kuasa yang diberikan oleh undang-undang Persekutuan. Melihat kepada Enakmen 11, 1993 yang memperuntukkan bidang kuasa Mahkamah boleh membicarakan kesalahan-kesalahan hudud dan qisas serta kesalahan-kesalahan yang dilakukan oleh orang bukan Islam jelas menunjukkan bahawa Enakmen ini bercanggah dengan peruntukkan yang ada dalam undang-undang Persekutuan. Selain itu Enakmen Jenayah Syariah 11, 1993 juga mempemntukkan kuasa negeri mewujudkan Mahkamah Bicara Syariah Khas dan Mahkamah Rayuan Syariah Khas untuk membicarakan dan menghukum kesalahan-kesalahan yang diperuntukkan dalam Enakmen ini. Ini juga berlawanan dengan bidang kuasa yang diberikan oleh undang-undang' Persekutuan kepada negeri-negeri. Dengan pemntukan yang ada dalam Perlembagaan dan Undangundang Persekutuan, Enakmen Jenayah Syariah 11, 1993 yang diluluskan oleh Dewan Undangan Negeri Kelantan tidak sah dan tidak boleh dilaksanakan. Jika ia hendak dilaksanakan, maka Perlembagaan Persekutuan perlu dibuat perubahan sama ada dengan cara memperluas bidang kuasa negeri untuk membuat undang-undang atau menghapuskan sekatansekatan yang ada dalam pemntukan undang-undang Persekutuan. Bar Council ada menyatakan bahawa perubahan Perlembagaan perlu bagi membolehkan Enakmen Jenayah Syariah 11,1993 ini dilaksanakan. 416


Selain daripada percanggahan peruntukan bidang kuasa dengan undang-undang Persekutuan, Enakmen ini juga menimbulkan kekeliruan dengan kesalahan-kesalahan yang terdapat dalam Enakmen Jenayah Syariah, 1985 seperti kesalahan zina, mushaqah, hamil di luar nikah dan liwat yang hukumannya takzir sedangkan dalam Enakmen Jenayah Syariah 11, 1993 kesalahan-kesalahan ini dikenakan hukuman hudud. Peruntukan kesalahan-kesalahan jenayah yang bertindih antara dua undang-undang ini menimbulkan persoalan dari sudut pelaksanaannya kerana dalam Enakmen yang baru ini tidak ada sebarang peruntukan yang menunjukkan hubungan antara kedua-dua Enakmen ini. Kesimpulan Memandang kepada perkembangan pelaksanaan jenayah Islam dalam tiga peringkat masa yang disebutkan di atas dapatlah disimpulkan bahawa: 1.

Undang-undang Islam pada zaman pemerintahan Kesultanan Melayu lebih jelas dan lebih menyeluruh. Ini mengambarkan usaha sama antara pihak pemerintah dengan ulama' dalam menggubal undang-undang Islam dan melaksanakannya. Ada beberapa perkara yang menarik dalam zaman ini iaitu undang-undang Islam diterima secara keseluruhannya, pelaksanaannya berjalan secara berperingkat berdasarkan kepada suasana dan keperluan. Undang-undang digubal mengikut keperluan setempat terutama tentang hukuman jenayah takzir. Ulama' dan pemerintah ketika itu berupaya menggubal undang-undang yang ulung yang belum terdapat contoh di negara Islam lain. Sebenarnya keupayaan menggubal dan melaksanakan undang-undang Islam ini ada kaitannya dengan kekuatan kuasa politik ketika itu.

417


2.

Undang-undang Islam pada zaman pemerintahan British dikurangkan sedikit demi sedikit apabila kedudukan kuasa politik raja-raja Melayu semakin lemah dengan penerimaan Penasihat British dan undang-undang Common Law. Akhirnya undang-undang jenayah Islam langsung terpinggir dan diganti dengan undang-undang jenayah yang diamalkan oleh B r i t i s h di India dan peruntukan Islam dalam perundangan tidak diambil kira kecuali dalam hal-hal personal sahaja, kerana ini dikira sebagai perkara agama dan pengertiannya disempitkan sebagaimana pengertian agama yang ada dalam agama Kristian. Dengan itu hal agama tidak ada kaitan dengan negara, maka pelaksanaan perkara agama Islam hanya terbatas kepada orang Islam sahaja. Kedatangan Inggeris memperkenalkan dan mengembangkan pemikiran sekular yang diamalkan di Barat dengan itu membawa kepada kefahaman dan penghayatan Islam yang difahami oleh Melayu/rakyat Islam bukan secara total sebagaimana yang sewajarnya.

3.

Undang-undang Islam yang diamalkan selepas mencapai kemerdekaan berdasarkan asas dan kerangka undangundang pada zaman penjajah. Hal ini dapat dilihat kepada jenis-jenis kesalahan jenayah yang ada dalam Enakmen Jenayah Syariah yang masih terbatas dan hanya melibatkan kesalahan takzir sahaja. Demikian juga hukuman keseksaan yang dikenakan agak ringan iaitu denda atau penjara dan selalunya hukuman yang diputuskan oleh Mahkamah ialah hukuman denda walaupun kesalahan jenayah itu berat. Jarang sekali kita dengar hukuman kesalahan khalwat atau bersekedudukan, melacur diri dan sebagainya dihukum penjara dan sebat sedangkan dalam Islam hukuman jenayah sepatutnya dalam bentuk deraan. Usaha telah banyak dilakukan untuk memperincikan kesalahan jenayah syariah dan menyatukannya antara negeri-negeri, tetapi skop

418


undang-undang itu masih tidak terkeluar daripada paradigma yang sedia ada. 4.

Dalam membuat perincian dan penyatuan undang-undang jenayah yang sedia ada, patut juga diambil kira skopnya, sepatutnya selepas merdeka kedudukan undang-undang Islam lebih luas skopnya daripada apa yang ditinggalkan oleh penjajah dan ruang pelaksanaannya patut lebih luas dengan kata-kata lain sebahagian daripada undang-undang Islam itu sepatutnya dijadikan undang-undang awam bukan lagi undang-undang personal. Amat malang rasanya umat Islam dinafikan haknya untuk mengamalkan undang-undangnya sendiri yang berasaskan akidah dan budayanya, sedangkan hak asasi manusia itu diiktiraf oleh badan-badan antarabangsa, tetapi tidak kepada umat Islam.

Saranan 1.

Undang-undang Islam harus diambil perhatian yang serius untuk dibuat perubahan yang bersesuaian dengan ajaran Islam yang sebenar, sekurang-kurangnya penerimaan di peringkat teori dan usaha penggubalan. Untuk itu tasawur pemikiran sekular barat harus diketepikan dan cuba mengambil tafsiran Islam dan undangundang berteraskan ajaran Islam yang sebenar dan dari pengalaman sejarah dan budaya bangsa sendiri.

2.

Penyatuan dan peluasan skop undang-undang jenayah Islam perlu dilakukan kerana kita telah merdeka selama empat puluh tahun. Dan usaha ini adalah untuk memberi keyakinan kepada rakyat bahawa pihak berkuasa adalah lebih serius dalam menangani isu ini. Islam tidak cukup berkuasa dengan hanya menunjukkan war-sior dan lembing, tetapi ia memerlukan sesuatu yang lebih kukuh dan lebih mantap dari itu, maka ia tidak lain daripada undang-undangnya. 419


3.

Bagi pihak yang melaksanakan undang-undang jenayah Islam walaupun ia sekadar hukuman takzir seperti denda atau penjara, sebat atau kedua-duanya sekali maka seharusnya didahulukan hukuman deraan seperti penjara dan sebat kerana ia lebih dekat dengan spirit hukuman dalam syariat daripada hukuman denda.

4.

Peruntukan Perlembagaan 121A yang menetapkan bidang kuasa Mahkamah Syariah mesti dipertahankan kalau tidak ia akan menimbulkan percanggahan bidang kuasa antara Mahkamah Sivil dan Syariah.

420

KE ARAH PEMBENTUKAN FIQH ISLAM DI MALAYSIA Prof. Dato' Dr. Mahmood Zuhdi bin Haji Ab. Majid Pendahuluan alam alam pemakaian biasa, "fiqh" bererti faham, sama ada secara mendalam atau mendatar. Sebagai satu istilah dalam Syariah Islam, ia digunakan bagi memberi erti yang berbagai-bagai mengikut Perkembangan keilmuan yang dialami oleh masyarakat Islam sendiri. Pada zaman permulaan Islam, istilah ini digunakan bagi memberi erti memahami apa sahaja ajaran Islam sama ada yang bersifat amali atau sebaliknya seperti hal-hal mengenai moral, spiritual, metafizikal dan sebagainya. 1

2

Pengertian yang luas ini terus terpakai dalam tempoh yang lama. Abu Hanifah (80-150H) pernah mentafsirkan istilah "fiqh" ini sebagai mengenali hak dan tanggungjawab diri iaitu satu konsep yang mencakupi semua aspek kehidupan manusia di dunia dan di akhirat. Berasaskan kepada pemikiran inilah, beliau menamakan buku beliau tentang akidah sebagai "al-Fiqh al-Akbar" atau fiqh agung. 3


A p a b i l a perkembangan ilmu menjadi begitu pesat dalam masyarakat Islam, terutama pada zaman Abbassiyyah iaitu apabila berlaku interaksi yang luas antara keilmuan Islam dan persekitaran ilmu sejagat, berbagai-bagai pengkhususan telah muncul. Bidang-bidang pengkhususan yang baru terbentuk ini telah menggunakan istilah sendiri seperti ilmu tauhid, ilmu kalam, ilmu akhlak, ilmu tasawuf dan sebagainya. Hasilnya istilah "fiqh" yang pada mulanya digunakan sebagai istilah tunggal yang merangkumi bidang-bidang keilmuan di atas tidak lagi digunakan dalam konsep yang luas itu. Ia telah dipakai secara khusus bagi memberi kefahaman atau pengajian tentang hukum-hukum amali.

4

Konsep F i q h Di bawah konsepnya yang baru ini fiqh telah dihuraikan sebagai memahami hukum-hukum amali secara khusus. Ia tidak lagi merangkumi hal-hal mengenai akidah, akhlak dan sebagainya seperti mana sebelum itu. Yang dimaksudkan dengan hukum amali ialah hukum yang berkaitan dengan perbuatan manusia, baik secara fizikal, seperti makan minum dan sebagainya mahupun secara moral, seperti niat iaitu konsep seseorang tentang sesuatu. 5

6

Bagaimanapun, secara lebih ilmiah ada dua bentuk definisi atau takrif yang diberikan oleh para ulama' bagi istilah "fiqh" dalam konsepnya yang sempit. Para ulama' usul fiqh iaitu mereka yang lebih menumpukan kepada aspek metodologi hukum menghuraikannya sebagai "memahami hukum-hukum amali syarak berasaskan dalildalilnya yang terperinci. " Yang dimaksudkan dengan dalil-dalil di sini 7

422

Ke Arah Pembentukan Fiqh Islam di Malaysia

ialah data-data hukum itu sendiri yang diperoleh daripada sumbersumbernya yang tertentu. Para ulama' yang lebih menumpukan kepada ketentuan hukum itu sendiri, iaitu yang biasa dikenali dengan ulama'al-Furu' mengertikan fiqh sebagai memahami hukum-hukum itu sendiri. Tidak kira sama ada kefahaman itu berasaskan penelitian terhadap data dan sumber hukum berkenaan, sampai boleh membuat kesimpulan "kenapa" dan "bagaimana hukum itu ditentukan begitu atau sekadar mengetahui "apa" hukum itu tanpa merujuk lebih jauh dari itu. 8

Dengan kata lain, bagi ulama' usulfiqh atau lebih biasa dikenali sebagai Ulama' al-Usul, seorang sarjana ilmu hukum atau faqih semestinya seorang penyelidik yang sangat berwibawa atau biasa diistilahkan sebagai "mujtahid". Sementara itu bagi ulama' al-furu' pula seseorang itu sudah boleh dianggap sebagai sarjana ilmu hukum kalau sudah mahir tentang hukum-hukum yang sudah diijtihad atau ditentukan, sama ada ijtihad atau penentuan itu dilakukan oleh beliau sendiri atau sekadar mempelajarinya daripada ijtihad orang lain. Malah, bagi mereka ini istilah "fiqh" itu boleh juga digunakan bagi mengertikan ketentuanketentuan itu sendiri. Berasaskan kepada konsep inilah, mereka menamakan buku-buku tentang hukum sebagai "kitab fiqh" dan hukumhukum itu sendiri sebagai "hukum fiqh". Pada peringkat ini, istilah "fiqh" tidak lagi digunakan secara terhad bagi mengertikan "proses kefahaman" tetapi juga hasil kefahaman itu sendiri. 9

Begitupun, bukan semua bentuk kefahaman boleh disifatkan sebagai "fiqh". Ia semestinya kefahaman yang berlandaskan kepada metodologi tertentu yang biasa dikenali sebagai "usul fiqh ". Pada zaman 10


Rasulullah s.a.w., metodologi ini telah diajar oleh baginda secara amali kepada para sahabat sehingga berjaya membentuk method ijtihad yang jelas dalam diri masing-masing." Kemudian, sesudah mengalami berbagai-bagai proses perkembangan termasuk sosial dan intelektual metodologi yang diwarisi daripada satu generasi ke satu generasi ini telah diinstitusikan oleh al-Imam al-Syafie' sebagai satu disiplin pengajian yang benar-benar teratur. 12

Begitu juga, kefahaman bukanlah menjadi unsur yang tunggal dalam "fiqh". Unsur lain yang juga penting dan malah lebih penting ialah data atau fakta hukum yang menjadi asas kepada fahaman itu sendiri. Dalam pengertian lain, "fiqh" bukanlah proses mencipta sesuatu hukum tetapi sebaliknya mengenali hukum yang telah pun dicipta oleh Allah melalui data-data dan fakta-fakta yang dipungut daripada sumbersumber yang diiktiraf oleh syarak. Secara ringkasnya, sumber-sumber tersebut dikenali sebagai al-Qur'an, al-Sunnah, ijma', qiyas, istihsan, maslahah dan berbagai-bagai lagi. 13

Dinamisme Kefahaman Kefahaman ialah sesuatu yang bersifat dinamik. Ia banyak bergantung kepada corak pemikiran seseorang. Corak pemikiran pula bukan sahaja terbentuk berasaskan kemampuan akal dalam berfikir, tetapi juga banyak bergantung kepada persekitaran yang meransang ia bertindak. Akal sendiri bukan sahaja terbentuk berasaskan daya yang secara nalurinya ada dalam otak manusia. Ia banyak dipengaruhi oleh pengalaman seseorang itu dalam hidupnya baik yang bersifat peristiwa ataupun intelektual.

11.

Muhammad Yusuf Musa, Tarikh al-Fiqh al-Islami (1958) Kaherah; Dar al-Kitab al'Arabi, hlm. 276-277.

12.

Ibid., hlm. 286-290.

13.

Al-Ghazali (1322H), hlm. 5.

424


Dengan kata lain, kefahaman manusia terhadap sesuatu boleh berbeza atas banyak sebab. Antaranya darjah kecerdikan mereka sendiri secara genetik, pengalaman, termasuk keilmuan dan nilai intelektual yang dimiliki mereka, begitu juga persekitaran yang melingkungi mereka. Dinamisme kefahaman ini mempengaruhi corak "fiqh". Bukan sahaja berasaskan daya faham secara genetik pada setiap faqih itu tetapi juga nilai intelektual yang dipunyai masing-masing. Di samping itu, ia juga dipengaruhi oleh unsur luaran seperti budaya setempat yang membentuk persekitaran di mana proses kefahaman itu berlaku. 14

Ini bererti "fiqh" ialah sesuatu yang dinamis. Ia boleh berkembang dan berbeza bukan sahaja berasaskan darjah kecerdikan masing-masing para fuqaha sendiri secara genetik, tetapi juga darjah pengalaman dan keilmuan masing-masing, baik secara umum mahupun tentang persoalan yang menjadi tajuk kepada fiqh itu sendiri. Di samping itu perbezaan boleh juga berlaku atas sebab-sebab persekitaran yang mengelilingi masing-masing ketika ijtihad dilakukan. Ini termasuk keadaan atau budaya yang terdapat di kalangan masyarakat di mana fiqh itu sendiri terbentuk. Dalam sejarah awal Islam, hakikat ini dapat dilihat pada kepelbagaian fiqh para sahabat Rasulullah s.a.w. berasaskan kepada kepelbagaian mentaliti dan personaliti masing-masing. Padahal mereka semua terdidik secara langsung di bawah tunjuk ajar Rasulullah s.a.w. sendiri. Malah sama-sama berada dalam persekitaran budaya yang sama iaitu kota Madinah, misalnya. Hasilnya lahir berbagai-bagai fiqh yang kadang-kadangnya berbeza antara satu sama lain, seperti Fiqh Abu Bakr, Fiqh 'Umar, Fiqh 'Abdullah ibn Mas'ud, Fiqh 'Abdullah ibn 'Abbas, Fiqh 'Aisyah dan seterusnya. 15

425


Secara teorinya, perbezaan-perbezaan pendapat ini kemudiannya membentuk kecenderungan-kecenderungan yang berbeza dalam "fiqh". Perbezaan yang paling jelas ialah antara kecenderungan "maqasid" atau "objectivism" yang lebih kelihatan pada Fiqh "Umar al-Khattab dan kecenderungan "syakli" atau formalisme yang lebih jelas pada fiqh anak beliau "Abdullah ibn "Umar. Kedua-dua kecenderungan ini kemudiannya mempengaruhi kalangan-kalangan yang berbeza. Hasilnya, kecenderungan pertama menjadi asas kepada pembentukan aliran "ra'y" atau rasionalisme, sementara kecenderungan kedua pula membentuk aliran "athar" atau tradisionalisme. 16

Aliran "athar" kemudiannya mendominasi Hijaz sehingga kemudiannya lebih dikenali sebagai aliran Hijaz atau Fiqh al-Hijaz. Sementara aliran "ra 'y" pula mendominasi Iraq sehingga kemudiannya lebih dikenali dengan Fiqh al-Iraq. Hal ini berlaku bukan secara kebetulan, tetapi di bawah pengaruh intelektual dan persekitaran hidup. Aliran "ra'y" lebih diterima di Iraq sesuai dengan mentaliti Farsi yang lebih berdaya intelek dan suasana hidup yang lebih berdaya maju pada waktu itu, terutama sekali di kota-kota Baghdad dan Kufah. Sementara aliran "athar" pula lebih diterima di Hijaz sesuai dengan mentaliti Arab yang lebih tradisional dan suasana hidup yang lebih konservatif pada waktu itu, termasuk di kota-kota Mekah dan Madinah. Di samping itu, tradisi hidup di Hijaz telah dibudayakan oleh "athar" baik yang bersifat hadith atau amalan para sahabat Rasulullah. Ini menjadikan "athar" sebagai darah daging masyarakat Hijaz. Sedangkan Iraq terletak jauh dari Hijaz yang menjadi gelanggang penghayatan idealisme Islam yang murni. Keadaan ini bukan sahaja menjadikannya

16.

Ibid., him. 39-96.

426


jauh daripada pengaruh penghayatan awal Islam itu tetapi keselamatan "athar" yang sampai ke situ juga tidak seratus peratus terjamin. 17

Tegasnya, mentaliti tempatan dan keadaan sekitar yang ada pada sesuatu masyarakat itu memainkan peranan yang penting dalam mencorakkan fiqh yang sesuai untuk diamalkan di situ. Dengan kata lain, apa yang dimaksudkan dengan fiqh dalam konteks semasa dan setempat perlu tertakluk kepada mentaliti dan realiti masa dan tempat berkenaan. Ini sesuai dengan sifat universal syariat Islam itu sendiri. Nilai dan Realiti tempatan Sebagaimana dimaklumi, fiqh klasik terbentuk dan berkembang sepenuhnya di Timur Tengah. Malah segala pembaharuannya juga boleh dikatakan berlaku pada keseluruhannya di sana. Dalam sejarah awalnya, pengaruh tempatan hanya merujuk kepada "Hijaz" dan "Iraq" sahaja. Kedua-dua daerah ini telah menjadi gelanggang kepada pembinaan dan perkembangan dan aliran fiqh yang berbeza. Di "Hijaz" terdapat aliran "al-Hadith" yang diketuai oleh Sa'id ibn al-Musaiyib dan kemudian alImam Malik. Sementara di Iraq terdapat aliran al-ra'y yang diketuai oleh Ibrahim al-Nakha'i dan kemudiannya al-Imam Abu Hanifah. Keduadua aliran ini mempunyai ciri-ciri khusus yang berbeza dan mempunyai tokoh dan pemimpin serta para pengikut yang tersendiri. 18

Pengaruh persekitaran dan suasana setempat dalam mencorakkan kedua-dua aliran fiqh ini jelas sekali. "Hijaz" yang merangkumi bandarbandar Mekah dan Madinah mempunyai suasana hidup yang tenang dan agak terpisah daripada pengaruh tamadun dan budaya luar. Lebih utama

17.

Lihat Muhammad Abu Zahrah, Tarikh al-Mazahib al-Islamiyah. Kaherah, Dar al-Fikr

al-'Arabi, (t.t.) JId. 2, him. 13-23. 18.

Muhammad al-Khudhari, Tarikh al-Tasyri" al-Islami, Kaherah; Matba'ah al-Sa'adah

(1964) him. 127.

427


daripada itu ialah kedua-dua bandar ini merupakan tempat-tempat di mana wahyu diturunkan sama ada dalam bentuk al-Qur'an dan al-Sunnah. Wahyu-wahyu itu kemudiannya terus disebarkan dan dihayati sehingga menjadi budaya hidup masyarakat setempat. Sedangkan Iraq berbeza sekali. Daerah yang mempunyai dua bandar utama iaitu Kufah dan Baghdad itu sentiasa terdedah kepada berbagai-bagai nilai asing sama ada yang diwarisi sejak turun temurun lagi atau yang terhasil daripada interaksi semasa dengan masyarakat luar. Di sini banyak terdapat mentaliti dan gaya hidup serta budaya Parsi, tidak seperti di Hijaz yang semuanya bersifat Arab. Selain itu, ia berada jauh daripada pusat penurunan wahyu iaitu Mekah dan Madinah. Malah, untuk sampai ke situ hadith-hadith Rasulullah s.a.w. kadangkala kurang selamat daripada mengalami kecacatan riwayat mengikut standard yang diperlukan kerana melalui tangan-tangan yang kurang "thiqah" misalnya. 19

Suasana persekitaran yang tersendiri inilah yang menjadikan Hijaz sebagai pusat perkembangan "Fiqh ahl al-Hadith" sementara Baghdad pula menjadi pusat perkembangan "Fiqh ahl al-ra'y". Sebagai pusat penerimaan wahyu, misalnya di Hijaz, wahyu-wahyu itu dalam bentuk apa sekalipun tetap terpelihara dan senang didapati. Dalam suasana begini, para fuqaha begitu selesa memperoleh "nas-nas syarak" lalu terus membina fiqh mereka berasaskan kepadanya. Hal seperti ini telah melahirkan gaya atau pendekatan tekstual. Di samping itu gaya dan warna hidup yang bersahaja di sana tidak memerlukan pentafsiran secara meluas terhadap teks-teks tadi terutama kerana teks-teks itu secara rasionalnya telah mengambil kira realiti yang ada di sana. Berbeza sekali dengan Iraq. Di situ tidak terdapat banyak hadith buat mentafsir al-Qur'an. Pendekatan tekstual tidak boleh berlaku kerana

19.

Muhammad Yusuf Musa, op.cit., him. 134-139.

428

KeArah Pembentukan Fiqh Islam di Malaysia

keadaan seperti itu. Sebagai gantinya pendekatan "aqli" atau rasional perlu digunakan atas dasar syariat Islam tidak bertentangan dengan akal. Di samping itu sifat kosmopolitan kehidupan di kota-kota Kufah, Baghdad, Basrah dan sebagainya memerlukan pentafsiran-pentafsiran yang luas dan terperinci bagi nas-nas al-Qur'an juga nas-nas hadith yang ada. Pentafsiran secara meluas biasanya melahirkan mentaliti analisis. Ini menjadikan para fuqaha di sana sebagai rasionalis yang berpendekatan analisis, berbanding dengan fuqaha Hijaz yang lebih bersifat dogmatik dan rasional. 20

Imam al-Syafie' pada mulanya penyokong kuat aliran Hijaz kerana beliau ialah murid kepada Imam Malik. Apabila beliau kemudiannya ke Baghdad dan sempat mempelajari Fiqh Iraq melalui Muhammad ibn alHasan beliau tertarik dengan aliran itu. Beliau lalu membina aliran sendiri sewaktu berulang-alik antara Iraq dan Hijaz. Bagaimanapun, apabila kemudiannya beliau berhijrah untuk menetap di Mesir, beliau dapati ada ciri-ciri khusus di Mesir yang perlu diambil kira. Berasaskan kepada nilai tempatan di Mesir inilah beliau mengulangkaji pandangan atau "qaul" lama beliau yang berasaskan realiti di Mesir. Di Mesir, budaya yang ada berasaskan kepada pengaruh Eropah iaitu Romawi. Ini berbanding dengan budaya tempatan Farsi di Iraq dan Arab di Hijaz. Selain daripada aliran besar ini terdapat aliran atau mazhab fiqh lain yang ada sandaran tempatnya. Antaranya ialah aliran al-Auza'i yang berlatarbelakangkan daerah Syria dengan kota utamanya Damsyik, aliran al-Tabari yang berlatar belakangkan daerah Tabristan. 21

22

Nilai dan realiti tempatan bukan sahaja boleh mempengaruhi penilaian para fuqaha terhadap data-data hukum daripada sumber-sumber

429


subsidiari seperti qiyas, urf, adat, maslahah dan sebagainya tetapi juga boleh mempengaruhi pentafsiran mereka terhadap nas-nas syarak dalam al-Quran dan al-Sunnah. Pada zaman awal Islam, perbezaan pendapat tentang maksud nasnas tertentu ada yang berpunca daripada penggunaan konsep-konsep tertentu dalam nas-nas berkenaan. Sebagai contohnya ialah konsep "qur" dan konsep "ila" yang digunakan dalam al-Qur'an. Para fuqaha yang berlainan latar belakang bahasa berbeza pendapat dalam menghuraikannya. Samalah juga apabila terdapat dua kenyataan yang pada lahirnya bercanggah antara satu sama lain. Para fuqaha yang terdiri daripada berbagai latar belakang berbeza pendapat dalam menyelesaikannya. Antara contoh seperti ini ialah tempoh edah perempuan mengandung yang kematian suami. 23

Perbezaan pendapat disebabkan oleh sunnah Rasulullah s.a.w. berlaku dalam kadar yang lebih luas daripada itu. Penerimaan dan pengabaian sunnah-sunnah Rasulullah s.a.w. banyak berasaskan kepada latar belakang keilmuan dan mungkin sosial para fuqaha sendiri. Mereka yang tahu ada hadith tertentu dalam persoalan berkenaan, sama ada dengan cara mendengar atau melihat sendiri ketentuan yang dilakukan oleh Rasulullah s.a.w. akan mengambil kira hadith berkenaan dalam fatwa mereka. Sedangkan mereka yang tidak tahu adanya hadith seperti itu akan menggunakan sumber lain untuk menentukan hukum berkenaan. 24

Perbezaan pendapat antara fiqh aliran Hijaz dan aliran Iraq boleh dijadikan sebagai contoh dalam hal ini. Kerana Madinah merupakan tempat turunnya wahyu dan hadith di situ tersebar luas kepada masyarakat umum para fuqaha di situ cukup terbuka dalam menerima hadith.

23.

Muhammad al-Khudari, Tarikh al-Tasyri', Kaherah, Matba'ah al-Sa'adah (1964), him. 127.

24.

Ibid., him. 128.

430


Sedangkan fuqaha Iraq bersikap sebaliknya kerana mengambil kira kesalahan dan kesilapan riwayat atau sebagainya bagi hadith-hadith Rasulullah yang dibawa ke sana memandangkan kedudukannya yang begitu jauh dan terpisah daripada khalayak masyarakat yang benar-benar tahu dan mahir tentang hadith. 25

Malah, penerimaan Mazhab Maliki terhadap amal ahl al-Madinah sebagai sumber hukum jelas sekali berunsurkan pengaruh tempatan. Imam Malik bersikap rasional dengan menganggapnya sebagai hadithhadith yang tidak diriwayatkan secara biasa. Ini memandangkan bahawa pengajaran daripada hadith-hadith Rasulullah s.a. w. telah meresap begitu mendalam sekali di kalangan penduduk Madinah. Ia telah menjadi budaya yang sebati dengan kehidupan mereka. 26

Satu sebab lain yang boleh menjadi asas kepada perbezaan para fuqaha dalam menilai sesuatu ayat al-Qur'an atau hadith Rasulullah s.a.w. ialah yang berkait dengan prinsip "Ta'lil al-Ahkam" atau "melihat hukum berasaskan illat". Hal seperti ini banyak berlaku pada zaman para sahabat Rasulullah s.a.w. Antara contohnya ialah pentafsiran semula "al-Mu'allafatu Qulubuhum" kerana latar belakang keagamaan dan sosial sudah berubah di negara Islam pada waktu itu. Satu contoh lain ialah pengubahan kaedah pembahagian harta "ghanimah" kerana latar belakang politik dan ekonomi negara Islam seperti itu. Contoh lain ialah penggantungan hukum potong tangan pencuri kerana kegawatan ekonomi negara, menambah bilangan sebat ke atas peminum arak kerana sebab-sebab sosial dan banyak lagi. 27

431


Apa yang dimaksudkan di sebalik huraian-huraian ini adalah untuk menegaskan berlakunya perbezaan pentafsiran sesetengah nas syarak di kalangan para fuqaha kerana perbezaan latar belakang dan persekitaran hidup mereka dan berlakunya pentafsiran semula terhadap sesetengah nas al-Qur'an dan al-Sunnah akibat daripada berlakunya perubahan sosial dan persekitaran hidup. Ia menunjukkan bahawa ciri-ciri khusus tempatan boleh mempengaruhi pentafsiran nas terutama berasaskan teori "ta'lil al-ahkam". Kalau pada zaman khulafa' al-Rasyidin hal ini boleh berlaku, apa lagi pada zaman selepasnya. Perbezaan atau pentafsiran semula yang mungkin berlaku pada hari ini tentu sekali jauh lebih luas daripada yang berlaku pada waktu itu. Kerana meskipun konsep-konsep yang ada dalam al-Qur'an dan al-Sunnah itu bersifat universal tetapi masyarakat masingmasing terikat dengan mentaliti, budaya, keilmuan dan segala macam pengaruh tempatan lain lagi dalam memahami nas-nas hukum itu. Persoalannya bukan persoalan bahasa semata-mata tetapi juga tanggapan tentang konsep yang terdapat dalam nas-nas berkenaan serta objektifnya disyariatkan. 28

Lebih besar lagi pengaruh nilai tempatan ini apabila fuqaha terpaksa mencari data hukum dari luar nas-nas al-Qur'an dan al-Sunnah. Untuk melakukan qiyas misalnya, fuqaha terpaksa bergantung kuat kepada asas yang disebut sebagai Mat. Kalaupun illat sudah dinaskan dalam mana-mana ayat atau hadith yang berkaitan, perbezaan pendapat dalam menentukan sifat sebenar Mat itu masih boleh terjadi, termasuk disebabkan oleh perbezaan mentaliti dan budaya hidup dalam masyarakat masing-masing fuqaha itu sendiri. 29

432


Perbezaan pendapat dan pengaruh nilai setempat dan semasa dalam melahirkannya ini lebih ketara lagi dalam kes-kes di mana Mat tidak dinaskan. Dalam menentukan kemunasabahan yang konsisten (alMunasib al-Muttarid) bagi sesuatu sifat itu untuk diiktiraf sebagai Mat bagi sesuatu proses qiyas para fuqaha akan banyak dipengaruhi oleh konsep-konsep semasa dan setempat yang berkenaan. Sesuatu sifat yang dilihat oleh sesuatu masyarakat tertentu sebagai munasabah atau relevan dengan sesuatu hukum mungkin dilihat sebaliknya oleh masyarakat yang lain, misalnya kerana perbezaan budaya hidup. 30

Illat yang ditentukan secara ijtihad biasanya terbentuk lebih daripada satu. Kategori Mat-Mat ini berbeza antara satu sama lain mengikut nisbah relevan atau kemunasabahan masing-masing dengan hukum berkenaan dan nisbah konsistensinya juga. Para ulama' usul alfiqh biasanya mengkategorikan Mat-Mat ini kepada dua, iaitu yang begitu jelas (jaliyy) atau tidak jelas (khafiyah). Dalam menentukan kategori ini juga nilai semasa dan setempat memainkan peranan yang jelas. 31

Pengaruh nilai setempat dan semasa ini menjadi lebih lebar lagi apabila hukum ditentukan secara berdasarkan adat dan kebiasaan (al'Urf wal-'Adat). Adat dan kebiasaan ini ialah konsep-konsep yang luas. Ia merangkumi bukan sahaja adat dan kebiasaan sosial yang diterima umum oleh masyarakat berkenaan, tetapi juga hakikat ilmiah yang diterima umum sebagai sesuatu yang benar dari segi keilmuan dan saintifik. Sebagaimana diketahui umum, sesuatu masyarakat biasanya mempunyai tradisi sosial yang berbeza antara satu sama lain. Begitu juga apa yang disebut sebagai hakikat ilmiah. Ia sentiasa berubah mengikut pencapaian nilai ilmiah dan intelektual dalam masyarakat manusia dari semasa ke semasa. 32

30.

Ibid., hlm. 279-319 mengenai Masalik al-Illat.

31.

Ibid.

32.

Ibid.

433


Maslahah atau kepentingan umum juga berbeza mengikut perbezaan masyarakat. Apa yang terbukti sebagai kepentingan umum dalam masyarakat Arab tradisional di abad ke 10 Masihi, misalnya belum tentu begitu sejauh berkait dengan masyarakat Malaysia moden pada abad ke-21. Di samping andaian yang sangat ekstrim, terdapat berbagaibagai andaian lain, termasuk perbezaan nilai dalam masyarakat yang sama kerana perbezaan zaman atau dalam zaman yang sama kerana perbezaan masyarakat. 33

Huraian ini akan menjadi panjang berjela-jela kalau terus menyentuh sumber-sumber yang lain lagi sebagaimana yang terdapat dalam pengajian "usul fiqh". Sadd al-Zara'i atau langkah pencegahan misalnya tidak boleh ditentukan dengan tepat tanpa berasaskan realiti sebenar masyarakat berkenaan. Hasilnya hukum yang berasaskan metode ini mungkin berbeza-beza antara satu masyarakat dengan masyarakat yang lain. Kerana banyak sekali realiti sesuatu masyarakat itu berbeza dengan realiti dalam masyarakat yang lain. Ciri-ciri Khusus Malaysia Latar belakang kebudayaan umat Islam di Malaysia mungkin menjadi ciri khusus utama yang boleh mempengaruhi ketentuan hukum. Selainnya ialah struktur masyarakat, i k l i m , realiti hidup semasa, kemajuan sains dan teknologi dan sebagainya. Dari segi kebudayaan, meskipun kedatangan Islam ke Nusantara telah banyak mengubah struktur kebudayaan tempatan, namun tidak semua nilai-nilai yang lama itu diganti sepenuhnya. Sebagai sebuah agama yang fleksibel dan universal, Islam tidak mempunyai dasar untuk menghapuskan atau menekan kebudayaan tempatan di mana ia bertapak. 34


Di Hijaz sendiri, apabila Islam datang, terdapat penghayatan yang mendalam terhadap budaya jahilliyyah. Begitupun Islam tidak menghapuskan budaya hidup berkenaan secara total. Sebahagiannya sahaja dihapuskan sementara sebahagian yang lain diberi pendekatan baru, malah ada yang dikekalkan terus. Budaya yang dikekalkan sepenuhnya atau diberi pendekatan baru ini kemudiannya telah menjadi rujukan para fuqaha dalam huraian-huraian mereka terhadap berbagai konsep yang tidak mempunyai huraian pendekatan yang cukup dalam al-Qur'an dan al-Sunnah. Malah ayat-ayat al-Qur'an dan hadith-hadith Rasulullah s.a.w. sendiri pernah merujuk kepada hal-hal seperti itu bagi menerangkan maksudnya yang tepat. 35

36

Antara aspek utama dalam kebudayaan masyarakat Islam di Malaysia yang mempunyai ciri-ciri yang tersendiri ialah cara berpakaian, cara bergaul, adat istiadat, hubungan kekeluargaan, bahasa dan sastera, kesenian dan seumpamanya. Sehubungan itu, pengajian kebudayaan tempatan dari perspektif Islam sangat-sangat diperlukan bagi memberi input yang berguna kepada fuqaha kontemporari tempatan dalam menilai sama ada sesuatu nilai kebudayaan itu perlu diterima atau sebaliknya. 37

Antara contoh jelas di mana budaya tempatan diterima pakai dalam menentukan hukum di negara ini ialah konsep "harta sepencarian." Seperti kata Syekh Daud Fatani, ia ialah sebahagian daripada cara hidup orang-orang di bawah angin; maksudnya di Nusantara. Dalam fiqh klasik konsep seperti itu tidak ada. 38


Dari segi kemasyarakatan pula, masyarakat Islam di Malaysia mempunyai ciri-ciri tertentu yang berbeza daripada masyarakat Islam di Timur Tengah pada waktu fiqh klasik terbentuk dan berkembang. Kekeluargaan yang terdapat di Malaysia sekarang lebih bersifat "keluarga berkelompok". Ia berbeza dengan bentuk kekeluargaan Timur Tengah pada zaman lampau yang lebih bersifat "keluarga berkembang". Begitulah juga dengan kelompok-kelompok sosial yang l a i n . Kebanyakannya berbeza dengan yang ada di Timur Tengah pada waktu itu. Sistem sosial yang terdapat di kalangan masyarakat Islam di Malaysia juga mungkin berbeza daripada apa yang terdapat di Timur Tengah. Ia termasuk sistem politik, ekonomi dan sebagainya. 39

Iklim juga satu perhitungan yang wajar dalam menentukan hukum yang ada berbagai alternatif dalam syariat Islam. Negara yang terletak di garisan khatulistiwa mempunyai suhu, taburan hujan, jenis pokok dan tumbuhan, hasil bumi, tabiat pemakanan dan berpakaian dan sebagainya yang jauh berbeza daripada apa yang ada di negara-negara Timur Tengah. Psikologi dan sifat peribadi masyarakat juga berbeza. Perbezaanperbezaan ini merupakan ciri-ciri khusus yang perlu mempunyai kesan yang mendalam dalam menentukan hukum terutamanya yang berasaskan kepada maslahah, 'urf dan adat. Realiti masyarakat Malaysia kini juga merupakan ciri khusus yang sangat mustahak. Antara yang memberi kelainan bagi masyarakat Malaysia ialah sifat yang berbilang kaum. Sebagai sebuah agama yang sejagat atau universal, Islam mengemukakan syariat yang mengandungi berbagai-bagai alternatif pendekatan hukum bagi disesuaikan dengan realiti masyarakat yang ada. Apa yang dibentuk dan dikembangkan di Timur Tengah, dalam masyarakat yang hampir keseluruhannya beragama Islam tentu sekali mempunyai asas pendekatan yang kadangkala berbeza dengan apa yang diperlukan di Malaysia.


Termasuk sebagai ciri khusus tempatan di Malaysia sekarang ialah kemajuan sains dan teknologi. Bagaimanapun, kemajuan sains dan teknologi itu sendiri sifatnya universal. Apa yang dimaksudkan ialah penemuan sains dan hasil teknologi yang melahirkan ciri-ciri khusus tempatan yang tidak ada di negara-negara lain. Dengan kata lain, ada kemungkinan terdapat kemajuan sains dan teknologi yang memberi impak yang berbeza daripada satu masyarakat atau negara dengan masyarakat dan negara yang lain. Ia perlu diambil kira sebagai unsur tempatan yang mungkin mempengaruhi ketentuan hukum. Ringkasnya, apa yang disebut di atas bukanlah semua daripada berbagai ciri dan sifat yang mungkin diambil kira dalam menentukan hukum yang paling sesuai bagi Malaysia berdasarkan teori fiqh. Ia bagaimanapun sudah cukup untuk menegaskan bahawa keperluan kepada "fiqh Malaysia" buat masa sekarang ialah keperluan yang benar-benar ada dan tidak boleh diabaikan begitu sahaja. Cabaran Bagaimanapun, untuk mematuhi keperluan ini bukanlah satu perkara yang mudah. Ia merupakan satu cabaran besar terhadap kegigihan para fuqaha tempatan yang tentu sekali memikul tugas dalam melaksanakannya. Cabaran yang paling utama sekarang ialah menerima idea itu sendiri sebagai idea yang betul dan dapat dilaksanakan. Seperti yang diketahui umum para ulama' tempatan cukup konservatif untuk menerima dan menolak sesuatu hukum tanpa berpandukan fiqh warisan yang diwarisi sejak sekian lama daripada para fuqaha besar di Timur Tengah. Bagi kebanyakan mereka apa yang ada dalam fiqh klasik itu semuanya perlu diterima sebagai syariat daripada Allah. Sedangkan apa yang sebenarnya fiqh dan syariat ialah dua perkara yang berbeza, samalah dengan perbezaan antara falsafah dan undang-undang atau antara sains dan teknologi. Yang pertama ialah dasar umum dan yang keduanya ialah penghayatan kepada dasar itu berasaskan kepada pendekatan yang perlu.

437


Untuk menerima idea ini dengan terbuka, para ulama tempatan perlu mengalami anjakan paradigma yang nyata. Tentu sekali gejala seperti ini bukan mudah untuk berlaku. Ia memerlukan langkah-langkah yang banyak termasuk perbincangan dan polemik ilmiah yang berterusan dan bijaksana. Paling kritikal pada peringkat ini adalah untuk membina keyakinan diri bahawa apa yang dikatakan itu sebenarnya boleh dilakukan. Rata-rata ulama' mempunyai keyakinan bahawa pembinaan fiqh sebenarnya lama sudah selesai dan para ulama' sekarang hanya perlu memilih apa yang sesuai dan bukannya mewujudkan apa yang difikirkan sesuai. Kata-kata yang menyebut "Siapalah kita berbanding dengan para ulama' terdahulu" merupakan kata-kata hikmat yang amat sukar dinafikan di kalangan ulama' sekarang. Akibatnya sebarang langkah yang bertentangan dengan semangat kata-kata itu akan dilihat sebagai sumbang dan perlu dihalang atau dibanteras. Bagi menghadapi kedudukan ini, para ulama' yang sedar perlu mempunyai banyak inisiatif untuk mengembleng usaha dan tenaga ke arah memberi keyakinan dalam berbagai cara. Apa yang sangat perlu diingati dalam proses ini ialah sabda Rasulullah s.a.w. yang bermaksud bahawa jihad memperbaik diri itu jauh lebih besar daripada jihad menentang musuh di medan perang. Usaha-usaha perlu dilakukan bagi mewujudkan rangkaian penyelidikan yang terancang dan teratur ke arah mewujudkan kefahaman yang mendalam tentang masyarakat tempatan di kalangan ulama' dan pelajar syariah. Kajian-kajian perlu dilakukan dalam berbagai aspek kehidupan bermula daripada latar belakang sejarah sampailah kepada gaya hidup moden yang berasaskan sains dan teknologi. Dalam hal ini paling perlu ialah mewujudkan generasi ulama' atau fuqaha yang celik masyarakat. Pencapaian ilmiah mereka dalam semua bidang yang berkaitan perlu setanding dengan pencapaian para ilmuwan sekular dalam tiap-tiap bidang berkenaan. Bagi tujuan ini pengkhususan dalam satu438


satu bidang perlu dan pencapaian sebenar perlu dihitung dalam konsep yang bersifat kolektif. Sehubungan ini, pengajian syariah di institusi-institusi pengajian tinggi perlu mempunyai ufuk yang luas yang merentasi berbagai-bagai bidang pengkhususan pengajian moden. Bagi mencapai objektif ini berbagai-bagai pengkhususan perlu diwujudkan termasuk budaya, sosial, sains dan teknologi. Di Akademi Pengajian Islam, Universiti Malaya langkah-langkah awal telah dibuat bagi tujuan i n i termasuk memperkenalkan subjek-subjek seperti masyarakat Malaysia, hukum Islam dan masyarakat dan syariah Islam di Malaysia di Jabatan Fiqh dan Usul. Polisi memperkenalkan program pengajian secara lebih terbuka juga perlu disambut baik oleh para pelajar syariah dalam memenuhi hasrat atau tanggungjawab yang besar ini. Melalui program "double major/ minor" dengan fakulti-fakulti lain yang diperkenalkan di bawah sistem semester sekarang membuka peluang yang sangat luas kepada pelajar syariah, termasuk mereka yang membuat pengkhususan dalam bidang fiqh dan usul untuk meneroka lebih jauh bidang-bidang keilmuan yang ada kaitan secara langsung atau tidak langsung dengan fiqh. Dengan cara itu, seorang faqih yang lahir daripada Jabatan Fiqh dan Usui nanti akan merupakan seorang ulama' yang mempunyai ufuk pemikiran yang Iebar termasuk dalam hal-hal yang berkaitan dengan unsur-unsur tempatan.

439

KESESUAIAN UNDANG-UNDANG ISLAM DENGAN MASYARAKAT MAJMUK : KES MALAYSIA (Dr.) Muhammad Uthman El-Muhammady

n d a n - ndang-undang Islam ialah undang-undang yang meliputi semua segi kehidupan manusia daripada masalah bersuci sampai kepada masalah ibadat, muamalat, nikah kahwin, perceraian, harta pusaka, perang dan damai, pemerintahan serta jenayah yang sebagaimana yang jelas daripada isi kandungan teks-teks fiqh; dan bagi kita di Malaysia yang mengamalkan mazhab Syafie' ia jelas daripada teks-teks fiqh Syafie' seperti "al-Iqna", "Minhaj al-Talibin" dan seterusnya, sudah tentu selain daripada kitab "al-Umm" karangan Imam Syafie' sendiri. Dan antara teks-teks fiqh dalam Bahasa Melayu di Dunia Melayu ini yang terkenal antaranya "Kitab Sirat al-Mustaqim" oleh Syaikh Nuruddin al-Raniri, "Furu' al-Masa'il" oleh Syaikh Daud al-Fatani. Di negeri-negeri Melayu, undang-undang Islam telah dilaksanakan dengan pelbagai kadar kejayaannya semenjak daripada zaman Kerajaan Melayu Melaka dahulu. Kita boleh perhatikan bahawa selain daripada undang-undang berkenaan dengan ibadah dan munakahat, undangundang Islam dalam bidang jenayah termasuk qisas, hudud dan takzir telah ada catitan yang menunjukkan ia dilaksanakan; antara zaman yang terdekat ialah zaman Sultan Zainal Abidin di Terengganu-ada bukti yang menunjukkan bahawa di Kedah dan Kelantan juga telah berlaku


pelaksanaan undang-undang demikian walaupun penelitian yang terperinci masih dinantikan berhubung hal ini. Pelaksanaan undang-undang Islam secara menyeluruh menjadi terganggu dengan penjajahan yang berlaku ke atas negeri-negeri Melayu bermula dengan penjajahan Portugis ke atas Melaka pada tahun 1511 hinggalah kepada penjajahan Inggeris ke atas Tanah Melayu yang berakhir dengan kemerdekaan pada tahun 1957. Mahkamah dalam kes Ramah lwn. Laton telah memutuskan bahawa undang-undang Islam ialah undang-undang tempatan dan undang-undang negeri. Bagaimanapun pengaruh undang-undang Inggeris telah dimasukkan melalui perundangan dan keputusan hakim. Selepas merdeka, dalam perlembagaan Malaysia sebagaimana yang ada sekarang dalam perkara 3(1) diperuntukkan bahawa Agama Islam ialah agama Persekutuan, tetapi agama-agama lain boleh diamalkan dengan aman damai di mana-mana bahagian Persekutuan. Maka kajian para sarjana undang-undang yang berwenang antaranya almarhum Tan Sri Prof. Emeritus Datuk Ahmad Ibrahim dengan bukunya, "Pentadbiran Undang-undang Islam di Malaysia", terbitan I K I M 1997 menunjukkan bahawa untuk menjadikan undangundang Islam dikembalikan sebagai undang-undang asas dan utama bagi orang-orang Islam Malaysia, maka perlulah dinaikkan taraf dan kedudukan Mahkamah Syariah pada kedudukan sewajarnya dan membebaskannya daripada gangguan-gangguan dan campur tangan mahkamah sivil. Maka pindaan kepada perkara 121 Perlembagaan Persekutuan yang dibuat pada tahun 1988 merupakan langkah pertama ke arah matlamat demikian. Banyak lagi perkara-perkara yang perlu dibuat untuk meninggikan pentadbiran undang-undang Islam di Malaysia dan untuk membolehkan mahkamah-mahkamah syariah menjalankan tugasnya dengan baik.

442

Kesesuaian Undang-undang Islam dengan Masyarakat Majmuk: Kes Malaysia

Banyak pandangan-pandangan yang diberikan oleh beliau ke arah mendaulatkan syariat Islam di Malaysia. Penulis kertas ini teringat bagaimana dengan penuh harapan dan iltizamnya Prof. Ahmad di Universiti Kebangsaan Malaysia pernah berkata bahawa kalau kita Muslimin di Malaysia tidak menjunjung syariat Islam sebagai hadiah Allah kepada kita di negeri ini maka siapakah lagi yang akan melakukan demikian.? Tentang masyarakat kita masyarakat majmuk dalam erti ia masyarakat terdiri daripada pelbagai bangsa, budaya dan agama, itu realiti yang jelas ada di hadapan kita dan dalam mencapai kemerdekaan juga pelbagai bangsa ini memainkan peranan mereka masing-masing walaupun memang pada awalnya peranan banyak diberikan kepada Muslimin. Masyarakat majmuk yang sedemikian sebagaimana yang tersebut di atas telah menerima perlembagaan yang memperuntukkan Islam sebagai agama persekutuan dan agama-agama lain bebas diamalkan dengan aman di mana-mana tempat dalam persekutuan. Pengalaman masyarakat majmuk merupakan pengalaman yang awal dalam Islam. Sebagaimana jelas dalam 'Sirah Ibn Ishaq' Nabi s.a.w. telah mengadakan Piagam Madinah selepas Hijrah ke Madinah yang melibatkan Yahudi dan Nasara. Dalam piagam itu, ditentukan garis-garis panduan tentang tugas-tugas dan hak-hak mereka dengan adil termasuk kebebasan beragama. Demikian pula pada masa-masa kemudian Islam menghadapi masyarakat majmuk dalam sejarahnya di India selain daripada kewujudan masyarakat-masyarakat Kristian dan Yahudi di Timur Tengah. Maka kita berkeyakinan bahawa pelaksanaan undang-undang Islam di Malaysia berkat perencanaan yang teratur dan tersusun dengan penghayatan yang cermat dan rapi akan mendatangkan kejayaan dengan izin Ilahi.


Antara perkara-perkara yang dilakukan untuk menjayakan pentadbiran undang-undang Islam di Malaysia adalah seperti: •

Usaha untuk mengadakan undang-undang keluarga Islam yang seragam. Hasrat ini belum tercapai kerana drafnya yang sampai di negeri-negeri mendapat pindaan daripada pihak berkuasa negeri.

•

Usaha melahirkan pegawai-pegawai kehakiman yang cekap dan mahir melalui kursus-kursus di U I A nampaknya ada menunjukkan keberkesanannya.

•

Keperluan mengadakan undang-undang untuk mengatasi keadaan Mahkamah-mahkamah Syariah sebagai Mahkamah-mahkamah negeri, maka keputusannya berjalan dalam negeri sahaja.

•

Tentang perkara-perkara tertentu berkaitan mahkamah-mahkamah sivil boleh menjalankan bidang kuasanya walaupun perkaraperkara mengenai undang-undang diri dan keluarga Islam seperti soal harta sepencarian dan penjagaan anak maka dengan adanya pindaan perkara 121 Perlembagaan Persekutuan, perkara tersebut pada lahirnya di atasi.

•

Tentang pemakaian "Common Law" Inggeris disyorkan supaya Common Law itu dan kaedah-kaedah keadilan Inggeris dipakai sejauh mana diizinkan keadaan oleh keadaan Malaysia yang merdeka dengan Islam sebagai agama rasminya dengan para penduduknya wajib mengikut undang-undang Islam.

•

Pentadbiran Mahkamah Syariah disusun semula, dan status hakim dinaikkan dan bidang kuasa mahkamah syariah diperjelaskan semula dalam enakmen baru.

Banyak perkara lagi yang perlu dilakukan dalam rangka mendaulatkan undang-undang Islam di negara ini dan memerlukan

Kesesuaian

Undang-undang Islam dengan

Masyarakat Majmuk:

Kes Malaysia

kerjasama semua pihak supaya ini boleh berjaya. Masalah-masalah yang ada dalam hubungan dengan pendaulatan undang-undang Islam ini perlu dipandang sebagai tanggungjawab bersama dan bukan sesuatu yang dijadikan sebagai bahan pertelingkahan. Antara perkara yang perlu diberi ingatan ialah keadaan negeri ini sebagai "darul-Islam", negeri orang Islam dengan statusnya tidak berubah walaupun ada perkara-perkara yang tidak bersesuaian dengan tuntutan-tuntutan syarak di dalamnya. Ia tidak berubah menjadi "darul kufr" kerana kekurangan itu. Maka menjadi tanggungjawab ke atas Muslimin menjadikan amalan syariat Islam semakin lama semakin baik dan meluas penghayatannya. Ia juga tidak boleh dikatakan negara sekular dalam erti sekularisme dijadikan doktrin rasmi negara kerana tidak ada dokumen yang menyatakan demikian bahkan yang ada adalah sebaliknya. Berbeza daripada sesetengah negara Islam di dunia yang menjelaskan secara hitam putih bahawa pegangan negara ialah sekularisme dengan akibatakibatnya. Sebagai tambahan dalam perbincangan, penulis ingin menyebutkan bahawa untuk mengubah manusia dan masyarakat ke arah kebaikan ada beberapa faktor yang perlu dilaksanakan, selain daripada memandangnya sebagai masalah undang-undang (yang memang diakui aspek undang-undang sangat penting). Faktor-faktor itu ialah : •

Pengaruh keluarga yang sangat berkesan ke arah kebaikan;

•

Pendidikan yang berkesan baik secara formal atau tidak formal;

•

Teguran dan kawalan masyarakat sekeliling yang berkesan (berdasarkan kepada hadith sahih tentang siapa yang melihat kemungkaran maka hendaklah diubah dengan tangan, dengan lidah atau dengan hati);

445


•

Tersebarnya nilai-nilai moral secara berkesan yang mampu membendung manusia daripada kejahatan;

•

Undang-undang dan pelaksanaan;

•

Pengaruh media eletronik dan media cetak.

Dengan itu, maka faktor-faktor ini semua perlu diperkasa demi untuk menimbulkan perubahan ke arah kebaikan yang dikehendaki. Sebagai kesimpulan, undang-undang Islam ialah undang-undang yang bersesuaian untuk diamalkan dalam semua suasana dan tempat termasuk suasana masyarakat majmuk seperti Malaysia. Maka menjadi kewajipan bagi Muslimin mendaulatkan syariat Ilahi dalam masyarakat ini dalam semua bidang kehidupan mereka supaya sehabis daya usaha mereka dalam rangka merealisasikan kedudukan sebagai "umat yang terbaik yang dikeluarkan oleh Allah bagi faedah umat manusia" dalam negara mereka sendiri.

446

BAHAGIAN

KEHARMONIAN KAUM DALAM NEGARA ISLAM

KEPELBAGAIAN KAUM : ASET PEMBANGUNAN NEGARA KE ARAH MENCAPAI MATLAMAT WAWASAN 2020 1

Prof. Datuk Dr. Syed Othman Alhabshi

Abstrak

M

alaysia sememangnya sebuah negara yang amat unik kerana kemajmukan rakyatnya dan pada masa yang sama, dapat pula mengekalkan kestabilan politik, ekonomi dan juga sosial. Sesungguhnya ciri majmuk atau kepelbagaian kaum ini merupakan aset yang amat berharga kerana setiap kaum memiliki kepakaran dan kemahiran yang tertentu dalam setiap bidang. Kaum-kaum ini sentiasa berusaha dengan keupayaan dan kemahiran masing-masing untuk mencapai kejayaan dalam pelbagai bidang. Kejayaan ini pula secara langsung akan memberikan impak yang amat besar terhadap negara, khususnya dalam bidang ekonomi.

449


Pendahuluan Malaysia merupakan sebuah negara yang mempunyai pelbagai keistimewaan. Penulis menggunakan perkataan "istimewa" dengan tujuan mengasaskan suatu pandangan atau minda yang amat positif dalam membincangkan tajuk yang amat menarik ini. Keistimewaan yang dimaksudkan di sini bukan sahaja terdiri daripada keadaan fizikal atau landskap negara yang sederhana. Kita tidak mempunyai banyak bukit tetapi mempunyai gunung yang agak tinggi. Kita tidak mempunyai tanah yang terlalu luas, tetapi cukup untuk membangunkan kota dan bandar raya di samping menjadi pengeluar utama dunia beberapa hasil pertanian. Kita terletak di sekitar khatulistiwa, tetapi cuaca kita masih sederhana; tidak terlalu panas atau terlalu sejuk. Kita tidak mempunyai rakyat yang terlalu ramai, tetapi kaya dengan berbagai-bagai bahasa, adat resam, sikap, tingkah laku dan kemampuan serta minat yang berbeza-beza. Berkemungkinan juga kelainan dan keunikan yang ada di kalangan rakyat yang berbilang kaum ini menjadi kekuatan yang luar biasa sehingga kita mampu hidup dalam keadaan yang maju, aman dan damai. Penulis berasa amat yakin bahawa terdapat pelbagai faktor yang berperanan menjadikan Malaysia sebuah negara yang maju dan makmur. Bahkan, Malaysia kini amat disegani oleh kebanyakan negara luar, khususnya negara membangun yang ingin mencontoh kita. Tulisan ini bertujuan menjelaskan setiap faktor tersebut dan memberikan analisis yang munasabah tentang sebab ia dianggap istimewa. Dengan yang demikian, diharapkan supaya masyarakat Malaysia akan terus memanfaatkan keistimewaan ini untuk membangunkan dan memajukan negara sehingga mencapai wawasan 2020. Keistimewaan Malaysia Istilah "istimewa" membawa maksud "berlainan daripada yang lain", "mempunyai ciri-ciri yang tidak ada pada yang lain", "terlalu unik",

Kepelbagaian Kaum: Aset Pembangunan Negara Ke Arah Mencapai Matlamat Wawasan 2020

"terlalu ganjil", "sempurna" dan sebagainya. Ia juga membawa maksud yang amat positif dan bukan negatif. Kita tidak boleh mengatakan sesuatu sebagai istimewa dengan maksud yang negatif, atau membawa implikasi yang tidak baik. Istimewa membawa implikasi yang amat positif dan tidak langsung mempunyai unsur negatif. Sekiranya kita mengatakan bahawa "rumah itu istimewa", ia membawa implikasi bahawa ada suatu ciri atau elemen tertentu yang agak berlainan dan menjadikan rumah itu berlainan daripada yang lain dalam maksud yang positif. Rumah yang dimaksudkan itu mungkin mempunyai reka bentuk yang cukup menarik serta luar biasa dan tiada rumah lain yang mempunyai reka bentuk sepertinya. Hampir setiap aspek reka bentuknya sempurna. Selain itu, tiada sebarang kecacatan yang boleh dikesan padanya. Begitulah seterusnya. Soalnya di s i n i , apakah pula keistimewaan M a l a y s i a ? Keistimewaan Malaysia sebenarnya kerana masyarakatnya yang majmuk itu. Sememangnya banyak negara di dunia ini mempunyai masyarakat yang juga majmuk tetapi bagi Malaysia, masyarakatnya mempunyai keistimewaan yang tertentu. Pertama, masyarakat Malaysia mempunyai bilangan suku kaum yang banyak. Penulis sendiri tidak mengetahui bilangan kaum yang ada di seluruh negara, terutama apabila kita mengambil kira semua suku kaum yang ada di Sabah dan Sarawak. Di kalangan kaum yang dikatakan bumiputra sendiri juga terdapat ciri majmuk kerana terdapat berbagaibagai suku kaum. Misalnya, Melayu, Kadazan, Iban, Bidayuh dan lainlain. Begitu juga dengan orang Melayu. Jika diteliti, orang Melayu yang terdapat di Malaysia ini pun terdiri daripada berbagai-bagai suku kaum yang berlainan rupa, warna dan dialek, kalau tidak pun bahasa. Misalnya ada yang berketurunan Jawa, Bugis, Mendeleng, Minangkabau, Boyan, Arab, India, dan sebagainya. A p a yang lebih menarik ialah orang berketurunan Cina juga terdiri daripada pelbagai kaum seperti Kantonis, Hokkien, Hakka, Foo Chow, dan lain-lain. Demikian juga dengan kaum 451


berketurunan India yang memiliki beberapa perbezaan di kalangan mereka seperti dialek dan bahasa pertuturan. Cuma yang juga menarik ialah kebanyakan kaum berketurunan India di Malaysia ini berbahasa Tamil kerana mereka berasal dari selatan India. Dengan ciri-ciri ini, jelaslah bahawa masyarakat kita bersifat majmuk bukan sahaja kerana mengambil kira semua bangsa dan suku kaum yang ada secara menyeluruh, tetapi bagi satu-satu bangsa atau keturunan itu pun masih ada suku kaum yang berbeza-beza. Kedua, kepelbagaian kaum di Malaysia mempunyai beberapa ciri yang tertentu. Walaupun kebanyakan suku kaum yang ada boleh bergaul dan berkahwin antara suku kaum tanpa banyak rintangan atau masalah, ini tidak boleh dilakukan sewenang-wenangnya jika melibatkan orang Islam. Apabila perkahwinan antara suku kaum ini melibatkan orang Islam, maka biasanya, pasangan yang bukan beragama Islam perlu memeluk Islam. Jika tidak, masyarakat Islam tidak dapat menerima hakikat itu dengan mudah. Sebenarnya rintangan atau masalah seperti ini merupakan batasan yang perlu difahami dan dihormati. Oleh sebab adanya rintangan atau batasan ini, Islam yang telah pun termaktub sebagai agama rasmi negara merupakan batasan yang memerlukan toleransi yang tinggi daripada suku-suku kaum yang bukan Islam. Sifat toleransi yang dimaksudkan di sini bukannya membawa maksud bahawa sesuatu perkara diterima sekiranya tidak mendatangkan apa-apa masalah kepada pihak yang bertolak ansur itu semata-mata, Akan tetapi sekiranya ia melampaui batasan yang ada, iaitu jika ia boleh mendatangkan sesuatu masalah kepada pihak yang bertolak ansur, maka konflik akan timbul. Jika konflik yang timbul itu dibesarkan, maka akan berlakulah pula krisis yang lebih besar. Sebenarnya, konsep toleransi dalam Islam tidak membawa maksud sedemikian. Sebaliknya, toleransi dalam Islam berdasarkan


penghormatan, kepercayaan, fahaman, dengan tujuan menjaga keamanan, keharmonian, keselesaan serta kebahagiaan hidup. Islam memberikan penghormatan kepada manusia berdasarkan beberapa perkara. Pertama, penghormatan tersebut diberikan semata-mata kerana manusia ialah manusia. Ini merupakan hak asasi setiap manusia. Kedua, penghormatan itu diberikan atas nyawanya kerana nyawa itu sendiri merupakan kurniaan serta ciptaan Allah dan Dialah sahaja yang berhak untuk mengambilnya kembali atau melanjutkannya. Ketiga, penghormatan tersebut juga diberikan kepada ilmu, pangkat, kedudukannya dan lain-lain. Keempat, penghormatan itu diberikan atas pegangan atau nilai, termasuklah agama, prinsip, falsafah, pendapatnya dan lain-lain. Berdasarkan semua penghormatan ini, Islam menekankan bahawa toleransi meletakkan batasan dan sempadan misalnya sehingga mana kita boleh berbeza pendapat. Akhirnya, kita harus menerima hakikat bahawa pertelingkahan atau perbezaan pendapat kita telah tiba di sempadannya dan kita harus menamatkan pertelingkahan yang berlaku. Perkara ini boleh dijelaskan lagi seperti berikut. Orang Islam hanya memakan makanan yang halal. Tiba-tiba ada makanan yang tidak halal dihidangkan untuknya. Dalam hal ini, orang Islam itu perlu dihormati kerana berpegang pada agamanya dan tidak akan memakan makanan yang tidak halal yang dihidangkan untuknya itu. Justeru, ia tidak boleh dipaksa untuk memakan makanan yang tidak halal itu. Sekiranya ia dipaksa, ini bermakna, orang Islam tersebut tidak lagi diberikan penghormatan, khususnya terhadap prinsip hidup atau pegangan agamanya yang tidak membenarkan ia memakan makanan yang tidak halal. Sikap toleransi seperti inilah yang memberi kesan yang amat besar terhadap pergaulan antara kaum di Malaysia. Disebabkan sikap toleransi seperti inilah masyarakat di Malaysia mampu hidup aman damai. Ketiga, keistimewaan yang ada pada pelbagai kaum di Malaysia ialah wujudnya 453


minat, kecenderungan, kemampuan serta keterampilan yang berbezabeza antara satu suku kaum dengan yang lain. Orang Melayu amat gemar berpolitik. Dalam konteks ini, berkemungkinan disebabkan adat dan budaya orang Melayu yang beradab sopan, maka mereka dididik sehingga memiliki sikap berdiplomasi yang tinggi. Malah, mereka juga matang dalam berpolitik dan mampu melaksanakan tugas tertentu bagi memastikan bahawa mereka masih terus berkuasa dan masih boleh diterima oleh masyarakatnya. Orang Melayu juga yang biasanya taat setia kepada raja, pemerintah, ketua serta pemimpin, dapat memainkan peranan yang amat sihat dalam melaksanakan peranan mereka sebagai ahli politik dan juga ahli pentadbir. Hakikat bahawa orang Melayu amat layak dan sesuai untuk mentadbir serta berpolitik ini sudah dibuktikan semenjak zaman pemerintahan British lagi. Pada zaman penjajahan British dahulu, semua ketua atau pemimpin di jabatan-jabatan kerajaan dianggotai oleh orang British sendiri. Akan tetapi semua jawatan pertengahan dan bawahan pula disandang oleh pegawai dan pekerja Melayu. Selain itu, orang Melayu amat suka akan pekerjaan yang tidak berisiko, seperti perkhidmatan awam dan bukannya perniagaan. Maka, lebih sesuailah orang Melayu menjawat jawatan dalam kerajaan kerana kemampuan mereka yang luar biasa dalam hal ini di samping ketaatan mereka dan juga minat mereka untuk memastikan bahawa risiko yang dihadapai oleh mereka amat minimum. Orang berketurunan Cina pula lebih gemar berniaga daripada bekerja makan gaji. Pada mereka, risiko perlu dihadapi tetapi ia perlulah terkawal. Mereka juga telah membuktikan kemampuan dalam pemasaran dan perniagaan, semenjak mereka mula sampai ke Malaysia lagi. Penjajah British dahulu bukan sahaja tidak mengambil orang berketurunan Cina untuk menjawat jawatan tinggi dalam perkhidmatan awam, malah mereka juga digalakkan menceburi sektor perniagaan seperti perlombongan. Mereka juga tidak begitu berminat dalam bidang politik, walaupun 454


sememang ada beberapa peratus daripada mereka yang suka dan mampu berpolitik. Hal ini samalah keadaannya dengan sebilangan orang Melayu yang sememangnya bijak berniaga. Selain itu, orang berketurunan Cina juga lebih mampu memberikan sokongan padu terhadap pembangunan ekonomi disebabkan kekuatan ekonomi mereka. Kekuatan ini lebih-lebih lagi dibantu oleh sekumpulan masyarakat Cina di luar negara yang mempunyai kedudukan ekonomi yang amat kuat. Mereka inilah juga yang banyak membantu dalam meningkatkan nilai barang dan perkhidmatan. Situasi seumpama ini menunjukkan dengan jelas keperluan bagi orang Melayu bersaing dengan kaum Cina dalam bidang ekonomi dan pembangunan negara. Orang berketurunan India juga mempunyai keistimewaan yang tertentu. Jika dahulu, mereka lebih mampu bekerja sebagai buruh di ladang-ladang getah dan kelapa sawit, kini mereka lebih cenderung untuk menganggotai profesion tertentu seperti dalam bidang perundangan, perubatan dan lain-lain. Mereka juga telah menunjukkan minat dalam politik dan pentadbiran serta perniagaan walaupun bukan dalam bilangan yang terlalu besar. Begitu juga dengan suku kaum yang lain, khususnya yang terdapat di Sabah dan Sarawak, mempunyai kelebihan atau keistimewaan yang tertentu. Penggemblengan Keistimewaan antara Kaum Sebagaimana yang telah dinyatakan, setiap kaum di Malaysia memiliki keistimewaan yang tersendiri dan semua ciri keistimewaan ini telah digembleng dan dimeterai sejak negara mencapai kemerdekaan lagi. Pemimpin-pemimpin parti politik mengamalkan sistem penggemblengan ini dengan menggunakan keistimewaan masing-masing yang biasanya tidak menimbulkan konflik ini untuk memerintah dan membangunkan negara. 455

Malaysia Sebagai Sebuah Negara islam

Formula yang digunakan adalah amat sesuai kerana setiap kaum menggunakan kekuatan atau keistimewaan untuk memainkan peranan yang amat sesuai dengan minat, kemampuan dan kecenderungan masingmasing. Oleh itu, pucuk pimpinan politik haruslah diberikan kepada kaum yang paling gemar, berminat dan berkemampuan dalam bidang politik. Ini bermakna bahawa yang patut menjadi pemimpin politik di peringkat kebangsaan haruslah terdiri daripada orang Melayu. Dalam hubungan ini, jawatan Perdana Menteri perlulah disandang oleh orang Melayu dan bukan kaum yang lain. Formula ini adalah amat sesuai dengan hakikat bahawa orang Melayu merasakan bahawa negara milik mereka dan sudah tentulah pemimpin kerajaan haruslah melambangkan majoriti penduduk di negara ini. Selain itu, orang Melayu juga yang suka akan kedudukan yang tetap dan kurang berisiko, walaupun tidak memperoleh pendapatan yang lumayan, diberikan peranan untuk mentadbir negara. Justeru, pegawai awam biasanya terdiri daripada orang Melayu kerana mereka bukan sahaja gemar dengan jawatan awam ini tetapi mereka juga boleh dikatakan menjadi pegawai yang amat bertanggungjawab. Bagi kaum Cina pula, mereka memiliki keistimewaan dan kecenderungan yang jelas terhadap bidang perniagaan, perdagangan dan kerja-kerja yang memerlukan keterampilan. Mereka seolah-olah menjadi pilihan "pertama untuk mengembangkan perniagaan serta memajukan pembangunan negara dan kegigihan mereka dalam bidang i n i membuktikan kenyataan ini. Mereka terbukti cekap dan berkemampuan dari segi kewangan untuk berbuat demikian. Maka sejak di peringkat awal lagi, mereka diberikan kebebasan untuk meneruskan usaha dalam bidang perniagaan, perdagangan dan lain-lain. Orang berketurunan India juga diberikan peranan dalam bidang atau sektor yang menyerlahkan kemahiran mereka termasuk perubatan, perundangan dan sebagainya. Mereka bukan sahaja gemar melaksanakan tugas-tugas seperti i n i tetapi juga mereka amat berminat dan berkemampuan untuk berbuat demikian. 456


Jika diteliti, keistimewaan yang dimiliki oleh setiap kaum akhirnya dapat dimanfaatkan dengan amat berkesan dan sempurna lagi adil supaya setiap kaum dapat memainkan peranan yang amat bersesuaian dengan minat serta kemampuan masing-masing. Penggemblengan ini sebenarnya membolehkan setiap kaum saling bantu-membantu antara satu sama lain dan tidak pula menimbulkan sebarang konflik yang akan membahayakan keadaan. Pada masa yang sama, setiap kaum itu pula seolah-olah diberikan peluang yang amat besar untuk memajukan sektor yang diceburi oleh mereka. Oleh yang demikian, setiap sektor juga akan mengalami pembangunan yang pesat kerana setiap kaum merasakan bahawa apa yang diusahakan oleh mereka amatlah menguntungkan mereka juga, selain untuk negara. Pembangunan ke A r a h Wawasan 2020 Antara faktor yang amat penting dalam membangunkan negara ialah kestabilan politik. Malaysia telah menunjukkan kemampuan yang amat luar biasa dalam mempertahankan kestabilan politik sejak merdeka lagi. Selain peristiwa 13 Mei 1969, iaitu apabila tercetusnya rusuhan antara kaum, tiada peristiwa lain yang lebih bahaya dan lebih besar daripada itu berlaku sehingga kini. Kestabilan politik ini bukan sahaja mampu menarik pelaburan asing dan juga pelabur dari dalam negara bahkan memberikan kepercayaan kepada pelabur untuk melabur di Malaysia dan bukannya di negara yang lain. Kestabilan politik ini wujud kerana setiap kaum menyedari bahawa mereka akan mengambil risiko yang terlalu besar untuk menukar formula politik yang ada. Formula ini telah membuktikan kejayaan bukan sahaja dalam bidang politik, tetapi juga lebih-lebih lagi dalam bidang ekonomi. Oleh sebab itu, setiap kaum mempunyai keistimewaan dan kelebihan yang mahu dipertahankan. Orang Melayu ingin mem-pertahankan kuasa politiknya dan kaum Cina serta India pula tidak akan senang jika mereka tidak dapat mempertahankan kekuatan ekonomi mereka. Minat untuk

457


mempertahankan kepentingan masing-masing inilah yang juga mewujudkan kestabilan politik dan mengukuhkan negara. Sekiranya masyarakat Malaysia tidak mempunyai keistimewaan dari aspek kepelbagaian kaum i n i , berkemungkinnan besar masyarakatnya tidak mempunyai kepentingan yang sama untuk dipertahankan. Oleh yang demikian, kemungkinan bahawa kestabilan politik ini tidak wujud adalah amat besar. Faktor kedua yang boleh meningkatkan dan memesatkan pembangunan ekonomi sepanjang zaman selepas merdeka ini ialah sikap toleransi yang telah ditunjukkan oleh semua kaum walaupun tidak menepati falsafah toleransi sebenar yang dituntut oleh Islam. Toleransi yang ditunjukkan ini sebenarnya amat berkesan, terutama apabila negara terpaksa menganjurkan diskriminasi ekonomi yang positif melalui pelaksanaan Dasar Ekonomi Baru (DEB). D E B merupakan dasar jangka panjang selama 20 tahun (1971 -1990). Ia juga memberikan ruang serta peluang yang lebih luas kepada kaum Bumiputera. Walau bagaimanapun, peluang ini tidaklah diberikan atas dasar menindas kaum yang lain. Bahkan keadilan yang dilaksanakan melalui dasar ini sememangnya mudah diterima. Dalam proses pengagihan semula itu, tiada kaum yang akan berasa rugi kerana bahagian atau kekayaan mereka dirampas untuk diagihkan kepada orang lain. Akan fetapragihan tersebut dibuat benarbenar melalui harta atau kekayaan yang bertambah sahaja. Kaedah ini sudah tentu mencerminkan kejujuran, keikhlasan dan ketulusan yang dituntut oleh Islam di kalangan pemimpin-pemimpin Islam. Walaupun pada hakikatnya, D E B boleh dilaksanakan dengan mengagihkan semula harta dan kekayaan yang telah dicapai oleh satu kaum untuk faedah kaum yang lain, namun sikap toleransi golongan bukan Bumiputera dan keadilan pemimpin Islam telah dilaksanakan dengan penuh kebijaksanaan di peringkat yang amat tinggi.


Satu lagi bukti kebijaksanaan di peringkat tinggi yang telah diamalkan ialah apabila kerajaan membenarkan D E B diubah suai dengan penggubalan Dasar Pembangunan Negara (DPN) untuk mengambil alih D E B pada tahun 1991 - 2000. D P N membolehkan pemilikan seratus peratus oleh warga asing jika membawa pelaburan yang besar ke negara ini. Perubahan ini terpaksa dilakukan, walaupun bertentangan dengan D E B kerana kemelesetan ekonomi negara ketika itu memaksa kita mengambil tindakan sedemikian. Masyarakat terbukti dapat menerimanya dan negara dapat mengatasi kemelut yang melanda yang menyebabkan kegawatan ekonomi ketika itu. Faktor ketiga ialah penggunaan kecekapan kaum mengikut kemahiran, kemampuan, kegemaran dan minat mereka. Bidang-bidang perniagaan dan perindustrian sama ada diterajui oleh kerajaan (seperti Hicom, Proton, Petronas) atau juga oleh kaum yang tertentu seperti kaum Cina, dikendalikan dengan sempurna bagi memastikan kejayaan serta kedudukan yang memberansangkan di peringkat antarabangsa. Walaupun keadaan ini ada kalanya tidak disenangi oleh setengah-setengah pihak, namun ia tetap dilaksanakan bagi memastikan negara terus membangun. Faktor keempat ialah keunikan sistem pentadbiran kerajaan dan kewibawaan pemimpin yang berwawasan. Perkara ini sememangnya tidak dapat dinafikan sama sekali kerana Malaysia ialah negara yang amat bertuah kerana mempunyai pemimpin yang benar-benar berwibawa dan mampu menangani pelbagai krisis dalam apa jua bidang sekalipun sama ada ekonomi, politik, sosial mahupun budaya. Tanpa kepemimpinan yang cemerlang ini, amat sukarlah bagi kita untuk menggembleng kudrat dan tenaga bagi membangunkan negara, sebagaimana yang telah kita lakukan selama ini. Kesimpulan Keistimewaan yang wujud di Malaysia dalam keunikan ciri majmuknya hams dipertahankan supaya kita dapat meneruskan usaha 459


untuk mencapai kesemua sembilan matlamat wawasan 2020. Kerangka ekonomi-politik-sosial yang sudah terbina ini sebenarnya mampu menangani sebarang krisis. Apa yang harus diusahakan secara berterusan ialah mengekalkan kerangka ini. Jika kita mampu berbuat demikian, kerangka ini boleh membantu kita menangani berbagai-bagai masalah yang akan kita hadapi pada masa hadapan.

460

PENGALAMAN MALAYSIA DALAM MENANGANI MASALAH POLARISASI KAUM MENERUSI DASAR PEMBANGUNAN NEGARA Prof. Madya Dr. Hazizan bin Md. Noon

1

2

Abstrak olarisolarisasi kaum merupakan ancaman paling besar terhadap perpaduan dan kesejahteraan rakyat seperti Malaysia. Tragedi pahit yang pernah menimpa negara ini akibat polarisasi kaum seperti yang berlaku pada 13 M e i 1969 perlu dijadikan pengajaran agar ia tidak akan berulang lagi. Sejak peristiwa tersebut, pelbagai langkah telah d i a m b i l untuk memastikan perpaduan dan keharmonian antara kaum dapat terus dipupuk, malah dikekalkan demi mencapai kestabilan dalam semua aspek. Ini termasuklah dengan memperkenalkan rancangan atau dasar pembangunan negara yang bertujuan meningkatkan taraf ekonomi rakyat. Sehubungan itu, semua dasar yang digubal mempunyai kaitan dengan

461


pembangunan ekonomi, dan pada masa yang sama turut memperbaik aspek-aspek kehidupan rakyat yang lain seperti pendidikan, kesihatan, budaya, sosial dan lain-lain. Pengenalan Kertas ini bertujuan membincangkan pengalaman dan cara Malaysia menangani 'masalah polarisasi kaum' dengan menjadikan dasar pembangunan sebagai strategi teras terutama selepas mencapai kemerdekaan pada tahun 1957. Pandangan yang diutarakan dalam kertas ini ialah pandangan dan tafsiran penulis semata-mata yang diasaskan pada beberapa rujukan dan pembacaan yang terhad. Kertas ini diasaskan pada manuskrip penulis yang lebih lengkap yang sedang dalam proses penerbitan dan ditulis dalam bahasa Inggeris. Dalam kertas ini, penulis menganggap "polarisasi kaum" sebagai satu masalah, atau lebih tepat lagi sebagai satu masalah sosial kerana ia memenuhi kriteria-kriteria lazim yang diberikan oleh pengkaji masyarakat (sociologists) sebagai "masalah sosial" yang antaranya adalah seperti berikut: • • • •

Keadaan itu benar-benar wujud (objective); Ia dipandang negatif oleh sesuatu masyarakat itu berdasarkan nilai yang dipegang oleh mereka; Kewujudannya memberi kesan atau melibatkan sejumlah signifikan ahli masyarakat, dan Keadaan itu boleh dibaiki terutama menerusi tindakan kolektif (collective action).

Dengan pengenalan ini, penulis akan membincangkan tajuk ini dengan menyentuh antaranya perkara-perkara yang berikut: • •

Takrif "polarisasi kaum" dan 'Dasar Pembangunan Negara'. Realiti masyarakat Malaysia dan keperluan terhadap pembangunan. 462

Pengalaman Malaysia Dalam Menangani Masalah Polarisasi Kaum Menerusi Dasar Pembangunan Negara

• • •

Sejarah pembangunan di Malaysia. Kesan dan pencapaian. Ulasan dan penutup.

Takrif "Polarisasi Kaum" dan "Dasar Pembangunan Negara" Polarisasi Kaum Dalam bahasa Inggeris, polarisasi disebut polarisation yang mungkin berasal daripada kata akarnya pole. Daripadanya lahirlah istilahistilah lain seperti polar (kata sifat), polarise (perbuatan) dan polarisation (kata nama). Isu yang berkaitan dengan perbincangan ini ialah istilah polarise dan polarisation. Polarize bermaksud "menjadikan sesuatu itu bertentangan". Maka polarisation bermaksud "sesuatu atau keadaan yang bertentangan". Apabila ia diaplikasikan kepada masyarakat Malaysia, polarisasi kaum bolehlah ditakrifkan sebagai "keadaan yang bertentangan antara kaum-kaum atau bangsa-bangsa yang wujud di Malaysia". Dengan kata-kata lain, "keadaan yang bertentangan antara orang Melayu, Cina, India dan lain-lain". Ia juga boleh dinisbahkan pada usaha atau proses mewujudkan keadaan yang bertentangan. Polarisasi boleh wujud disebabkan oleh beberapa faktor antaranya faktor ekonomi, ideologi, lokasi petempatan, agama, politik dan lain-lain. Bahaya Polarisasi Definisi yang telah dinyatakan dengan jelas memaparkan unsur negatif dalam konsep "polarisasi kaum" kerana ia tidak menampung elemen-elemen konstruktif seperti perpaduan, kesatuan, keharmonian dan kedamaian. Sememangnya sifat polarisasi tidak menyediakan ruang untuk mewujudkan kesatuan dan kerjasama yang baik di peringkat keluarga, masyarakat, negara mahupun antarabangsa. Polarisasi peringkat global yang berusaha membawa negara bangsa dan blok-blok ekonomi dan politik ke arah yang bertentangan tidak mungkin boleh diharap untuk membina dunia yang lebih bersatu padu dan aman. Keadaan yang sama 463


tidak kurang bahayanya jika berlaku dalam sesuatu negara. Oleh sebab itu, polarisasi kaum tidak syak lagi merupakan "barah" yang boleh membunuh keharmonian, keselamatan, kesejahteraan dan kemajuan masyarakat jika tidak ditangani serta diurus dengan bijak. Perbezaan Polarisasi dan Kepelbagaian Polarisasi harus dibezakan daripada kemajmukan dan kepelbagaian (plurality and diversity). Kemajmukan dan kepelbagaian manusia dalam pelbagai bentuk seperti kepelbagaian jantina dan kaum sememangnya satu perkara semula jadi yang tidak boleh dinafikan atau ditolak oleh sesiapa. Justeru, semua orang dan agama termasuk agama Islam mengiktiraf hakikat ini, sementara kepelbagaian merupakan satu hakikat serta rahmah dan polarisasi pula satu bala dan fitnah. Takrif Dasar Pembangunan Negara (DPN) Dalam kertas kerja ini, istilah "Dasar Pembangunan" digunakan dalam pengertian yang agak luas. Rujukannya tidak hanya kepada apa sahaja yang diperkenalkan oleh kerajaan dengan menggunakan istilah "dasar" semata-mata seperti Dasar Ekonomi Baru, Dasar Perindustrian dan sebagainya. Meskipun semuanya ini merupakan rujukan-rujukan khusus apabila kita menggunakan istilah 'dasar', yang lain juga mempunyai kaitan atau tidak terpisah daripada perbincangan kita tentang dasar pembangunan negara. Ini termasuk rancangan-rancangan pembangunan seperti beberapa siri Rancangan Malaya dan Rancangan Malaysia, Pelan Jangka Panjang Pembangunan (Outline Perspectives), Dasar-dasar Utama Pembangunan seperti Dasar Ekonomi Nasional, dasar-dasar khusus seperti dasar perindustrian negara dan dasar kebudayaan negara, dan program-program pembangunan yang agak umum. Semua dasar ini dirangka dan dilaksanakan dalam kerangka ideologi negara yang rujukan utamanya ialah Perlembagaan Negara dan Rukun Negara.

464


Realiti Masyarakat Pembangunan

Malaysia

dan

Keperluan

Terhadap

Kepelbagaian Kaum Masyarakat Malaysia hari ini bukanlah lahir secara mendadak. Ia terbentuk daripada pengalaman sejarah yang unik sebelum dan selepas kemerdekaan. Misalnya, sifat kemajmukannya (heterogeneous) yang menyaksikan kewujudan kelompok bangsa-bangsa utama seperti Melayu, Cina, India dan kaum-kaum atau suku-suku kaum yang lain mempunyai latar belakang sejarahnya yang tersendiri. Fakta ini tidak perlu lagi dihuraikan. Berikut ialah jadual yang menunjukkan komposisi tahun mengikut tahun-tahun yang tertentu: Jadual 1 Jumlah Penduduk Berdasarkan Etnik Bagi Tahun-tahun Terpilih TAHUN 1947 1957 1970 1981 1991

MELAYU 2,427,834 3,125,474 4,671,874 6,512,204 8,744,884

CINA 1,884,534 2,333,756 3,131,320 3,947,095 4,640,252

INDIA 530,638 707,108 639,341 1,199,500 1,462,259

LAIN-LAIN 65,080 112,420 70,022 76,040 95,302

Sumber: Vital Statistics Time Series Peninsular Malaysia 1911-1985, Year Book of Statistics Malaysia 1992 and The Fourth Malaysia Plan. Pendek kata, selepas kemerdekaan, semua pihak harus menerima hakikat kemajmukan ini. Apa yang perlu dilakukan sekarang ialah mencari jalan bagaimana kita boleh membangunkan negara ini di samping berusaha menangani sebarang masalah yang timbul dari semasa ke semasa sama ada disebabkan oleh faktor kepelbagaian ini, atau faktorfaktor lain yang berkaitan atau tidak berkaitan dengannya dengan cara kita. 465


Proses Penyesuaian Sejak awal pembentukannya, masyarakat majmuk Malaysia telah mengharungi sejarahnya dengan melakukan penyesuaian yang perlu dari semasa ke semasa sama ada di peringkat individu, organisasi, masyarakat dan kepemimpinan negara. Penyesuaian berlaku hampir dalam semua perkara dan aspek seperti budaya, interaksi sosial, pendidikan, ekonomi dan politik. Dalam masa proses pembangunan dan penyesuaian ini sudah tentu terdapat perkara-perkara yang menggembirakan dan menyedihkan. Ini sememangnya sesuatu yang lumrah. Tidak sedikit pun pengorbanan dalam pelbagai bentuk - kebendaan dan bukan kebendaan - telah dilakukan oleh setiap individu sepanjang proses tersebut. Namun, pengalaman pahit-manis yang dilalui itu secara umumnya tidaklah menghalang perkembangan masyarakat dalam pelbagai bidang, walaupun kadangkala ia telah sedikit sebanyak memperlahankan sedikit kemajuan dan pencapaian sebagaimana yang seharusnya. Kesinambungan Tradisi Banyak faktor telah menyumbang ke arah kesinambungan tradisi dan keadaan ini semasa negara terus membangun. Pada pengamatan dan pendapat penulis, salah satu faktor yang penting ialah wujudnya hubungan timbal balik yang agak seimbang antara pemerintah di satu pihak dan rakyat di pihak yang lain, dan keahlian kedua-duanya terdiri daripada pelbagai kaum. Hubungan seperti ini telah membolehkan pihak pemerintah memperkenalkan dan melaksanakan dasar pembangunan secara berterusan dengan mengambil kira kehendak setiap kaum, realiti sosial, budaya serta agama yang ada. Pengekalan hubungan timbal balik yang munasabah, iaitu antara tuntutan rakyat dengan keupayaan dan usaha pemerintah, telah menjadi satu local icon yang agak menarik dan unik bagi masyarakat Malaysia. Dalam usaha kerajaan yang terpilih memikirkan, merumuskan, memperkenalkan dan melaksanakan dasardasar serta program-program pembangunan, rakyat pula secara langsung atau tidak langsung menyumbang apa yang diperlukan oleh kerajaan, 466


iaitu kerjasama, kesetiaan dan penyertaan dalam proses pembinaan negara (nation building). Sumbangan satu pihak menerusi social contract yang unik ini tidak boleh dipandang ringan oleh pihak yang lain atau oleh orang luar kerana ia menjadi faktor utama bagi kesinambungan kemajuan yang dicapai Malaysia hingga hari ini. Kepentingan Kerjasama antara Rakyat dengan Kerajaan dalam Proses Pembangunan Negara Berdasarkan penjelasan ini, dapatlah dikatakan bahawa di Malaysia khususnya, dan di semua negara umumnya, kemajuan tidak mungkin dapat dicapai tanpa kerjasama dan persefahaman yang konsisten, munasabah serta berhikmah antara pihak pemerintah dengan rakyat dalam proses pembangunan negara. Walaupun tahap dan peranan masing-masing berbeza, satu pihak tidak mungkin dapat melaksanakan apa yang dicita-citakan tanpa kerjasama dan penyertaan pihak yang lain. Oleh itu, prinsip persefahaman dan kerjasama ini serta kesedaran dan penghargaan terhadap usaha, sumbangan dan memahami keterbatasan (limitations) satu pihak oleh pihak yang lain amatlah penting (crucial) jika hasil pembangunan ingin dicapai dan dikecapi pada tahap yang maksimum. Sejarah Pembangunan di Malaysia M a l a y s i a yang berada pada tahap pembangunan hari i n i mempunyai sejarah pembangunannya tersendiri yang boleh dibahagikan secara umum kepada dua fasa utama iaitu sejarah pembangunan sebelum merdeka dan sejarah selepasnya. Sejarah pembangunan sebelum merdeka pula boleh dibahagikan kepada dua jangka masa iaitu jangka masa sebelum dan selepas kedatangan penjajah. Sementara sejarah pembangunan selepas merdeka boleh dibahagikan kepada beberapa jangka masa lagi seperti fasa pembangunan dari tahun 1957 sehingga tahun 1969, dari tahun 1970 hingga tahun 1980 iaitu tahun sebelum Tun Dr. Mahathir menjadi Perdana Menteri dan pembangunan pada zaman 467


beliau. Menyentuh tentang pembangunan yang dilaksanakan pada zaman Tun Dr. Mahathir pula, kita boleh membahagikannya misalnya mengikut dekad iaitu dekad pertama (1981-1990), dekad kedua (1991-2000) dan jangka masa selepas dekad kedua. Dalam kertas kerja ini, tumpuan diberikan kepada dekad pertama pentadbirannya iaitu dari tahun 1981 sehingga tahun 1991. Pembangunan Sebelum Kemerdekaan Sepintas L a l u Zaman Sebelum Penjajah Sifat-sifat asas masyarakat yang dikenali sebagai Tanah Melayu ketika itu adalah seperti yang berikut: Komposisi Kaum: Ia terdiri daripada orang asli atau aborigines yang tidak membentuk masyarakat yang tersusun kerana mereka sering berpindah-randah, dan orang Melayu Deutero yang hidup di kampungkampung dan juga di tepi pantai serta sungai. Pada hari ini, keturunan penduduk-penduduk awal ini dikenali sebagai kaum Bumiputera. Ekonomi: Kegiatan ekonomi berkait rapat dengan jenis petempatan masyarakat ketika itu iaitu memburu dan berpindah bagi orang asli serta pertanian dan menangkap ikan bagi orang Melayu. Selain itu, orang Melayu juga menjalankan perdagangan dengan orang dari negeri China, India dan Timur Tengah. Agama dan Kepercayaan: Agama Hindu, Buddha dan animisme merupakan kepercayaan utama sebelum kedatangan Islam. Ajaran agama dan kepercayaan ini bercampur aduk dengan kepercayaan serta amalan tempatan. Agama Hindu dan Buddha merupakan agama anutan golongan atasan atau elit. Selepas kedatangan Islam, agama ini mendominasi kepercayaan pemerintah dan rakyat hingga hari ini.

468

Pengalaman Malaysia

Dalam

Menangani Masalah Menerusi

Dasar

Polarisasi Kaum

Pembangunan

Negara

Politik: Pada peringkat awal, masyarakat tidak mempunyai sistem politik yang sistematik. Permulaan sistem politik yang agak tersusun selalunya dikaitkan dengan pemerintahan Parameswara yang mengasaskan kerajaan Melaka pada penghujung abad ke-14. Ketika itu, aktiviti perdagangan mencapai kemuncaknya dengan meningkatkan perdagangan dengan Acheh dan Brunei. Hasilnya, agama dan ekonomi berkembang dengan pesat dan meninggalkan kesan yang mendalam ke atas agama dan perlakuan sosial masyarakat hingga hari ini. Undang-undang Laut Melaka, yang mungkin dikodifikasikan antara tahun 1488 dan 1510 oleh Sultan Mahmud Shah merupakan contoh bagaimana ajaran Islam telah mempengaruhi bukan sahaja kehidupan sosial dan ekonomi masyarakat, tetapi juga aspek perundangan masyarakat. Penerimaan Islam oleh pemerintah dan rakyat ketika itu tidak menyebabkan kemerosotan pencapaian ekonomi malah ia menyemarakkan lagi pencapaiannya dalam pelbagai bidang. Dari sudut pemerintahan, sistem beraja yang berasaskan penguasaan raja ke atas rakyat, sedikit demi sedikit mengalami perubahan dengan kemasukan pengaruh Islam ke alam Melayu. Raja kemudian dikenali sebagai Sultan iaitu istilah Arab yang bermaksud pemerintah yang peranannya termasuklah menyebarkan dan melindungi agama Islam. Ilmu Pengetahuan dan Keintelektualan: Aktiviti keilmuan amat terserlah dan terbukti dengan munculnya tokoh-tokoh ilmuwan Islam terkenal seperti Hamzah al-Fansuri, Shamsuddin al-Sumatrani, Nuruddin al-Raniri dan 'Abdul Ra'uf al-Sinkili. Walaupun Islam telah meninggalkan kesan yang mendalam terhadap kehidupan sosio-budaya, politik, pendidikan dan agama masyarakat tempatan, hakikatnya banyak lagi adat resam, tradisi dan amalan rakyat tempatan terus diamalkan seiring dengan peningkatan pengetahuan serta amalan ajaran agama baharu itu. Kewujudan unsurunsur yang bertentangan dengan ajaran dan semangat agama Islam dalam masyarakat sentiasa menjadi tanggungjawab umat Islam dalam membina dan memajukan negara pada tahap yang lebih baik. 469


Zaman Penjajah Sebelum kedatangan penjajah, Tanah Melayu dan Indonesia secara politiknya tidaklah kelihatan terpisah. Kedua-duanya mempunyai identiti agama dan kebudayaan yang serupa. Hanya selepas kedatangan penjajah, kedua-duanya telah beransur-ansur tetapi terancang dibahagikan kepada dua geo-political entities yang berbeza untuk memenuhi kepentingan politik dan ekonomi penjajah terutamanya Inggeris dan Belanda. Oleh sebab kedua-dua negara itu telah melalui sejarah masing-masing dan tersendiri dalam mencapai kemerdekaan, kedua-duanya juga kemudian mempunyai cara dan pendekatan tersendiri dalam membangunkan dan memajukan negara masing-masing. Misalnya, dalam bidang politik, Indonesia lahir sebagai sebuah negara republik sedangkan Tanah Melayu atau Malaya mengekalkan sistem pemerintahan berajanya (constitutional monarchy system) dengan penyesuaian mengikut perubahan yang berlaku pada zaman penjajah. Pada zaman penjajah, Majlis Agama Islam dan Adat Istiadat Melayu telah ditubuhkan. Ia kemudian mempunyai repercussions dan i m p l i k a s i tersendiri ke atas corak pemerintahan iaitu dengan membataskan kuasa sultan bagi perkara-perkara berkaitan dengan agama dan adat istiadat Melayu sahaja. Urusan-urusan yang lain pula diletakkan di bawah pentadbiran Inggeris. Ini merupakan salah satu strategi penjajah untuk memecahkan kuasa pemerintahan raja-raja Melayu ketika itu, iaitu menerusi dasar pecah-dan-perintah (divide-and-rule policy) mereka. Kesannya, selepas merdeka, Malaysia masih dipengaruhi oleh perubahan ini, iaitu dengan cara menentukan ruang lingkup peranan sultan, pemerintah, agama dan lain-lain dalam masyarakat. Menerusi dasar divide-and-rule juga, serta taktik licik penjajah, sumber ekonomi negeri-negeri yang diperintah oleh raja-raja Melayu, telah sedikit demi sedikit telah jatuh ke tangan penjajah asing ini terutamanya daripada tangan raja-raja Melayu ke tangan penjajah. Sultan tidak lagi menguasai sepenuhnya sumber pengeluaran atau pendapatan 470


dan jaringan dagang (They were no longer in control of the mode of production and the distribution network). Profesor Khoo Kay K i m merumuskan keadaan ekonomi ketika itu seperti berikut: Before the establishment of British administration, the ruling elite at least enjoyed the privilege of collecting dues, mainly imposed on the export of tin and the import of goods. But, under British administration, the authority to collect revenue was taken away from them and they were paid, instead, monthly allowances or pensions. Perluasan kuasa dan aktiviti perdagangan penjajah Inggeris telah membuka ruang dan peluang kepada pedagang Cina untuk turut serta secara aktif dalam new commercial arrangement ini terutamanya yang melibatkan diri dalam perdagangan dengan Pulau Pinang dan Singapura. Sebagai kesimpulan, dapatlah dikatakan bahawa dasar pembangunan Tanah Melayu sebelum kemerdekaan boleh dibahagikan kepada dua tahap iaitu tahap sebelum dan selepas kedatangan penjajah. Sebelum kedatangan penjajah Tanah Melayu yang dihuni oleh pelbagai suku kaum orang asli dan orang Melayu menjalani kehidupan yang begitu aman dan makmur. Agama Islam yang datang dan kemudian dianuti oleh pemerintah dan rakyat tempatan terutama orang Melayu telah merancakkan lagi perkembangan ilmu, ekonomi serta perundangan. Raja menguasai pemerintahan sepenuhnya terhadap tanah jajahannya. Kutipan cukai dan lain-lain dilakukan menerusi sistem yang ada. Perdagangan dengan Tanah Arab, India dan China telah mencapai tahap yang gemilang. Namun selepas kedatangan penjajah, yang dimulakan dengan penjajah Portugis pada tahun 1511, Belanda dari tahun 1641 hingga 1824 dan kemudian Inggeris sejak tahun tersebut hingga Malaysia mencapai kemerdekaan pada tahun 1957 dengan pendudukan sementara Jepun antaranya, struktur masyarakat telah berubah dengan berubahnya sistem politik dan kependudukan. Dengan dasar divide-and-rule penjajah berjaya, pertama memecahkan dan kemudian menguasai kuasa 471


pentadbiran yang selama ini diterajui oleh raja-raja Melayu, dan kedua, merenggangkan hubungan kaum, atau dengan kata-kata l a i n , mewujudkan polarisasi kaum, dengan menempatkan dan memisahkan kaum-kaum yang ada secara fizikal. Dengan yang demikian, orang Melayu menetap di kampung-kampung, muara sungai dan laut sebagai petani serta nelayan, orang Cina di pekan dan kawasan lombong dan orang India pula di estet-estet. Sumber ekonomi Tanah Melayu dibolot dan diangkut ke Eropah terutama untuk memenuhi keperluan revolusi perindustrian di sana. Pendeknya, dasar 'divide-and-rule penjajahlah yang telah bertanggungjawab mempolarisasi kaum-kaum di Malaysia yang bebannya terpaksa ditanggung dan ditangani oleh rakyat tempatan selepas Tanah Melayu mencapai kemerdekaan. Demikianlah sedikit sebanyak latar belakang dan senario masyarakat Malaysia pada awal sejarahnya yang berkaitan dengan komposisi kaum, kehidupan sosio-budaya, politik, agama, ekonomi dan intelektualnya. Kemerdekaan yang dicapai pada tahun 1957, telah mewariskan sebuah masyarakat yang terbentuk oleh pengalaman awal sejarah ini kepada generasi selepas merdeka. Pembangunan masyarakat inilah yang menjadi tumpuan perbincangan kita. Dasar Pembangunan Negara Selepas Kemerdekaan Tahun 1957 hingga 1969 Selepas merdeka, pembangunan ekonomi menjadi agenda utama semua rancangan dan dasar pembangunan negara. Sehingga tahun 1970, kerajaan telah memperkenalkan tiga Rancangan Pembangunan utama demi meningkatkan taraf hidup masyarakat. Rancangan-rancangan itu adalah seperti yang berikut: •

Rancangan Malaya Pertama (The First Malaya Plan) 19561960 yang dilancarkan selepas saja pilihanraya pertama negara pada tahun 1955; 472


1

•

Rancangan Malaya Kedua (The Second Malaya Plan) 19611965, dan

•

Rancangan Malaysia Pertama (The First Malaysia Plan) 1966-1970.

Oleh sebab tujuan utama dasar pembangunan selepas merdeka ialah peningkatan taraf ekonomi rakyat, semua dasar tersebut pada asasnya adalah sama iaitu mempunyai kaitan dengan pembangunan ekonomi. Ini dapat disenaraikan seperti berikut: • • • •

Untuk mencapai kadar pertumbuhan ekonomi yang lebih tinggi Untuk mengurangkan ketidakstabilan ekonomi yang disebabkan oleh perubahan dalam harga/pasaran eksport; Untuk mengurangkan kadar pengangguran dengan menambah peluang pekerjaan, dan Untuk mengimbangi agihan pendapatan dan kekayaan secara lebih saksama.

Walaupun tumpuan utama dasar pembangunan ialah aspek ekonomi, namun ia dengan sendirinya bermaksud dan diharapkan dapat memperbaik aspek-aspek kehidupan rakyat yang lain seperti pendidikan, kesihatan, budaya, sosial dan lain-lain. Ini dapat dilihat, misalnya, daripada petikan daripada Rancangan Malaysia Pertama seperti berikut: Under the First Malaysia Plan a number of policy decisions were taken that resulted in modifications to the education program. These include: (i) the extension of the concept of basic education to include not only the primary cycle but also three years of lower secondary education; (ii) the reorganisation of the pattern of secondary education with the introduction of comprehensive and post-comprehensive education; and (iii) the shift towards a better balance between general academic education, on the one hand, and vocational, technical and science education, on the other. 473


During the period 1966-1970, emphasis continued to be placed on the provision of better health services and extension of such services to all sections of the population. Special attention was given to the expansion of the rural health service introduced in the early sixties. For the urban areas, the stress was on the establishment of new institutions, as well as the improvement and extension of existing facilities. Walau bagaimanapun, sebagai projek perintis, rancanganrancangan dan dasar-dasar pembangunan awal selepas merdeka tersebut tidaklah boleh dianggap sempurna iaitu yang dapat memberikan kesan sepenuhnya ke atas kemajuan masyarakat dalam jangka masa yang singkat. Malah ia perlulah dilihat sebagai langkah awal yang penting ke arah usaha transformasi masyarakat yang lebih besar dan menyeluruh pada tahap-tahap yang selanjutnya. Oleh itu, sebarang kritikan terhadap kelemahan dasar-dasar tersebut, atau lebih tepat lagi pelaksanaannya, haruslah mengambil kira realiti ketika itu. Tun Dr. Mahathir sendiri pernah mengkritik pendekatan yang diambil oleh kepemimpinan old guard terdahulu dalam melaksanakan dasar pembangunan terutama berkaitan dengan kelewatan meningkatkan taraf hidup orang Melayu. Peristiwa pahit 13 M e i 1969, dikatakan berpunca daripada ketidakseimbangan ekonomi antara kaum yang antara lain mungkin disebabkan oleh kelemahan itu. Dari satu sudut, peristiwa ini merupakan pengalaman getir yang terpaksa dialami oleh semua rakyat akibat wujudnya polarisasi kaum. Namun, di sebalik itu, ia mempunyai hikmah yang tersendiri terutama dalam memberikan isyarat kepada rakyat pelbagai kaum supaya mereka lebih bermuafakat dan bertoleransi dalam memastikan kemajuan yang lebih jitu, adil serta berterusan pada masa depan.

474


1

Tahun 1970 hingga 1980 Peristiwa ini menjelaskan bahawa dalam sejarahnya, Malaysia pernah mengalami akibat dan bahaya polarisasi kaum seperti yang dapat dilihat dalam peristiwa pahit 13 Mei 1969 itu. Berdasarkan pengalaman ini, kerajaan telah mengambil langkah dan membuat keputusan untuk melaksanakan Dasar Ekonomi Baru ( D E B ) demi memperbaik ketidakseimbangan sosio-ekonomi yang wujud antara kaum ketika itu. Dasar ini bertujuan untuk membina masyarakat yang lebih bersatu padu, seimbang dan adil. D E B yang digubal di bawah Rangka Rancangan Jangka Panjang Pertama (RRJPP 1) merangkumi jangka masa dua dekad (1971- 1990). Pelaksanaannya digariskan buat pertama kalinya dalam Rancangan Malaysia Kedua (RM2). Dari aspek sosial, matlamat akhir D E B adalah untuk membina dan mencapai perpaduan kaum sebagaimana yang dijelaskan oleh pernyataan yang berikut: A stage has been reached in the nation's economic and social development where greater emphasis must be placed on social integration and more equitable opportunities for national unity and progress. Tujuan atau matlamat yang juga mahu dicapai oleh D E B adalah seperti berikut: •

Membasmi kemiskinan masyarakat tanpa mengira kaum, dan

•

Menyusun semula sebuah masyarakat Malaysia yang identiti rakyatnya tidak lagi dikaitkan dengan fungsi ekonomi dan petempatan.

Selain Perlembagaan Negara, pelaksanaan strategi dasar D E B ini dibimbing oleh Rukun Negara, yang merupakan persepakatan nasional dan komitmen rakyat pelbagai bangsa dalam melaksanakan tugas membina sebuah masyarakat serta negara yang bersatu padu, adil, saksama dan progresif sebagaimana yang diingini itu. 475


Strategi khusus untuk mencapai objektif tersebut bolehlah digariskan seperti berikut: • Mewujudkan dalam jangka masa tertentu, "sebuah komuniti dagang dan industri Melayu yang viable dan makmur yang mampu bersaing dan mempunyai perkongsian yang efektif dengan rakan bukan Melayu dalam sektor moden". • Penglibatan dalam sektor pembuatan dan perdagangan, atau ringkasnya sektor korporat. • Untuk tujuan ini, kerajaan memutuskan bahawa dalam masa dua dekad penyertaan golongan bumiputera dalam sektor tersebut, mereka perlu mencapai sekurang-kurangnya 30% dalam semua kategori dan tahap operasi dari segi pemilikan serta pengurusan. Tahap pencapaian matlamat dan objektif ini selepas berakhirnya tempoh D E B akan dihuraikan kemudian. Oleh sebab dekad pertama pentadbiran Tun Dr. Mahathir juga merupakan dekad terakhir pelaksanaan D E B , wajarlah difahami terlebih dahulu realiti dan dasardasar pembangunan pada zaman beliau. Pembangunan pada Zaman Mahathir (1981 hingga Oktober 2003) Asas Falsafah dan Ideologi Pembangunan Mahathir Kefahaman tentang dasar dan strategi pembangunan zaman Mahathir akan lebih mudah difahami dan menjadi lebih menyeluruh, jika kita mengkaji dua perkara yang saling berkaitan dan yang mungkin telah saling mempengaruhi falsafah serta pendekatan pembangunannya. Kedua-dua perkara tersebut ialah idealisme and ideologi negara. Idealisme Mahathir Selain mengkaji sejarah hidupnya secara kronologi, satu pendekatan lain yang berguna untuk memahami idealisme Mahathir 476


1

adalah dengan menganalisis tema-tema utama yang mungkin telah mempengaruhi pembentukan pemikiran dan falsafahnya. Tema-tema tersebut boleh dikenal pasti menerusi hasil-hasil penulisannya seperti buku, The Malay Dilemma dan The Challenge serta artikel-artikelnya yang sering tersiar dalam akhbar The Sunday Times di Singapura seawal tahun-tahun 1940an. Begitu juga dengan ucapan-ucapan dan dasar-dasar yang diperkenalkannya semasa beliau menjadi Perdana Menteri. Tema utama (underlying theme) pemikirannya terutama pada peringkat awal, pada pendapat penulis, berkaitan dengan nasib yang dialami dan menimpa bangsanya iaitu bangsa Melayu. Bermula dengan inilah beliau kemudian melakarkan bagaimana masyarakat Malaysia yang sudah menjadi majmuk ini perlu dibangunkan untuk menjadi satu bangsa yang disegani oleh negara-negara atau bangsa-bangsa yang lain. Kertas kerja ini tidak bermaksud untuk memperinci perkara ini, tetapi memadai dengan mengatakan bahawa perkara yang menjadi perhatian Perdana Menteri Malaysia yang keempat itu mempunyai kaitan dengan sebab-sebab yang membawa kepada kemunduran orang Melayu termasuklah : • Faktor penjajah (orang Eropah terutama Inggeris) • Faktor imigran (kaum Cina dan India) • Faktor Melayu (bangsa Melayu sendiri) Penjelasan terperinci tentang faktor-faktor ini bolehlah diperoleh dengan membaca hasil-hasil karya beliau terutamanya buku The Malay Dilemma dan The Challenge. Ideologi Negara Apa yang dimaksudkan oleh penulis sebagai ideologi negara ialah falsafah dan sistem idea yang dipegang serta menjadi rujukan utama negara dalam proses pembangunannya. Sumber utama ideologi negara ialah Perlembagaan Negara dan Rukun Negara.

477


Sumber Pertama: Perlembagaan Negara Antara perkara utama dalam Perlembagaan Negara yang memberikan panduan, menentukan had perundangan dan moral masyarakat Malaysia umumnya termasuklah : • Agama (The Religion) • Kesultanan (The Royalty) • Melayu (The Malays) • Bahasa (The Language) Sumber Kedua : Rukun Negara Sebagaimana yang telah dinyatakan, Rukun Negara merupakan consensus atau ijmak masyarakat Malaysia pelbagai kaum dalam menzahirkan komitmen dan ikrar mereka untuk membentuk satu masyarakat yang bersatu padu berasaskan prinsip-prinsip yang berikut: • • • • •

Kepercayaan kepada Tuhan Kesetiaan kepada Raja dan Negara Keluhuran Perlembagaan Kedaulatan Undang-Undang Kesopanan dan Kesusilaan

Sumber-sumber Lain Sumber-sumber yang lain yang boleh dianggap sebagai pembentuk ideologi negara tetapi bersifat sekunder kepada Perlembagaan Negara dan Rukun Negara dan yang mungkin telah mempengaruhi atau/dan menghadkan falsafah Mahathir termasuklah garis-garis kasar atau kerangka dasar-dasar pembangunan. Ia termasuklah Rancanganrancangan Malaysia dan Dasar-dasar Pembangunan Utama seperti D E B , Dasar Pembangunan Negara, Dasar Pembangunan Wawasan dan juga Wawasan 2020 (yang juga merupakan idea asal beliau).

478


Pendekatan dan Strategi Pembangunan Mahathir Walaupun kedua-dua sumber ini, iaitu idealisme Mahathir sendiri dan ideologi negara telah saling mempengaruhi pembentukan pemikiran Mahathir, penulis hanya akan menyatakan falsafahnya dengan ringkas yang lahir daripada sumber yang pertama iaitu idealismenya sendiri. Dengan mengambil tiga faktor kemunduran orang Melayu sebagaimana yang telah disebutkan sebelum ini, Mahathir mencadangkan pendekatan bersifat revolusionari (a revolutionary approach) untuk memulihkan keadaan orang Melayu. Ini dimaksudkan oleh sebagai a carefully planned revolution, iaitu strategi yang radikal untuk menyediakan peluang yang adil kepada bangsa M e l a y u bagi membolehkan mereka bersaing dengan bangsa yang lain atas asas yang sama (on an equal basis). Antara lain, cadangannya itu memerlukan tindakan tegas kerajaan dalam melaksanakan apa yang disifatkan oleh beliau sebagai "constructive protection of the Malays" dalam dasar pembangunan. Ini perlu bermula dengan pendidikan yang betul serta latihan untuk memberikan persediaan kepada mereka bagi menghadapi sebarang perkembangan baharu. Dengan kata-kata lain, orang Melayu mestilah disedarkan daripada lenanya dan kerajaan perlu melatih mereka supaya mereka bersedia meraih keuntungan daripada apa saja dasar baharu yang diperkenalkan. Mahathir agak pesimistik dengan masa depan orang Melayu di tanah air sendiri jika perkara ini tidak diusahakan dengan sempurna dan penuh kesungguhan. Mahathir juga berpendapat bahawa orang Melayu mempunyai potensi dan peluang untuk berubah dalam proses pembangunan yang sedang giat berlangsung, jika mereka benar-benar sedar akan kesilapan dan sebab-sebab kemunduran mereka. Mereka seterusnya perlu mengambil jalan yang tepat serta cepat dan berusaha mencapainya dengan penuh tekun dan sabar. Penilaian dan kritikannya terhadap amalan, adat resam dan sifat negatif orang Melayu bertujuan menyedarkan mereka tentang bakat serta potensi yang dimiliki oleh mereka yang yang 479


sepatutnya digilap oleh mereka dan digunakan untuk meningkatkan taraf hidup mereka. Falsafah pembangunan ini dapat dilihat dengan jelas melalui penegasan yang diberikan oleh beliau : The history of any group of people has its dark and bright eras. No one nation remains backward forever. And no one nation is progressive always... When industry, efficiency, honesty, discipline and other good values are held in high regard and practiced, progressiveness is certain to be achieved. But when these values are placed low, or are held in high esteem but not practiced, the nation eventually becomes backward. Beliau memberikan contoh bagaimana sebelum kedatangan pendatang C i n a dan India, orang Melayu telah pun mempunyai keupayaan mengendalikan perdagangan dengan pedagang-pedagang dari serata dunia. Begitu juga dengan keupayaan dan kebolehan mereka dalam aktiviti kraftangan. Jelas, orang Melayu sebenarnya memang mempunyai kebolehan dan potensi untuk berjaya dan maju. Namun disebabkan kuatnya adat yang mengongkong mereka, usaha mesti dilakukan untuk menyedarkan mereka tentang adat-adat yang negatif dan ini perlu dilakukan dengan tegas tetapi bijaksana. Untuk mempertahankan pendekatan yang bijaksana, beliau berhujah bahawa pedagang Islam sebelumnya semestinya telah mengambil kira situasi dan adat tempatan ini apabila mereka datang untuk menyebarkan agama Islam kepada masyarakat tempatan terutama orang Melayu. Mahathir percaya bahawa sikap liberal penyebar Islam ketika itu memainkan peranan yang besar dalam menjadikan proses Islamisasi itu begitu efektif dan berjaya. Barangkali kita dapat memahami dengan lebih jelas apa yang ingin dilaksanakan oleh Mahathir. Beliau mahu membangunkan masyarakat Malaysia dengan mengambil kira secara khusus nasib orang Melayu dan 480


cara yang sesuai untuk melakukannya mengikut apa yang difikirkannya sesuai, iaitu dengan mengkaji dasar-dasar dan pendekatan pembangunan yang dirangka serta dilaksanakan pada zamannya. Oleh sebab kupasan terperinci setiap dasar tidak mungkin dapat kita lakukan dalam kesempatan yang terhad ini, maka apa yang dikemukakan ini hanyalah sebahagian daripada dasar-dasar tersebut untuk memberikan gambaran secara umum sahaja. Perbincangan ringkas berkaitan dengan beberapa dasar pembangunan yang terpilih serta penilaian dan pencapaiannya akan dibuat dalam bahagian yang berikutnya. Dasar-Dasar Utama pada Zaman Mahathir : Penilaian Ringkas. 1. Rangka Rancangan Jangka Panjang (RRJP) ~ RRJP 1 (1970-1990) • ( D E B - R M 2 , R M 3 , RM4, RM5) ~ RRJP 2 (1991-2000) • (sDPB-RM6,RM7) ~ RRJP 3 (2001-2010) • (DEW - RM8, RM9) 2. Rancangan Lima Tahun Pembangunan ~ Rancangan Malaysia Keempat (1981-1985) ~ Rancangan Malaysia Kelima (1986-1990) ~ Rancangan Malaysia Keenam (1991-1995) ~ Rancangan Malaysia Ketujuh (1996-2000) ~ Rancangan Malaysia Kelapan (2001-2005) 3. Dasar-dasar Utama ~ Dasar Ekonomi Baru (DEB) ~ Dasar Pembangunan Baru (DPB) ~ Dasar Ekonomi Wawasan (DEW) 4.

Dasar-dasar Sokongan ~ Dasar-dasar ekonomi


• Dasar Persyarikatan Malaysia • Dasar Pertanian Negara • Dasar Perindustrian Negara

5.

~

Dasar-dasar sosial • Dasar Pendidikan Negara • Dasar Penerapan Nilai-nilai Islam dalam Pentadbiran • Dasar Kependudukan (70 juta) • Dasar Kebudayaan Kebangsaan • Dasar Belia Negara

~

Dasar-dasar politik • Dasar Luar Negara

~

Dasar-dasar lain • Dasar Pandang Ke Timur

Visi Khas - Wawasan 2020

Pencapaian Matlamat Dasar Pembangunan Negara Serta Kesannya terhadap Polarisasi K a u m Dengan matlamat dan objektif setiap dasar yang diperkenalkan, kita mengandaikan bahawa Malaysia mungkin telah mencapai tahap yang tertentu dalam usahanya untuk mencapai matlamat dan objektif dasardasar tersebut dari segi ekonomi, sosial dan lain-lain sama ada sepenuhnya atau sebahagiannya. Berikut ialah beberapa fakta yang kebanyakannya dipetik daripada Rangka Rancangan Jangka Panjang Kedua 1991-2000 untuk melihat secara sepintas lalu pencapaian beberapa matlamat secara selektif terutamanya berkaitan dengan pencapaian D E B selepas tamat tempohnya pada tahun 1990. Kebanyakan jadual dan datadata yang diberikan tidak dibincangkan kerana ia adalah agak jelas untuk difahami (self-explanatory). Dengan bantuan jadual-jadual i n i , 482


perbandingan terhadap apa yang telah diusahakan atau belum dicapai akan dapat dibuat. Dengan ini, kita akan dapat memikirkan caranya untuk kita sama-sama membantu negara meningkatkan kuantiti serta kualiti pencapaian yang ada sekarang. Impak yang diberikan oleh pencapaianpencapaian tersebut dalam mengurangkan atau mengatasi masalah polarisasi kaum di M a l a y s i a boleh dianalisis misalnya dengan membandingkan data-data tahun sebelum D E B dilancarkan dan datadata tahun selepas tamat tempohnya. Sebelum itu wajarlah dikaji sepintas lalu status peruntukan kepada rancangan-rancangan lima tahun Malaysia untuk menilai sejauh manakah kerajaan telah membelanjakan wang rakyat untuk pembangunan negara. Jadual 2 Jumlah Peruntukan Rancangan Lima Tahun Malaysia ( R M Juta) SEKTOR

RTM1

RTM2

RM1

RM2

(56-60) (61-65) (66-70) (71-75)

RM3

RM4

RM5

(76-80)

(81-85)

(86-90)

Ekonomi

741.2 1,985.6 2,634.4 6,077.37 18,480.55 22,764.55 23,548.40

Sosial

171.7

631.6

803.1 1,551.49

5,494.63 6,388.14

Keselamatan

43.0

311.4

666.8 1,131.33

6,309.41 9,371.55

Pentadbiran

50.8

180.2

138.1

JUMLAH

190.24

862.42

803.31

9,034.77 4704.44 2,787.80

1,006.7 3,108.8 4,242.4 8,950.43 31,147.01 39,329.50 40,075.41

Untuk menilai pencapaian D E B , berikut ialah beberapa fakta terutama seperti yang dilaporkan dalam Rangka Rancangan Jangka Panjang Kedua (1991-2000) dan sumber-sumber lain seperti yang dinyatakan di bawah jadual atau di bahagian nota kaki.


Jadual 3

Matlamat dan Pencapaian Ekonomi Makro dalam RPJP 1 1971-1990

Kadar Pertumbuhan Purata, 1971-90 KDNK Penggunaan Swasta Penggunaan Awam Pelaburan Swasta Pelaburan Awam Export Import Pekerjaan Tenaga Buruh

Matlamat RRJP1

Pencapaian RRJP1

(% setahun)

(% setahun) 6.7 6.3 7.1 9.4 10.0 9.2 10.0 3.4 3.3

8.0 6.2 9.1 8.5 10.1 7.1 5.2 3.3 3.1

Jadual 4 Matlamat dan Pencapaian Kadar Pengangguran dalam RRJP 1 Matlamat 1990 3.6

Kadar Pengangguran

484

Pencapaian 1990 6.01


Jadual 5 Matlamat dan Pencapaian RRJP 1 Berdasarkan Sektor M A T L A M A T PENCAPAIAN 1970 Bahagian kepada K D N K (%) Pertanian dan perhutanan Perlombongan Pembuatan Pembinaan Perkhidmatan Duti import ditolak bayaran Perkhidmatan bank Bahagian kepada Jumlah Guna Tenaga Pertanian dan perhutanan Perlombongan Pembuatan Pembinaan Perkhidmatan

3

1990

1990

29.0 13.7 13.9 3.8 36.2 3.4

19.7 2.6 26.2 4.7 48.3 -1.5

18.7 9.7 27.0 3.5 42.3 -1.2

53.5 2.6 8.7 2.7 32.5

35.1 1.5 16.8 3.6 43.0

27.8 0.6 19.5 6.4 45.7

Jadual 6 Matlamat dan Pencapaian RRJP 1 Berdasarkan Sektor

Kadar Pertumbuhan Purata, 1971-90 Pertanian dan perhutanan Perlombongan Pembuatan Pembinaan Perkhidmatan 4

Matlamat

Pencapaian

1990

1990

(%)

(%)

5.4 3.8 12.2 8.3 8.5

4.4 4.9 10.3 6.4 7.6


Jadual 7 Pencapaian dalam Beberapa Petunjuk Mutu Kehidupan 1970

1990

Jangka hayat (tahun) Lelaki 61.6 Perempuan 65.6 32.4 Kadar kelahiran bagi setiap 1000 penduduk Kadar kematian bayi bagi setiap 1000 kelahiran hidup 39.4 Kadar kematian bagi setiap 1000 penduduk 6.7 88.2 Nisbah kemasukan ke sekolah rendah (%) Nisbah guru-murid (rendah dan menengah) 28.9 1:4,302 1:2,656 Nisbah doktor-penduduk 22 TV bagi setiap 1000 penduduk Kenderaan penumpang bagi setiap 1000 26 penduduk 1.0 Telefon bagi setiap 100 penduduk 21,182 Jalan raya (km)

69.0 73.5 27.1 13.5 4.7 98.9 20.9 100 96 9.7 39,113

Jadual 8 Kadar Kemiskinan (Semenanjung Malaysia) Matlamat Kadar kemiskinan (%) Luar Bandar Bandar Bumiputera Cina India Lain-lain

1970 49.3 58.7 21.3 65.0 26.0 39.0 44.8

1976 -

Pencapaian 1990 16.7 23.0 9.1 -

1990 15.0 19.3 7.3 20.8 5.7 8.0 18.0


Jadual 9 Kadar Kemiskinan (Sabah) Sabah Matlamat Kadar kemiskinan (%) Luar Bandar Bandar Bumiputera Cina Lain-lain'

1970 -

1976 58.3 65.6 26.0 67.1 22.2 15.7

Pencapaian 1990 -

1990 34.3 39.1 14.7 41.2 4.0 6.3

Jadual 10 Kadar Kemiskinan (Malaysia) Malaysia Kadar kemiskinan Luar Bandar Bandar Bumiputera Cina India Lain-lain

-

487

42.4

-

17.1

50.9 18.7 56.4 19.2 28.5 44.6

-

21.8 7.5 23.8 5.5 8.0 12.9


Jadual 11 Pendapatan Purata Bulanan Isi Rumah (berdasarkan harga semasa)

Semenanjung Malaysia Keseluruhan Bumiputera Cina India Lain-lain Sabah Keseluruhan Bumiputera Cina Lain-lain Malaysia Keseluruhan Bumiputera Cina India Lain-lain 5

1970

1976

1990

264 172 394 304 813

-

1,163 931 1,582 1,201 3,446

-

513 344 1,191 1,415

1,148 895 2,242 2,262

505 339 796 537 996

1,167 928 1,631 1,201 3,292

-

Dasar Penerapan Nilai-nilai Islam dalam Pentadbiran Selain menekankan nilai-nilai Islam yang universal untuk diamalkan oleh kakitangan kerajaan, kesan dan pendekatan Islam zaman Mahathir juga telah dizahirkan dalam pelbagai bentuk dan mencapai beberapa hasil yang membanggakan ummah seperti yang berikut: • • 5

Penubuhan Universiti Islam Antarabangsa Malaysia (UIAM). Penubuhan Bank Islam.

Semenanjung Malaysia sahaja.


• • • •

Penubuhan Syarikat Takaful Islam Malaysia Berhad. Penubuhan Institut Antarabangsa Pemikiran dan Tamadun Islam (ISTAC). Penubuhan Institut Kefahaman Islam Malaysia (IKIM). Menamai semula Musabaqah Membaca al-Qur'an sebagai Ujian Tilawah al-Qur'an supaya lebih konsisten dengan semangat ajaran Islam, iaitu al-Qur'an pada asalnya bukanlah untuk dipertandingkan tetapi untuk dibaca, difahami dan diamalkan.

•

Pengenalan slogan seperti "Bersih, Cekap dan Amanah" untuk memperbaik k'ualiti kerja terutama di kalangan pekerja sektor awam supaya produktiviti dapat dipertingkatkan.

•

Memperkenalkan slogan "Kepimpinan Melalui Teladan" sebagai usaha menggalakkan usaha memupuk kepemimpinan yang berkualiti. Lain-lain.

•

Ulasan dan Penutup Kertas kerja ini cuba membincangkan pengalaman Malaysia dalam menangani masalah polarisasi kaum dengan melaksanakan dasar-dasar pembangunan yang difikirkan perlu oleh kerajaan. Tumpuannya diberikan lebih kepada D E B kerana ia merupakan dasar yang crucial dan merupakan logical response terhadap pengalaman pahit yang dialami berikutan peristiwa 13 M e i 1969. Bagi banyak pihak, peristiwa ini merupakan kesan negatif yang dibawa oleh polarisasi antara kaum terutama kerana wujudnya ketidakseimbangan dalam pengagihan sumber ekonomi negara. Dari segi pencapaian, didapati banyak aspek yang telah menunjukkan peningkatan yang memberangsangkan, sebagaimana yang ditunjukkan oleh data-data yang telah dikemukakan sebelum ini. Namun demikian, terdapat beberapa aspek yang belum dicapai sepenuhnya. Sehubungan itu, kita mempunyai tanggungjawab untuk mencari sebab atau alasan bagi kegagalan kita itu dan bagaimana pula kita dapat samasama menyumbang untuk mencari jalan bagi memperbaiknya. 489


Dalam hal ini, kita mestilah bijak membezakan antara dasar dengan pelaksanaan. Pada pendapat penulis, dari segi dasar, Malaysia mempunyai dasar pembangunan yang munasabah dan realistik terutama dengan mengambil kira keperluan serta tuntutan pelbagai kaum yang ada. Namun, kegagalan untuk mencapai beberapa matlamat yang berkaitan dengan beberapa aspek tertentu, mungkin disebabkan oleh kelemahan dalam aspek pelaksanaan yang sebahagiannya juga mempunyai kaitan dengan sikap sebahagian rakyat seperti amalan " A l i Baba", mengambil jalan mudah, mengamalkan rasuah dan sikap-sikap negatif yang lain. Selain itu, jentera kerajaan juga mungkin mempunyai kekurangan dan kelemahan yang perlu dipertingkatkan dengan segera di samping bersedia menerima segala bentuk kritikan. Namun, yang lebih penting bagi semua pihak ialah menyedari kelemahan serta kekurangan masing-masing dan berusaha mengambil tindakan secara kolektif untuk mengatasi masalah ini dengan efektif dan dengan kadar segera. Walau bagaimanapun, kita juga harus bersyukur kerana dengan pencapaian-pencapaian yang ada setakat ini dan kerjasama serta penggemblengan tenaga semua pihak, negara telah dapat mengurangkan ethnic tension dan membina masyarakat yang lebih bersatu padu serta saling memahami. Sesungguhnya keadaan ini dapat menyelamatkan negara daripada mengulangi peristiwa pahit tahun 1969 yang ternyata amat merugikan negara dan rakyat. Sebagai penutup, penulis mahu menyenaraikan keutamaankeutamaan yang perlu diberikan perhatian, terutama dalam pembangunan dalam era global dan mengingatkan semua pihak tentang ungkapanungkapan penting. Ungkapan ini dipetik daripada kertas kerja oleh Perdana Menteri berhubung dengan usaha membina sebuah negara maju berdasarkan acuan sendiri pada tahun 2020 menerusi konsep pembangunan yang lebih komprehensif.


Dalam usaha mengurangkan jurang-jurang yang berikut, jurang ekonomi antara kaum, jurang antara bandar dengan luar bandar, jurang antara yang kaya dengan miskin, jurang digital dan lain-lain dalam negara, keutamaan haruslah ditumpukan terhadap kemajuan bidang-bidang yang berikut demi membolehkan negara bersaing di peringkat global dengan lebih yakin serta realistik : • • • •

Kemajuan teknologi dan ketenteraan. Kemajuan spiritual dan moral. Kemajuan pendidikan dan ilmu. Kemajuan dalam berfikiran rasional dan realistik.

Berikut ialah ungkapan-ungkapan Tun Dr. Mahathir, bekas Perdana Menteri Malaysia: • •

•

Kita perlu menjadi negara yang maju menurut acuan kita sendiri. Malaysia tidak harus menjadi negara yang maju dari segi ekonominya semata-mata. Negara kita mestilah menjadi negara maju dari segala seginya; dari segi ekonomi, politik, sosial, kerohanian, kejiwaan dan kebudayaan. K i t a hendaklah mencapai kemajuan sepenuhnya dari segi perpaduan negara dan kesepaduan sosial, dari segi ekonomi, keadilan sosial, kestabilan politik, sistem pemerintahan, mutu kehidupan, nilai-nilai sosial dan kerohanian, selain mempunyai rasa bangga dan keyakinan akan bangsa sendiri. Cabaran keempat ialah membentuk sebuah masyarakat yang kukuh ciri-ciri moral dan etikanya, dengan warganya mempunyai nilai keagamaan dan kerohanian yang utuh dan ditunjangi oleh budi pekerti yang luhur.

HUBUNGAN HARMONI ANTARA KAUM KUNCI KESTABILAN NEGARA Tan Sri Prof. Dato' Seri Panglima Abu Hassan Othman

Abstrak ehar eharmonian antara kaum merupakan pemangkin bagi kestabilan politik, ekonomi dan sosial negara. Khusus bagi Malaysia, keharmonian antara pelbagai kaum yang ada di negara ini perlulah dikekalkan dan ini memerlukan komitmen yang tinggi daripada semua pihak yang terlibat, khususnya semua kaum. Kerajaan telah melaksanakan pelbagai dasar untuk mewujudkan dan meningkatkan keharmonian antara kaum dan rakyat pula bertanggungjawab memberikan sokongan untuk memastikan dasar ini benar-benar mencapai matlamatnya. Kesedaran dan komitmen setiap rakyat amat diperlukan untuk memastikan bahawa kekuatan yang dimiliki kerana keharmonian yang wujud selama ini tidak disia-siakan begitu sahaja. Cabaran yang dibawa oleh arus globalisasi amatlah besar dan setiap rakyat atau kaum negara ini perlulah sentiasa bersedia menghadapinya terutama jika ia ternyata berupaya menggugat keharmonian serta ketenteraman yang dipertahankan dari generasi ke generasi.


Pengenalan Harmoni dari segi pemahaman dan pemerhatian biasa bolehlah ditakrifkan sebagai keadaan atau suasana yang penuh aman damai tanpa konflik fizikal atau kacau bilau. Dalam konteks masyarakat Malaysia dan dengan merujuk hubungan antara kaum, harmoni bolehlah dimaksudkan sebagai ketiadaan pergeseran atau konflik fizikal di kalangan pelbagai kaum di negara ini, yakni dalam hubungan seharian antara satu sama lain. Keadaan seperti ini secara automatik boleh dijangka atau diandaikan akan mewujudkan dan mengekalkan kestabilan negara. Negara akan menjadi stabil kerana anggota masyarakatnya, atau semua warga negara, saling berinteraksi dengan baik dalam pelbagai urusan. Pendeknya, keharmonian hubungan antara kaum boleh mewujudkan dan mengekalkan kestabilan negara. Kebelakangan i n i , sarjana hubungan antarabangsa mula menekankan semula kepentingan kestabilan politik berkaitan dengan soal keselamatan negara. Isu keselamatan tidak lagi hanya dikaitkan dengan pertahanan terhadap serangan kuasa luar semata-mata walaupun kita telah pun menyedari bahaya dari luar itu sentiasa wujud dalam dunia hari ini. Mereka turut menekankan kepentingan faktor dalaman seperti kekukuhan ekonomi, keharmonian masyarakat dan lain-lain bagi menjamin kestabilan negara. Kestabilan negara pula sememangnya mempunyai pertalian langsung dengan isu keselamatan negara (Kamarulnizam Abdullah, 1999)

Pentakrifan Harmoni Harmoni atau keharmonian haruslah dilihat dari perspektif yang lebih bermakna, iaitu selain keadaan tanpa konflik semata-mata. Ia seharusnya juga dilibatkan dengan unsur dalaman, iaitu sesuatu yang lebih abstrak. Hal dalaman atau abstrak ini perlu diambil kira kerana seseorang boleh berhujah bahawa ketiadaan konflik fizikal atau penghapusan kacau bilau tidak semestinya bermakna wujudnya 494

Hubungan Harmoni Antara Kaum Kunci Kestabilan Negara

keharmonian. Konflik fizikal tidak wujud atau tidak diwujudkan mungkin kerana ahli masyarakat berkenaan bersedia atau rela untuk saling bertolak ansur sahaja (tanpa rasa sukarela atau harmoni). Mereka juga mungkin mengelakkan konflik fizikal kerana mereka takut akan tindakan undangundang dan hukuman mahkamah sekiranya mereka menimbulkan konflik fizikal atau kacau bilau. Dengan kata-kata lain, sebagai anggota masyarakat, mereka mungkin menerima hakikat bahawa mereka akan menanggung kerugian dari segi ekonomi, kesejahteraan dan kerukunan hidup dan pelbagai bentuk masalah yang lain lagi sekiranya mereka mencetuskan konflik fizikal atau huru-hara. Berdasarkan rasional ini, mereka berusaha mengawal atau membendung perasaan tidak puas hati atau unsur tidak harmoni yang wujud dalam diri mereka. Oleh yang demikian, perasaan sedemikian dibendung sebaik mungkin agar tidak terluah sehingga boleh mencetuskan kacau-bilau. Keadaan tidak harmoni yang terpendam ini, dari satu segi, seolah-olah menepati suasana yang cuba diungkap oleh pepatah Melayu yang berbunyi, " A i r yang tenang jangan disangka tiada buaya." Kewujudan Harmoni Luaran : Memadai atau Berbahaya? Dari sudut pandangan realis, berkemungkinan kewujudan harmoni luaran atau ketiadaan konflik ketara merupakan sesuatu yang telah pun memadai. Seseorang mungkin boleh atau mahu berhujah bahawa agak keterlaluan untuk mengharapkan kewujudan atau pembentukan sebuah masyarakat ideal yang bebas daripada konflik dalaman serta luaran. Malah seseorang itu boleh juga menegaskan bahawa konflik itu juga mempunyai unsur dinamiknya yang tersendiri. Ini bermakna, ia juga boleh menjana persaingan sihat atau interaksi positif di kalangan pelbagai pihak atau kaum. Semuanya ini akhirnya boleh pula menghasilkan keadaan yang lebih baik. Justeru tidak hairanlah sekiranya setengahsetengah pihak lebih selesa mengamalkan conflict management dan bukannya conflict resolution.


Pemantauan dan Pengawalan Dengan mempelajari pengalaman dan sejarah sendiri, Malaysia telah menggubal dan mengimplementasi peraturan atau sistem perundangannya bagi mengawal konflik perkauman. Ini dilakukan bagi memastikan bahawa konflik seumpama ini tidak akan mencetuskan suasana dalam masyarakat. Sebagaimana yang kita maklum, ekoran peristiwa 13 M e i 1969, pindaan perundangan atau akta (Akta Hasutan 1971) telah dibuat iaitu akta melarang mana-mana pihak mempersoalkan peruntukan tertentu dalam perlembagaan negara. Ia bertujuan untuk memastikan kedua-dua pihak, bumiputera dan bukan-bumiputera, tidak berasa kedudukan dan hak masing-masing tercabar. Golongan bumiputera akan berasa selesa dengan keselamatan kedudukan istimewa mereka sementara golongan bukan bumiputera tidak berasa bimbang dengan hak kerakyatan mereka. Dengan adanya peraturan ini, sesiapa yang melanggar akta berkenaan akan dikenakan hukuman di sisi undang-undang. Oleh sebab manusia lazimnya tidak akan sewenang-wenangnya mengambil risiko untuk melanggar undang-undang negara, maka mereka akan taat dan patuh kepada undang-undang berkenaan. Dengan yang demikian, tidaklah timbul sebarang konflik dan terpeliharalah pula keharmonian serta kestabilan dalam negara. Kewajaran pendirian ini tidak dapat dinafikan. Berdasarkan petanda atau indeks luaran, keharmonian di kalangan pelbagai kaum di negara kita sudah kelihatan bertambah baik kebelakangan ini. Keadaan ini didorong oleh kejayaan dasar pemerintah atau kerajaan yang telah mengurangkan jurang perbezaan ekonomi antara kaum di negara ini. Dalam hal ini, Dasar Ekonomi Baru telah memainkan peranan yang begitu penting atau kritikal. (Abu Hassan Othman, et. al. 2003).


Idealisme : Satu Jaminan yang Lebih Baik Keharmonian luaran sahaja juga pasti mempunyai risikonya. Dari satu sudut, ia boleh dilihat hanya sebagai satu manifestasi kebimbangan menanggung kerugian akibat hukuman yang dikenakan atas kesalahan melanggar undang-undang. Oleh yang demikian, keharmonian dipelihara bukanlah kerana anggota masyarakat benar-benar mempercayai asas keharmonian berkenaan tetapi kerana takut akan akibat tidak memeliharanya. Pendeknya, ia lebih bersifat utilitarian dan tidak berasaskan idealisme tulen. Oleh sebab ia tidak dijiwai secara mendalam oleh anggota masyarakat atau oleh majoriti besar anggota masyarakat, keharmonian mungkin tergugat atau boleh digugat apabila terdapat elemen yang melanda atau mencabarnya. Keharmonian sedemikian itu mudah sahaja retak apabila sebahagian kecil atau sekumpulan signifikan masyarakat mengutamakan kepentingan kelompok dan rela pula mengorbankan keharmonian umum. Kepentingan sektarian atau kelompok itu mungkin dirasakan sah oleh kelompok yang berkenaan tetapi pada masa yang sama dirasakan tidak dilayan secara sewajarnya selama ini oleh pihak pemerintah atau badan yang bertanggungjawab. Pendeknya, apabila faedah kelompok sudah tidak dapat dikecap lagi atau keadaan tidak lagi membolehkannya dinikmati (mungkin kerana terdapatnya keadaan yang tidak baik), maka kerharmonian itu dikorbankan. Inilah risikonya. Dalam keadaan ini, iaitu keadaan yang hanya diliputi oleh keharmonian luaran, bolehlah diandaikan bahawa kelompok yang tidak berpuas hati selama ini hanya mengawal perasaan. Justeru, keharmonian yang terzahir di kalangan masyarakat kelihatan tidak terjejas tetapi disebabkan keharmonian hanya berada di permukaan sahaja ia mudah atau amat mudah untuk menjadi mangsa kepada gangguan.


Perlu juga ditekankan bahawa keharmonian antara kaum juga boleh dieksploitasi sehingga tercetusnya ketidakharmonian (Tan CheeBeng, 1995). Sekiranya hal yang sedemikian boleh berlaku maka amat pentinglah keharmonian luaran dielakkan kerana ia akan lebih mudah dieksploitasi. Gangguan terhadap keharmonian yang tidak kukuh atau rapuh sifatnya, boleh berpunca dari dalam negara sendiri atau juga dari luar negara. Ia boleh tercetus daripada pelbagai keadaan dan beraneka pula bentuknya. Misalnya, sekiranya sesuatu krisis ekonomi melanda negara yang mungkin diakibatkan oleh faktor dalaman atau luaran, masyarakat yang tidak dijalin dengan hubungan harmoni yang kental akan mudah sahaja terjerumus ke dalam kancah konflik sesama sendiri. Kaum-kaum yang ada boleh sahaja menuding jari antara satu dengan yang lain; mencari kesalahan kaum lain, saling tuduh menuduh, malah sehingga sanggup melepaskan kemarahan terhadap kaum lain. Seandainya keharmonian antara kaum sudah sebati dalam kehidupan masyarakat berkenaan, sudah tentulah persengketaan sedemikian itu tidak boleh berlaku. Sebaliknya, pelbagai kaum yang wujud akan lebih berusaha merapatkan lagi jurang antara mereka dan sentiasa bersedia menghadapi sebarang bentuk cabaran atau konflik yang mungkin timbul dan bukan pula memburukkan lagi keadaan tersebut dengan mencetuskan konflik atau huru-hara. Krisis Ekonomi Asia 1997 dan Cabaran yang Lain Sehubungan dengan isu yang telah diutarakan, kita telah menyaksikan bagaimana krisis ekonomi yang melanda Asia pada tahun 1997 telah mencetuskan konflik antara kaum di sebuah negara tetangga kita tetapi Malaysia sendiri telah terselamat daripada sebarang konflik atau krisis perkauman. Keadaan ini membolehkan kita membuat kesimpulan bahawa tahap keharmonian di kalangan pelbagai kaum di Malaysia sudah sampai ke tahap yang agak ampuh. Krisis ekonomi yang melanda rantau Asia enam tahun yang lalu itu juga menunjukkan bahawa salah satu faktor yang boleh menggugat kestabilan serta keharmonian negara ialah krisis ekonomi. 498


Cabaran terhadap keharmonian masyarakat juga boleh timbul dalam bentuk penulisan, iaitu sama ada melalui laporan akhbar, artikel dan jurnal, buku atau sesuatu yang disebarkan dalam siber. Penulisan ini boleh berkisar tentang keadaan sama ada dan/atau asas pembentukkan, politik dan pentadbiran sesebuah negara. Ia boleh secara langsung atau tidak langsung, secara halus atau terang-terangan atau juga menimbulkan ketidakpuasan hati di kalangan setengah-setengah atau semua kaum di negara yang berkenaan. Ketidakpuasan hati itu boleh menimbulkan ketidakstabilan sekiranya sebahagian atau kesemua rakyat terdorong untuk mengambil sesuatu tindakan yang boleh menjejaskan kerukunan masyarakat. Kestabilan itu juga juga boleh terancam kerana sekiranya keharmonian yang wujud hanyalah merupakan keharmonian yang bersifat luaran sahaja. Sebaliknya jika keharmonian antara kaum dalam negara tersebut berada pada tahap yang amat meyakinkan, maka cabaran yang melanda sesebuah negara, sama ada ia dalam bentuk penulisan seperti laporan media mahu pun akademik, tidak akan berupaya untuk mencetuskan ketidakstabilan sosial. Faedah Pengurangan Risiko Keharmonian yang bersifat luaran dan tidak tahan diuji sifatnya sememangnya mempunyai risiko. Ia berisiko kerana terdapat kemungkinan yang ia tidak dapat bertahan apabila wujudnya sesuatu tekanan. Oleh yang demikian, nyatalah bahawa adalah lebih baik sekiranya idealisme dijadikan matlamat. Keharmonian secara luaran boleh juga dianggap sebagai satu risiko yang tinggi dalam jangka masa panjang. Dalam jangka masa panjang, ia boleh menjadi lebih serius dan tiba ke tahap kronik. Di peringkat ini, ia mungkin menjadi amat sukar untuk diatasi. Kalaupun ia akhirnya dapat diatasi, prosesnya mungkin amat rumit dan memakan masa pula. Sudah tentulah juga ia akan menyebabkan pihak berwajib mengambil tindakan mengorbankan pelbagai sumber negara yang boleh dimanfaatkan untuk sektor lain.


Idealisme yang mahu direalisasikan ialah pewujudan keharmonian yang mantap. Keharmonian dalam sifatnya seperti ini boleh dijadikan asas kestabilan negara. Ia tidak akan musnah biarpun dilanda oleh pelbagai bentuk cabaran sama ada yang datang dari dalam negara mahupun dari luar. Langkah ke Arah Pembentukan Hubungan Harmoni antara Kaum yang Mantap Usaha ke arah pewujudan keharmonian antara kaum yang mantap tentulah memerlukan tindakan tersusun dan berterusan. Sebagaimana yang telah disebut sebelum ini, kita di Malaysia mempunyai pengalaman sejarah kita sendiri. Suka ataupun tidak, Peristiwa 13 Mei 1969, telah terpahat dalam ingatan dan menjadi pengajaran yang amat berguna berhubung dengan kepentingan mengekalkan hubungan yang harmoni antara kaum. Sebagaimana yang juga telah dinyatakan, kerajaan telah menggubal pindaan undang-undang bagi memastikan hubungan harmoni antara kaum tidak terjejas. Pemntukan pemndangan ini boleh dikekalkan. Ia boleh sahaja dianggap sebagai langkah keselamatan yang dapat atau sah dilakukan sekiranya keadaan memerlukan, demi memelihara kestabilan negara. Pada masa yang sama, langkah atau didikan bagi menimbulkan rasa tanggungjawab terhadap pemntukan ini dan juga yang berkaitan dengan keharmonian secara umumnya harus dipertingkatkan. Perkembangan di Barat Peningkatan kesedaran terhadap pengekalan keharmonian amat diperlukan sekiranya beberapa faktor atau perkembangan terbaru diambil kira. Pertama, berkemungkinan pengajaran daripada peristiwa 13 Mei telah menjadi kian luntur di kalangan generasi muda, lebih-lebih di kalangan mereka yang lahir selepas peristiwa tersebut. Lantaran Peristiwa 13 M e i mungkin tidak lagi relevan seperti suatu masa dahulu. 500


Kebelakangan ini, beberapa perkara yang nampaknya tidak serasi dengan peruntukan yang terdapat dalam peraturan sedia ada, kian kerap diperkatakan. Antaranya termasuklah arus globalisasi, sistem meritokrasi dan hasrat untuk membentuk bangsa Malaysia. Unsur atau elemen yang kelihatan bercanggah dengan beberapa pengalaman selama ini mungkin boleh melonggarkan komitmen rakyat atau sebahagian rakyat kepada persefahaman asal. Oleh itu, perkara ini juga perlulah ditangani di peringkat falsafah, intelektual dan akademik. Penyelidik-penyelidik dan juga institusi yang berkaitan seharusnya memberikan tumpuan yang mendalam serta berterusan terhadap isu atau permasalahan ini. Sebagai contoh, di Universiti Malaysia Sabah, Unit Etnografi dan Pembangunan Soaial telah ditubuhkan. Unit ini berperanan membuat kajian berhubung dengan perkara ini. Di samping itu, asas intelektual atau falsafah yang telah terbina, seharusnya disebarluaskan ke peringkat umum untuk dikongsi bersama oleh seluruh masyarakat. Usaha ke arah ini juga seharusnya dirancang secara sistematik dan dilaksanakan secara berkesan. Untuk tujuan itu, penerapannya ke dalam kurikulum persekolahan tentulah akan memberikan sumbangan yang bermakna. Selain institusi pendidikan sebagai salah satu sektor formal, pemupukan nilai mencintai keharmonian di kalangan rakyat di sektor yang tidak formal juga harus diberikan perhatian. Sehubungan itu, peranan ibu bapa dan pemimpin masyarakat juga perlu diberikan perhatian utama. Rumusan Keharmonian antara kaum amat wajar dipelihara demi menjamin kestabilan negara. Sehubungan itu, penulis telah memberikan penekanan bahawa keharmonian antara kaum perlu dipupuk dan disemai menerusi kefahaman yang mendalam. Ia seharusnya dijiwai dan dihargai oleh semua anggota masyarakat. Ia bukan setakat terpelihara hanya melalui kawalan dan penguatkuasaan undang-undang semata-mata. Demi mencapai matlamat tersebut, maka penyelidikan terhadap isu ini perlu 501


dilakukan dan hasilnya boleh dimanfaatkan bersama oleh seluruh anggota masyarakat. Setiap anggota masyarakat juga seharusnya bertanggungjawab untuk memelihara hasrat bagi memupuk dan mempertingkatkan keharmonian antara kaum dalam negara. Dengan cara ini sahajalah kestabilan akan terjamin dan manfaat bersama akan turut terpelihara.

502

HAK DAN TANGGUNGJAWAB PELBAGAI KAUM DI BAWAH PERLEMBAGAAN MALAYSIA Prof. Madya Dr. Nik Ahmad Kamal bin Nik Mahmod Abstrak elain memberikan hak-hak kepada rakyat, negara dan negeri-negeri di bawah Persekutuan Malaysia, Perlembagaan Malaysia juga menetapkan beberapa tanggungjawab yang wajib bagi Kerajaan Persekutuan dan Kerajaan Negeri-negeri. Dari segi hak, warganegara pelbagai kaum dan juga bukan warganegara, Perlembagaan Persekutuan Malaysia memberikan peruntukan-peruntukan yang jelas. Ada pendapat yang menyatakan bahawa "Perlembagaan dianggap sebagai 'groundnorm' sesebuah negara. Ia merupakan sumber undang-undang persekutuan yang lain dan asas mendapatkan perlindungan daripada penyelewengan kuasa mana-mana organisasi kerajaan. Oleh itu, Perlembagaan bolehlah dianggap sebagai dokumen perjanjian yang menentukan tugas serta tanggungjawab negara dan rakyat". Pengenalan Sama seperti kebanyakan perlembagaan bertulis di dunia, perlembagaan Malaysia tidak menyebut tentang tangungjawab seorang warganegara. Peruntukan jelas yang ada ialah berkaitan dengan kuasa

503


dan tanggungjawab badan-badan kerajaan, parlimen serta mahkamah. Di samping itu, penekanan diberikan kepada hak-hak asasi rakyat yang perlu dijamin oleh kerajaan. Oleh yang demikian, perbincangan tentang hak dan tanggungjawab pelbagai kaum di bawah Perlembagaan Malaysia perlu dilihat dalam konteks yang lebih luas. Ia perlu dikaitkan dengan maksud dan definisi hak selain tanggungjawab dalam jurisprundens barat. Hak dan Tanggungjawab Berdasarkan Jurisprudens Barat a)

Fahaman Golongan yang Berfikiran Positif dan Memiliki Kefahaman Undang-undang Secara Semula Jadi

Definisi undang-undang dari kaca mata pakar undang-undang barat boleh dibahagikan kepada dua kategori, iaitu definisi yang dipengaruhi oleh elemen sekularisme dan definisi yang mempunyai pengaruh elemen ketuhanan secara semula jadi. Pandangan pakar undang-undang sekular menekankan bahawa undang-undang ialah command atau arahan kerajaan yang berkuasa. Oleh yang demikian, ia hams dipatuhi tanpa mengambil kira sama ada undang-undang tersebut bertentangan dengan moral dan etika atau tidak. Kumpulan pakar undang-undang ini yang diketuai oleh John Austin dikenali sebagai golongan yang memiliki kefahaman yang positif terhadap undang-undang. Mereka beranggapan bahawa selagi kerajaan yang berkuasa membuat undang-undang mengikut peraturan yang ditetapkan, maka undang-undang tersebut sah dan mesti dipatuhi walaupun ia tidak adil serta menindas rakyat. Kumpulan juris di satu ekstrim yang lain pula menekankan kepentingan sesuatu undang-undang itu selaras dengan prinsip natural law atau prinsip undang-undang semula jadi yang bertitik tolak dari pada keadaan semula jadi dan undang-undang tuhan. Ia dikuasai oleh prinsip keadilan semula jadi yang diterapkan dengan konsep kebaikan untuk semua atau public good. Fahaman ini banyak dipengaruhi oleh pemikiran ahli-ahli falsafah Greek dan juga diterajui oleh paderi-paderi gereja Kristian. Nama-nama seperti Hobbes, Thomas Aquinas dan John Locke 504

Hak Dan Tanggungjawab Pelbagai Kaum Di Bawah Perlembagaan Malaysia

merupakan pakar undang-undang terkenal fahaman undang-undang semulajadi. Teori Hak, Tanggungjawab dan Hukuman Pandangan juris barat tentang konsep hak, tanggungjawab dan hukuman banyak dipengaruhi oleh definisi yang diberikan oleh mereka terhadap undang-undang. Hohfeld yang mengemukakan konsep hak dan tanggungjawab berpendapat bahawa dua elemen ini mempunyai berkaitan dengan hasil daripada teori jural correlatives iaitu hak berkaitan dengan tanggungjawab? Dalam hubungan dua insan, jika seorang mempunyai hak, seorang lagi mempunyai tanggungjawab yang korelatif. Walau bagaimanapun Hart berpendapat bahawa hak hanya wujud jika ia dikehendaki. Maksudnya, jika hak seseorang diambil, ia hanya diiktiraf sebagai hak j i k a beliau membuat tuntutan di mahkamah atau "menghendaki" hak tersebut. Namun demikian, pengkritik Hohfeld berpendapat bahawa tidak semua hak bersifat korelatif dengan tanggungjawab. Ini amat nyata dalam hubungan rakyat dengan negara. Tanggungjawab membayar cukai, menyerah penjenayah kepada polis, menghormati hak orang lain dan mematuhi undang-undang yang sah wujud tanpa korelatif dengan hak. Juris daripada kumpulan yang berpandangan positif, iaitu John Austin berpendapat bahawa tanggungjawab ialah satu perkara yang jelas, yang dikenakan terhadap seseorang seperti hutang yang ditanggung oleh orang tersebut. Beliau menganggap bahawa tanggungjawab undangundang ialah larangan yang disertakan dengan hukuman di bawah undang-undang jenayah dan sivil. Pandangan juris undang-undang semula jadi pula berpendapat bahawa hak dan tanggungjawab bergantung pada sama ada ia merupakan sebahagian daripada kehendak agama atau moral. Hohfeld berpendapat bahawa tanggungjawab ialah keperluan untuk bertindak, akibat daripada arahan atau perintah dalam satu keadaan 505


atau perbuatan yang dikehendaki oleh sesebuah undang-undang atau peraturan. Sementara seorang lagi pakar undang-undang daripada golongan ini berpendapat bahawa tanggungjawab ialah perlakuan yang pada amnya merupakan bukan pilihan dan ia harus dipatuhi. Kesimpulannya, sesuatu hak wujud kerana ia diberikan oleh undang-undang atau kerana ia bersifat korelatif dengan tanggungjawab. Tanggungjawab ialah perlakuan yang ditetapkan (arahan) oleh undangundang yang membawa kepada hukuman j i k a seseorang gagal mematuhinya. Pendekatan mazhab berpandangan positif membezakan tanggungjawab moral dengan tanggungjawab undang-undang dan menetapkan bahawa tanggungjawab moral tidak mempunyai kepentingan yang besar dalam undang-undang kerana ia tidak diikitiraf sebagai tanggungjawab yang sebenar. Ini berbeza dengan pendekatan fahaman natural law yang memberikan penekanan yang khusus terhadap prinsip agama dan moral dalam setiap undang-undang. Oleh yang demikian, tanggungjawab di bawah undang-undang sebenarnya merupakan tanggungjawab agama dan moral. Namun kedua-dua fahaman bersependapat bahawa dua elemen penting yang mesti ada dan juga bersifat korelatif ialah arahan serta tanggungjawab. Arahan menekankan elemen-elemen yang wajib atau perkara yang mesti diikuti. Austin menekankan kepentingan bahawa arahan yang diberikan oleh pihak yang berkuasa merupakan arahan yang sah. Hart pula berpendapat bahawa perkataan "arahan" tidak sesuai kerana tanpa paksaan, ia tidak akan diikuti. Beliau menggantikan perkataan "arahan" dengan "peraturan" kerana "peraturan" memberikan kesan "paksaan". Menurut fahaman golongan berpandangan positif, tanggungjawab menggunakan perkataan yang jelas. Ia menekankan apa yang ada dalam undang-undang tersebut tidak memerlukan sebarang penambahan daripada undang-undang tertinggi untuk menunjukkan bahawa tanggungjawab itu bersifat mengikat. Tanggungjawab biasanya 506


disertakan dengan hukuman dan ia menjadikan tangungjawab itu wajib. Namun Hart berpendapat bahawa tekanan yang membuat seseorang mematuhi tanggungjawabnya disebabkan dua alasan. Pertama, kerana wujud tekanan masyarakat di sekeliling jika tanggungjawab itu diabaikan dan kedua, kerana ia beranggapan bahawa tanggungjawab merupakan suatu kewajipan ke atas dirinya dan ia harus dipatuhi. Ini dikategorikan sebagai tekanan dalaman. Tanggungjawab boleh diklasifikasikan sebagai tanggungjawab awam dan tanggungjawab persendirian. Tanggungjawab awam ialah tanggungjawab terhadap negara sementara tanggungjawab persendirian ialah tanggungjawab yang perlu dilaksanakan terhadap individu yang tertentu. Tanggungjawab terhadap individu ini adalah dengan persetujuan bersama, tetapi tanggungjawab terhadap negara tidak memerlukan persetujuan bersama. Ini kerana ia merupakan tanggungjawab yang diarahkan kepada individu tersebut. Sebagaimana yang telah dibincangkan, hak dan tanggungjawab tidak seharusnya bersifat korelatif. Tanggungjawab yang mutlak atau absolute duty tidak bersifat korelatif dengan hak. Maksudnya hubungan timbal-balik antara hak dengan tanggungjawab tidak semestinya wujud. Misalnya tanggungjawab terhadap negara bukanlah bersifat korelatif dengan hak seseorang warganegara. A p a jua pandangan tentang hak dan tanggungjawab, ia mengandungi elemen tekanan atau compulsion yang sememangnya wujud dalam arahan yang mewujudkan tanggungjawab tersebut. Tekanan ini boleh dianggap sebagai salah satu sifat yang mengikat dalam arahan tersebut atau salah satu faktor yang menyebabkan fikiran dalaman seseorang terdorong untuk mematuhi arahan yang diberikan itu. Mengikut pandangan pakar undang-undang barat, hukuman merupakan elemen yang penting dalam tanggungjawab. Namun demikian, hukuman tidak semestinya dalam bentuk kesan buruk atau 507


kecederaan tetapi juga dalam bentuk tekanan sosial. Oleh itu, hukuman tidak semestinya menjadi alasan mengapa arahan yang mewujudkan tanggungjawab itu dipatuhi. Ini dibuktikan apabila hukuman tidak ditakuti dan masih ramai lagi orang yang melanggar undang-undang. Apa yang jelas, tanggungjawab tersebut dipatuhi kerana pelbagai sebab seperti tekanan suasana sekeliling, latar belakang agama, keperluan moral dan perkara-perkara yang berkaitan dengannya. Perlembagaan dan Analisis Ruang Lingkup Hak dan Tanggungjawab Rakyat Dalam mengaplikasikan teori hak, tanggungjawab dan hukuman, rakyat di sesebuah negara mempunyai dua jenis tanggungjawab, iaitu tanggungjawab awam kepada negara dan tanggungjawab persendirian terhadap individu yang lain. Menyentuh tentang tanggungjawab terhadap negara, seorang rakyat tidak berhak meminta apa-apa balasan daripada negara dalam melaksanakan tanggungjawabnya. Ini tidak bermakna bahawa sesebuah kerajaan berhak untuk memperlakukan rakyatnya dengan sesuka hati. Pada masa yang sama, Perlembagaan menyenaraikan tanggungjawab kerajaan terhadap rakyat dengan melaksanakan dan memberikan hak mereka serta memerintah dengan adil dan saksama. Prinsip-prinsip Asas dalam Perlembagaan Pada amnya, sebuah perlembagaan bertulis seperti Perlembagaan Persekutuan Malaysia 1957 ialah sebuah dokumen yang mewujudkan badan-badan dalam kerajaan seperti badan perundangan, badan eksekutif dan badan kehakiman. Menurut HP Lee : "Ia juga sebuah dokumen yang menetapkan sekatan-sekatan terhadap badan-badan tersebut. Ia memperuntukkan peraturan-peraturan untuk mengawal selia perjalanan mereka. Ia juga memperuntukkan peraturan-peraturan untuk menyekat kuasa-kuasa mereka." 508


Untuk memastikan bahawa perlembagaan dihormati dan dipatuhi, prinsip-prinsip asas dalam perlembagaan perlulah ada selain diutamakan. Dua prinsip asas tersebut ialah kedaulatan undang-undang dan pembahagian kuasa. Kedaulatan undang-undang mempunyai beberapa definisi yang antaranya, bersifat legalistik dan bersifat teoritikal. Kedaulatan undang-undang mempunyai unsur-unsur (i) semua masyarakat tertakluk pada undang-undang, (ii) undang-undang mestilah tepat, (iii) tidak boleh dihukum terhadap kesalahan jenayah yang berkuat kuasa kebelakangan, (iv) penguatkuasaan dan perlindungan adalah saksama, (v) bentuk-bentuk perlindungan dalam undang-undang hendaklah dimaklumkan seperti alasan-alasan tangkapan, hak pembelaan dan perbicaraan di mahkamah yang bebas. Dalam menerangkan maksud kedaulatan undang-undang, Dicey mengatakan bahawa tiada sesuatu yang lebih tinggi dalam sesebuah negara kecuali kedaulatan undang-undang. Ini memberikan maksud, rakyat dan kerajaan tertakluk pada satu undang-undang dan sebuah mahkamah yang bebas. Beliau berpendapat bahawa doktrin kedaulatan undang-undang menekankan bahawa (i) seseorang tidak boleh dihukum melainkan ia melakukan kesalahan dan dibicarakan oleh mahkamah biasa dan (ii) semua orang tertakluk pada undang-undang yang sama. Tidak dapat dinafikan bahawa apa yang diutarakan oleh Dicey terlalu luas sifatnya bagi aplikasi bentuk moden. Setiap orang tidak sama di sisi undang-undang. Kerajaan mempunyai hak yang lebih dengan adanya undang-undang substantif dan undang-undang yang lain. Di samping itu, tidak semua orang tertakluk pada undang-undang yang sama. Terdapat berbagai-bagai tribunal yang boleh menjatuhkan hukuman dan sebagai contoh, di Malaysia ialah Mahkamah Perusahaan. Teori pembahagian kuasa menekankan bahawa badan-badan kerajaan dibahagikan kepada tiga badan utama, iaitu eksekutif, perundangan dan kehakiman. Ketiga-tiga badan ini harus bebas daripada pengaruh badan yang lain serta berkuasa dan bertindak dalam ruang lingkup kuasa mereka dan tidak di luar dari itu. Namun demikian, prinsip 509


pembahagian kuasa yang ketara tidak diamalkan di Malaysia yang berlandaskan sistem kerajaan Westminster di Britain. Di bawah sistem ini, seperti di kebanyakan negara bekas jajahan Britain, pihak ekseku dipilih di kalangan individu yang menganggotai Parlimen. Oleh itu, seorang anggota Parlimen, pada masa yang sama juga seorang menteri atau Perdana Menteri dalam kerajaan. Perlembagaan Malaysia M a l a y s i a ialah sebuah negara majmuk. Dalam konteks Perlembagaan Malaysia, Profesor Ahmad Ibrahim menyebut bahawa "Perlembagaan Persekutuan Malaysia ialah hasil daripada persetujuan yang telah dicapai antara penduduk di Malaysia di kalangan orang Melayu, Cina dan India dan perlembagaan itu telah digubal atas asas persetujuan itu. Perlembagaan Malaysia bukan sahaja dokumen perundangan tetapi ia ialah kontrak sosioal dan perjanjian perdamaian." Selain memberikan hak-hak kepada rakyat, negara dan negeri-negeri di bawah Persekutuan M a l a y s i a , Perlembagaan M a l a y s i a juga menetapkan beberapa tanggungjawab yang wajib bagi Kerajaan Persekutuan dan Kerajaan Negeri-negeri. Dari segi hak, warganegara pelbagai kaum dan juga bukan warganegara, Perlembagaan Persekutuan Malaysia memberikan peruntukan-peruntukan yang jelas. Kamal Halili dan Faridah Jalil berpendapat: "Perlembagaan dianggap sebagai 'grundnorm' sesebuah negara. Ia merupakan sumber terbitnya undang-undang persekutuan lain, asas bagi penubuhan organ-organ tersebut dan asas mendapatkan perlindungan daripada penyelewengan kuasa mana-mana organ kerajaan. Oleh itu, Perlembagaan bolehlah dianggap sebagai dokumen 510


perjanjian yang menentukan tugas serta tanggungjawab negara dan orang yang menghuninya". Walau bagaimanapun, tidaklah jelas sama ada tanggungjawab yang sama juga harus dipikul oleh rakyat dan ini memerlukan penelitian yang lebih mendalam. Analisis H a k Malaysia ialah sebuah negara pelbagai kaum, agama, bahasa dan budaya. Dengan penduduk yang bersifat heterogeneous ini, tidak dapat dinafikan bahawa hak yang dinamakan kebebasan asasi dijamin oleh Perlembagaan Persekutuan. Bab Dua Perlembagaan Persekutuan Malaysia memperuntukkan kebebasan asasi, iaitu bermula dengan Perkara 5 hingga Perkara 13. Ia terdiri daripada : 1.

Kebebasan seseorang daripada ditahan sewenangwenangnya tanpa peruntukan undang-undang yang sah. Ia mengandungi hak untuk mengadu kepada mahkamah untuk dibebaskan jika ditahan secara tidak sah; hak untuk dibawa ke mahkamah dalam tempoh 24 jam daripada masa ditahan; diberitahu sebab-sebab ditahan dan hak untuk diwakili oleh peguam. (Perkara 5)

2.

Perlindungan daripada amalan perhambaan dan buruh paksa kecuali ia dilakukan sebagai salah satu bentuk hukuman di penjara. (Perkara 6)

3.

Perlindungan daripada hukuman jenayah yang dilaksanakan pada waktu terkemudian dan dibicarakan berulang kali bagi kesalahan yang sama. Ia bermaksud, seseorang tidak boleh dihukum bagi perbuatan yang semasa ia dilakukan, ia bukanlah suatu kesalahan atau dihukum dengan hukuman lebih berat daripada hukuman yang sepatutnya diterima 511


ketika kesalahan itu dilakukan. Seseorang yang telah dibebaskan daripada tuduhan sesuatu kesalahan tidak boleh dibicarakan dengan tuduhan yang sama kecuali iadilepaskan tetapi tidak dibebaskan (discharge not amounting to acquittal) atau kebebasan atau sabitan dilupuskan (quashed) dan perbicaraan baharu telah diarahkan oleh mahkamah. (Perkara 7) 4.

Hak sama rata di sisi undang-undang dan berhak mendapat perlindungan yang sama. Diskriminasi tidak dibenarkan atas alasan agama, bangsa, seks, keturunan atau tempat lahir, pelantikan untuk mana-mana jawatan atau pekerjaan di bawah mana-mana pihak berkuasa awam atau mana-mana pentadbiran perundangan berhubung dengan pengambilan, pemegangan atau pelupusan harta benda, perniagaan, profesion, jawatan atau pekerjaan. (Perkara 8)

5.

Larangan daripada tindakan buang negara dan kebebasan bergerak. Hak ini terpakai kepada warganegara daripada dibuang negara. Setiap warganegara bebas bergerak dan tinggal di mana-mana bahagian di Persekutuan. (Perkara 9)

6.

Hak bersuara, berkumpul dan berpersatuan, iaitu menubuhkan persatuan.(Perkara 10)

7.

Kebebasan beragama mengiktiraf kebebasan memilih agama mereka sendiri tertakluk pada sekatan-sekatan dalam menyebarkan agama mereka. (Perkara 11)

8.

Hak mendapat pendidikan menetapkan bahawa warganegara tidak boleh dibezakan atas alasan agama, kaum, seks, keturunan atau tempat lahir. (Perkara 12)

512


9.

Hak terhadap harta menegaskan bahawa sebarang tindakan menafikan hak ini hendaklah berlandaskan undang-undang. Misalnya, pampasan yang setimpal jika hartanah diambil oleh kerajaan. (Perkara 13)

Selain itu, setiap warganegara yang berumur 21 tahun ke atas berhak mengundi dalam pilihanraya negeri dan persekutuan. Undi adalah rahsia dan proses pilihanraya dikendalikan oleh Suruhanjaya Pilihanraya yang bebas. Secara keseluruhan, kebebasan dan hak ini bukanlah perkara yang mutlak kerana perkataan-perkataan dalam peruntukan itu memberikan hak kepada undang-undang untuk menyekatnya. Perkara 10(2) misalnya menyekat kebebasan bersuara melalui undang-undang seperti Akta Hasutan 1948 yang dipinda pada tahun 1970 dan Akta Mesin Cetak dan Penerbitan 1984. Kebebasan berkumpul pula dihadkan di bawah Akta Polis 1967 dan kebebasan berpersatuan dihadkan di bawah Akta Persatuan 1966. Hak sama rata pula tertakluk pada keistimewaan yang diberikan kepada bangsa Melayu dan bumiputera di bawah Perkara 153 serta hak keistimewaan Orang Asli di bawah Perkara 8. Kebebasan beragama pula tertakluk pada undang-undang negeri yang boleh menghukum kesalahan menyebarkan agama Islam tanpa tauliah dan menyebarkan agama-agama yang lain kepada orang Islam. Di samping itu, Perlembagaan memberikan kuasa-kuasa khas kepada kerajaan seperti di bawah Perkara 150 untuk mengisytiharkan darurat sehingga membenarkan kebebasan dan hak ini dihad serta disekat sepenuhnya. Perkara 145 memberikan kuasa kepada Parlimen untuk membuat undang-undang yang boleh menyekat kebebasan dan hak, khususnya di bawah Perkara 5 (kebebasan diri), Perkara 9 (hak untuk tidak dibuang negara), Perkara 10 (hak bersuara, berpersatuan dan berkumpul) dan Perkara 13 (hak terhadap harta). Akta Keselamatan Dalam Negeri 1960 juga telah dibuat di bawah peruntukan ini.

513


Hak dan kebebasan yang diberikan dalam perlembagaan tidak bermakna jika sebarang tindakan menyekat dan melanggar tidak boleh dihalang. Di sini, peranan mahkamah yang bebas amat penting dan mahkamah dapat melindungi warganegara daripada tindakan-tindakan kerajaan atau individu di samping mendapat pampasan bagi setiap pelanggaran kebebasan serta hak tersebut. Di Malaysia, mahkamah mempunyai kuasa terhadap kerajaan dan Parlimen. Ini kerana: a. b. c. d.

Mahkamah berkuasa mentafsir perlembagaan. Mahkamah berkuasa mentafsir undang-undang. Mahkamah berkuasa mengisytiharkan mana-mana undangundang sebagai tidak sah. Mahkamah berkuasa mengisytiharkan mana-mana tindakan kerajaan sebagai tidak sah.

Untuk memastikan mahkamah bertindak tanpa takut dan berat sebelah (without fear or favour), perlembagaan memberikan perlindungan kepada hakim, khususnya bagi melindungi kebebasan diri mereka. Antaranya, proses pelantikan dibuat oleh Yang Di pertuan Agong atas nasihat Perdana Menteri. Jawatan mereka tidak boleh dilucutkan kecuali jika mereka melakukan perkara-perkara yang bercanggah dengan kod etika yang ditetapkan atau sekiranya mereka tidak layak lagi menjalankan kuasa atas sebab kesihatan atau seumpamanya. Gaji mereka pula tidak tertakluk pada belanjawan tahunan yang diluluskan oleh Parlimen. Selain itu, gaji mereka juga tidak boleh dipinda yang akan menyebabkan kerugian kepada mereka. Analisis Tanggungjawab Kewujudan tanggungjawab boleh dikaitkan dengan peruntukan Perkara 4 (1) Perlembagaan Persekutuan Malaysia yang menyebut bahawa perlembagaan ialah undang-undang tertinggi dan mana-mana undang-undang yang bertentangan dengan Perlembagaan adalah terbatal setakat mana yang bertentangan tersebut. Kerajaan Persekutuan dan


Negeri bertanggungjawab untuk tidak melanggar had yang ditetapkan oleh Perlembagaan dalam membuat undang-undang. Kegagalan mematuhi had ini menjadikan undang-undang tersebut ultra vires dan tidak sah. Sesebuah perlembagaan memberikan kuasa kepada kerajaan untuk menerajui sesebuah negara, dengan menentukan komposisi dan struktur pentadbiran yang sesuai serta efektif. Pada masa yang sama, kuasa tersebut disertai hak dan tanggungjawab yang harus dipikul. Bagi setiap tanggungjawab yang diberikan oleh Perlembagaan kepada kerajaan, maka satu hak wujud untuk rakyat. Perkara 5 hingga perkara 13 Perlembagaan Malaysia menetapkan hak-hak yang wajib dinikmati oleh rakyat dan orang asing. Demikian juga jika wujud satu hak kepada negara yang diberikan oleh Perlembagaan, maka satu tanggungjawab harus dipikul oleh rakyat. Walau bagaimanapun, tiada peruntukan yang nyata tentang tanggungjawab rakyat dalam Perlembagaan 1957. Kerajaan berhak di bawah undang-undang untuk mengenakan cukai. Secara timbal balik, hak ini mewujudkan tanggungjawab kepada rakyat untuk membayar cukai. Begitu juga hak kerajaan untuk memastikan keselamatan dan peraturan dalam negeri menetapkan tanggungjawab kepada rakyat untuk mematuhi undang-undang yang berkaitan. Apa yang jelas ialah setiap pelanggaran hak yang diiktiraf oleh undang-undang memberikan hak kepada pihak yang berhak membawa tuntutan di mahkamah atau meminta supaya pihak berkuasa mengambil tindakan undang-undang terhadap mereka. Di samping tanggungjawab yang perlu dilaksanakan dan hak yang yang boleh dituntut di bawah undang-undang, rakyat dan kerajaan bertanggungjawab untuk tidak menyalahgunakan hak yang telah diberikan itu. Hak ialah kuasa atau tuntutan yang boleh dibuat dengan menjadikannya sebagai asas. Jika kerajaan bertindak melampaui hak yang diberikan oleh undang-undang, ia boleh dianggap sebagai menyalahgunakan kuasa. Sekiranya seseorang individu menyalah515


gunakan haknya, ia boleh dianggap sebagai tuntutan yang pada dasarnya boleh dibuat olehnya tetapi tempoh kewujudannya telah pun tamat disebabkan ia bertindak melebihi had hak yang diberikan. Oleh itu, tanggungjawab rakyat di bawah perlembagaan berasaskan pelaksanaan hak Parlimen untuk membuat undang-undang. Pihak yang berkuasa di Parlimen ialah kerajaan yang memerintah kerana menurut Perkara 43, Perdana Menteri dilantik daripada kalangan anggota Dewan Rakyat yang mendapat sokongan majoriti anggota Dewan. Menurut amalannya, ketua parti politik yang memenangi kerusi terbanyak di Dewan Rakyat akan menerajui kerajaan dan dilantik sebagai Perdana Menteri. Perlembagaan pula memberikan kuasa kepada Parlimen untuk membuat undang-undang. Selagi undang-undang tersebut dibuat secara sah mengikut lunas-lunas peraturan yang ditetapkan oleh undang-undang, maka ia wajib dipatuhi oleh rakyat dan orang asing yang datang ke negara ini. Hak dan Tanggungjawab Rakyat dalam Konteks yang Lebih Luas Kita sering mendengar ungkapan yang mengatakan, "Jangan tanya apa yang diberikan oleh negara kepada kamu tetapi tanyalah apa yang kamu telah sumbangkan untuk negara". Dalam konteks hak dan tanggungjawab, kerajaan diberikan kuasa untuk mentadbirkan negara dan Parlimen diberikan kuasa untuk membuat undang-undang. Undangundang yang digubal akan dilaksanakan oleh kerajaan. Tugas badan kehakiman pula adalah untuk menentukan bahawa undang-undang dilaksanakan dengan betul di samping menyelesaikan sebarang pertikaian yang timbul antara rakyat dengan rakyat yang lain, antara rakyat dengan kerajaan atau antara kerajaan dengan kerajaan. Badan kehakiman memainkan peranan utama dalam mewujudkan keseimbangan bagi kuasa yang dilaksanakan oleh Parlimen dan juga pihak eksekutif. Sebarang bentuk penyalahgunaan kuasa ini akan memberikan hak kepada mahkamah untuk mengisytiharkannya sebagai tidak sah di sisi undangundang. 516


Bagi rakyat, mereka berhak mendapat perlindungan daripada kerajaan yang memerintah kerana ia merupakan kewajipan kerajaan yang diberikan mandat untuk menerajui negara. Kerajaan yang dipilih berdasarkan proses demokrasi yang ditetapkan oleh sistem pemerintahan dan diiktiraf oleh Perlembagaan Malaysia, berhak melakukan apa yang dibenarkan oleh undang-undang. Dalam menjalankan kuasa yang sah itu, wujud tanggungjawab yang bersifat korelatif, iaitu rakyat bertanggungjawab mematuhi kehendak dan perintah kerajaan serta undang-undang yang diluluskan. Dalam ruang lingkup teori hak, tanggungjawab, arahan dan hukuman, tanggungjawab rakyat kepada kerajaan tidak bersifat korelatif. Ini paling mudah diterima kerana berdasarkan analisis yang telah dikemukakan, secara amnya undang-undang yang sah wajib, dipatuhi oleh rakyat. Namun dalam konteks yang lebih luas bagi analisis tanggungjawab, arahan serta hukuman, peruntukan Perlembagaan mewujudkan tanggungjawab korelatif kepada kerajaan dan juga rakyat. Sebagai contoh, Perkara 3 menyebut bahawa Islam ialah agama Persekutuan tetapi agama-agama yang lain dibenarkan untuk diamalkan dengan aman dan damai di mana-mana bahagian di Persekutuan. Implikasi peruntukan ini bukan sahaja melibatkan kerajaan, bahkan juga kepada rakyat keseluruhannya. Ini kerana, ia menunjukkan pengiktirafan undang-undang tertinggi terhadap agama lain walaupun keutamaan diberikan kepada agama Islam. Tanggungjawab yang bersifat korelatif bermaksud rakyat wajib mengamalkan toleransi beragama dan mematuhi undang-undang yang mengutamakan agama Islam serta undang-undang yang memberikan ruang kepada kebebasan beragama bagi orang bukan Islam. Peruntukan-peruntukan kebebasan asasi seperti hak mendapat kebebasan, hak sama rata, kebebasan daripada sebarang unsur perhambaan, hak terhadap harta benda dan hak-hak yang lain, membentuk tanggungjawab secara korelatif kepada kerajaan serta rakyat. Misalnya, rakyat bertanggungjawab untuk tidak mengamalkan diskriminasi bagi 517


melaksanakan hak yang sama rata terhadap semua individu. Perhambaan tidak boleh diamalkan kerana ia bertentangan dengan peruntukan Perkara 6. Oleh yang demikian, dalam konteks yang lebih luas, hak dalam perlembagaan, sama ada yang diberikan kepada rakyat atau kepada negara, mewujudkan tanggungjawab bagi rakyat. Perlembagaan merupakan sumber kesahihan bagi kuasa badanbadan utama dalam sesebuah negara, iaitu badan eksekutif, Parlimen dan juga mahkamah. Hanya dengan kebenaran dan kuasa daripada Perlembagaan, badan-badan ini memperoleh status sah. Apa juga tindakan yang bertentangan dengan peruntukan Perlembagaan dianggap tidak sah dan terbatal. Perlembagaan menetapkan bahawa kerajaan dipilih melalui proses pemilihan keseluruhan (universal sufferage). Setelah proses pemilihan secara undian dibuat, maka kerajaan yang sah akan diwujudkan. Parti politik yang memenangi pilihanraya berhak menjalankan pemerintahan. Jika Parlimen diberikan kuasa untuk membuat undang-undang dan undang-undang ini menetapkan tanggungjawab kepada rakyat, maka tanggungjawab ini perlu dipatuhi serta dilaksanakan. Misalnya, Akta Cukai Pendapatan menetapkan tanggungjawab untuk membayar cukai kepada rakyat, maka tanggungjawab ini wajib dilaksanakan. Rakyat boleh dikenakan hukuman j i k a gagal berbuat demikian. Di sini jelas bahawa tanggungjawab diberikan oleh undang-undang dengan hukuman yang tertentu. Teori Kontrak Sosial Pada masa yang sama, wujud tanggungjawab yang lebih luas daripada perspektif kenegaraan yang berasaskan prinsip kontrak sosial atau social contract. Hobbes berpendapat dalam sesuatu keadaan semula jadi, manusia terlibat dengan satu perjanjian dengan pemerintah yang memastikan keamanan dalam masyarakat dan dengan syarat bahawa manusia memberikan taat setia sepenuhnya kepada pemerintah tersebut. Namun Locke berpendapat bahawa kontrak sosial ialah pakatan bersepadu, iaitu kerajaan sahaja yang mempunyai tanggungjawab untuk 518


melindungi rakyat. Menurut Locke, kerajaan atau pemimpin, tidak berhak untuk terus memegang kuasa j i k a gagal berbuat demikian. Dua pandangan in jelas bertentangan dan sukar untuk mengemukakan satu kesimpulan yang jitu. Namun berdasarkan analisis terhadap proses pembentukan Perlembagaan dan kandungan Perlembagaan itu sendiri, tanggungjawab rakyat wujud dalam konteks tanggungjawab tersirat atau implied duties. Antara tanggungjawab tersebut ialah : 1. 2. 3.

4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

Taat setia kepada kerajaan selagi segala arahan dan perintah berlandaskan undang-undang. Mematuhi segala undang-undang yang dibuat oleh Parlimen dan dilaksanakan oleh kerajaan. Memastikan bahawa ketidakpuasan hati terhadap kerajaan ditangani melalui saluran undang-undang dan perkaraperkara yang merosakkan keamanan serta keharmonian yang sedia wujud dielakkan sama sekali. Tidak mengambil tindakan melampaui undang-undang atau bertindak sendiri. Tidak bertindak membantu musuh negara. Memastikan bahawa undang-undang dihormati dan dipatuhi. Bertindak untuk membantu menghapuskan anasir-anasir yang ingin menggugat undang-undang negara. Sentiasa memastikan bahawa hak yang diberikan di bawah undang-undang tidak disalahgunakan. Bertanggungjawab menegur kesalahan kerajaan mengikut saluran-saluran yang betul. Menghormati hak-hak yang diiktiraf oleh undang-undang. Mengambil bahagian dalam proses demokrasi dalam memilih kerajaan, selaras dengan norma-norma yang ditetapkan.

Pada masa yang sama, rujukan seharusnya dibuat kepada Rukun Negara yang digubal setelah insiden 13 Mei 1969 yang menurut Kamal Halili dan Faridah Jalil sebagai "rentetan peruntukan-peruntukan yang 519


termaktub dalam Perlembagaan Persekutuan....[walaupun] tidak mempunyai kedudukan yang mantap dari aspek perundangan tetapi dapat membantu memberikan kefahaman yang lebih terhadap Perlembagaan Persekutuan dan menjadi ikrar rakyat kepada negara". Ikrar yang terkandung dalam Rukun Negara ialah : "Kami rakyat Malaysia berikrar akan menumpukan seluruh usaha dan tenaga kami untuk mencapai cita-cita berikut: Kepercayaan kepada Tuhan Kesetiaan kepada Raja dan Negara Keluhuran Perlembagaan Kedaulatan Undang-undang; dan Kesopanan dan Kesusilaan " Kesimpulan Perlembagan Persekutuan memberikan peruntukan yang jelas tentang kebebasan dan hak pelbagai kaum di Malaysia. Tanggungjawab pula tidak dijelaskan dalam Perlembagaan. Penggunaan teori korelatif antara hak dengan tanggungjawab memperlihatkan ruang lingkup yang agak luas bagi kewujudan tanggungjawab rakyat pelbagai kaum di negara ini. Perlembagaan Persekutuan 1957 merupakan hasil daripada rundingan dan kompromi semua kaum di negara ini. Ghazalie Shafie menyebut bahawa semangat berkongsi kuasa sekali lagi merupakan teras dalam pembentukan Malaysia pada tahun 1963. Keganasan dan kekalutan tidak timbul sama sekali. Perpisahan berlaku secara aman dan kuasa telah dibahagikan dengan tindakan susulan. Oleh yang demikian, keharmonian pelbagai kaum dalam negara berasaskan penerimaan hak serta tanggungjawab ini secara rela dan terbuka. Di samping itu, kerajaan seharusnya terus bersikap telus dalam pelaksanaan tanggungjawab mereka dan dalam menguatkuasakan hak-hak rakyat.


Sebagai undang-undang tertinggi, Perlembagaan Persekutuan perlu sentiasa dipantau supaya sebarang tindakan pindaan tidak membawa kepada perubahan-perubahan ketara yang boleh menggugat kedudukannya. Dalam hubungan ini, kerajaan dan rakyat mempunyai tanggungjawab yang besar untuk memastikan bahawa ketinggian perlembagaan (supremacy of the constitution) sentiasa dipelihara. RUJUKAN 1. Ahmad Mohamed Ibrahim, 1999. "Prinsip-prinsip Perlembagaan Islam dan Perlembagaan Malaysia" dlm. Abdul Monir Yaacob (ed.). Prinsip-prinsip Pemerintahan dalam Masyarakat Majmuk. Kuala Lumpur : Institut Kefahaman Islam Malaysia. 2. Chand, Hari. Modern Jurisprudence. ILBS 1994. 3. Dicey, A . V . 1959. Introduction to the Study of Constitution, (10 Edition by Wade, E.C.S.) Ghazalie Shafie, 1999. "Creating a Malaysian Nation" dlm. Abdul Monir Yaacob (ed), Prinsip-prinsip Pemerintahan dalam Masyarakat Majmuk. Kuala Lumpur: Institut Kefahaman Islam Malaysia. Harding, Andrew, Law, Government and the Constitution of Malaysia", M L J 1996. th

4. Harun M. Hashim, "Human Rights in Malaysia", [1978] 1 Malaysan Law Journal lxi. 5. Kamal Halili dan Faridah Jalil, 2002. "Tanggungjawab Rakyat Terhadap Negara dalam Konteks Berbilang Agama" dim. Abdul Monir Yaacob dan Wan Roslili Abd. Majid (eds.), Kriteria Negara Berteraskan Prinsip Islam". Kuala Lumpur : Institut Kefahaman Islam Malaysia. 6. Lee, H.P., 1995. Constitutional Conflicts in Contemprory Malaysia, Oxford University Press. 7. Mohammad Tahir Haji Mohammad, 2003. Rights and Duties in Shari'ah and Common Law, Ilmiah Publishers. 8. Federal Constitution 1957.

HAK DAN TANGGUNGJAWAB PELBAGAI KAUM DARI PERSPEKTIF SYARIAH Datuk Dr. Abdul Monir bin Yaacob

Abstrak etiapetiap rakyat mempunyai tangggungjawab yang perlu dilaksanakan untuk negara. Tanggungjawab inilah yang menjadikan seseorang warga sentiasa beramanah dan bertanggungjawab dalam setiap tindakannya. Tanggungjawab ini meliputi pelbagai aspek seperti kesetiaan terhadap negara dan pemimpin, pertahanan keselamatan dan ketenteraman negara, komitmen yang tinggi dalam membantu meningkatkan kedudukan ekonomi negara dan sebagainya. Ciri-ciri inilah yang terkandung dalam Sahifah Madinah, perlembagaan paling hebat yang pernah terbentuk dalam Sejarah perundangan negara Islam. Sahifah Madinah melambangkan keluhuran niat dan penyatuan jiwa setiap warga, termasuk kaum bukan Islam untuk mempertahankan serta membangunkan negara Madinah menurut acuan yang dibentuk oleh Rasulullah s.a.w.


Al-Qur'an dengan jelas menyatakan bahawa manusia berasal daripada keturunan yang satu dan diberikan kemuliaan dan kelebihannya. Dalam al-Qur'an, Allah s.w.t. berfirman yang bermaksud: 1

"Dan sesungguhnya Kami telah memuliakan anak Adam; dan Kami telah beri mereka menggunakan berbagai-bagai kenderaan di darat dan di laut; dan Kami telah memberikan rezeki kepada mereka daripada benda-bendayang baik-baik serta Kami telah lebihkan mereka dengan selebih-lebihnya atas banyak makhluk-makhlukyang telah Kami ciptakan." A l l a h s.w.t. mengutus Rasul-Nya kepada manusia supaya disampaikan suruhan dan larangan. Dengan anugerah akal dan fikiran, manusia boleh membuat pertimbangan dan pilihan antara kebenaran dengan kebatilan dan kebaikan dengan kemudaratan. Justeru, manusia dibebankan atau dipertanggungjawabkan atas pilihan perbuatannya. Islam menggariskan dua hak utama yang perlu dijadikan panduan hidup. Pertama ialah "huquq Allah" yang menentukan tanggungjawab seseorang terhadap Allah s.w.t. dan kedua iaitu "huquq al-'ibad" yang menentukan panduan serta tatacara hidup sesama manusia. Allah telah mencipta manusia yang terdiri daripada pelbagai kaum dan puak yang mempunyai pelbagai bahasa pertuturan serta pegangan kepercayaan. Dalam al-Qur'an, Allah s.w.t. berfirman yang bermaksud:

2

"Dan antara tanda-tanda yang membuktikan kekuasaanNya dan kebijaksanaan-Nya ialah kejadian langit dan bumi, dan perbezaan bahasa kamu dan warna kulit kamu." Allah s.w.t. berfirman yang bermaksud : 3

Hak dan Tanggungjawab Pelbagai Kaum dari Perspektif Shariah

"Wahai umat manusia! Sesungguhnya Kami telah menciptakan kamu daripada lelaki dan perempuan, dan Kami telah menjadikan kamu berbagai-bagai bangsa dan bersuku puak, supaya kamu berkenal-kenalan (dan beramah mesra antara satu dengan yang lain)." Keluarga merupakan unit utama dalam sesebuah masyarakat. Dalam keluarga, suami atau bapa bertindak sebagai ketua keluarga dan diikuti oleh isteri atau ibu. Mereka mempunyai tanggungjawab terhadap keluarga yang dipimpin. Seterusnya apabila terbentuk masyarakat yang lebih besar dan berakhir dengan pembentukan negara, hak dan tanggungjawab individu atau rakyat menjadi semakin meluas dan penting untuk dipelihara serta dilaksanakan. Dalam sebuah Hadith, ditegaskan: "Setiap kamu ialah pemimpin dan setiap pemimpin itu bertanggungjawab ke atas rakyatnya." Al-Qur'an menceritakan bahawa manusia telah dilantik sebagai khalifah di muka bumi dan tanggungjawab ini tidak diserahkan kepada malaikat. Dengan yang demikian, manusia telah menerima "amanah" untuk mentadbir dan memakmurkannya. Dalam al-Qur'an, Allah s.w.t. berfirman yang bermaksud: 4

"Sesungguhnya Kami telah kemukakan tanggungjawab amanah (Kami) kepada langit dan bumi serta gunungganang (untuk memikulnya), maka mereka enggan memikulnya dan bimbang tidak dapat menyempurnakannya (kerana tidak ada pada mereka persediaan untuk

4.

Surah al-Ahzab 33 : 72.

525


memikulnya); dan (pada ketika itu) manusia (dengan persediaan yang ada padanya) sanggup memikulnya." Dalam Islam, kehidupan di dunia merupakan jambatan bagi kehidupan yang akan datang. Manusia akan dipertanggungjawabkan bagi setiap amalan dan tindakannya semasa hidup di dunia. Setiap perintah Allah wajib dilaksanakan dan larangan-Nya pula hendaklah dijauhkan. Balasan dan hukuman bagi perbuatan melanggar perintah Allah telah pun ditetapkan. Ada yang boleh dilaksanakan di dunia dan ada pula yang dilaksanakan pada hari kemudian. Oleh yang demikian, hak seseorang perlu dipelihara dan tanggungjawab juga perlu dilaksanakan. Dari aspek kemasyarakatan, pelanggaran hak dan pengabaian tanggungjawab boleh membawa kepincangan terhadap kehidupan yang selesa dan tenteram. Apabila Rasulullah s.a.w. berjaya menegakkan sebuah negara, struktur pemerintahannya diasaskan pada Sahifah Madinah. Dengan terbentuknya negara Madinah, maka terbentuklah satu "ummah" atau rakyat bagi negara Madinah yang terdiri daripada pelbagai latar belakang budaya, fahaman dan keturunan. Hak dan tanggungjawab sedap individu dan golongan dinyatakan dalam dokumen ini. Dalam sesebuah negara yang berdaulat, sudah pasti terdapat dua golongan utama iaitu pemerintah dan rakyat. Bagi setengah-setengah negara, perundangan menjelaskan beberapa hak dan tanggungjawab rakyat. Dalam Islam, hak-hak dan tanggungjawab dinyatakan dalam alQur'an serta Sunnah dan pelaksanaannya dapat dilihat dalam sistem pemerintahan Islam; bermula pada zaman Rasulullah s.a.w. Hak Rakyat Dalam al-Qur'an dan Sunnah, terdapat perkara-perkara yang menyentuh hak-hak rakyat. Ini lebih jelas lagi apabila kita meneliti kandungan Sahifah Madinah. Jaminan ke atas hak-hak rakyat bertujuan


memastikan keadilan serta kesaksamaan dapat dicapai dan dinikmati oleh rakyat. Jaminan terhadap hak-hak rakyat atau individu merupakan Maqasid al Syari 'ah. Tujuan utama syari 'ah adalah untuk menjaga maslahat 'ibad dalam kehidupan di dunia dan akhirat. Ulama' membahagikan maslahat kepada tiga iaitu Daruriyyat, Hajiyyat dan Tahsiniyyat. Perkara yang menyentuh hak utama rakyat yang mesti dipelihara merangkumi lima perkara dan ia disebut al-Daruriyyat al-Khamsah iaitu hak ke atas agama, nyawa (diri), akal, keturunan (maruah) serta harta. Disebabkan ia mempunyai batasannya, maka ia disebut al-Maqasid al-Daruriyyah. Pemeliharaan kelima-lima perkara ini diberikan jaminan oleh syarak. Dengan katakata lain, pencerobohan ke atasnya merupakan suatu kesalahan yang boleh dihukum oleh mahkamah. 5

Pengabaian terhadap lima perkara ini yang juga disebut al-Usul al-Khamsah yang menyebabkan hilang (hak) merupakan mafsadah atau kemudaratan sementara usaha mempertahankan (hak) merupakan maslahah atari kebaikan bagi manusia atau rakyat. Justeru, bagi mencapai kesejahteraan dan kebaikan hidup duniawi, maka hak ke atas nyawa, harta benda, kehormatan keturunan, akal serta agama dilindungi oleh syarak. Bagi mengelakkan pencerobohan ke atas hak-hak tersebut, beberapa kaedah telah diwujudkan seperti Sadal-Zarai' yang merupakan jaminan dan perlindungan yang diberikan oleh perundangan syariat. Dalam memberikan jaminan i n i , hukuman ke atas orang yang menceroboh hak-hak tersebut ditetapkan oleh syarak. Hukum syarak juga telah menetapkan hukuman yang berat ke atas orang yang melanggar hak-hak asasi manusia. Sebagai contoh, apabila berlaku pencerobohan ke atas diri dan nyawa, hukuman qisas akan 5

Muhamad Saad Haji Ahmad, Maqasid al Syari'ah al-Islamiyyat, hlm. 51-52.

527


dijatuhkan dan apabila pencerobohan berlaku ke atas kehormatan seseorang serta harta benda, hukuman berat boleh dikenakan. Begitu juga jika seseorang melakukan sesuatu perbuatan yang memudaratkan terhadap saudaranya, seperti mabuk dan keluar daripada agama Islam, ia boleh dihukum. Terdapat banyak ayat al-Qur' an yang menjaga hak diri dan nyawa. Allah s.w.t. berfirman yang bermaksud : 6

"...bahawasanya sesiapa yang membunuh seorang manusia dengan tiada alasan yang membolehkan membunuh orang itu, atau (kerana) melakukan kerosakan di muka bumi, maka seolah-olah ia telah membunuh manusia semuanya; dan sesiapa yang menjaga keselamatan hidup seseorang manusia, maka seolah-olah ia telah menjaga keselamatan manusia semuanya." Dalam ayat yang lain, Allah s.w.t. berfirman yang bermaksud:

7

"Dan janganlah kamu membunuh diri seseorang manusia yang dilarang oleh Allah membunuhnya kecuali dengan alasan yang benar." Dalam satu khutbah, Rasulullah s.a.w. menyatakan bahawa, "Darah kamu, harta kamu dan kehormatan kamu adalah haram atas kamu," dan dalam sebuah Hadith yang lain ditegaskan, "Apabila bertemu dengan orang Muslim dengan dua pedang, maka pembunuh dan mangsa kedua-duanya dalam neraka."

528


Berhubung dengan kehormatan diri dan nyawa orang kafir Mu'ahhad Nabi s.a.w. bersabda, "Sesiapa yang membunuh Mu'ahhad, nescaya ia tidak menghidu bau syurga." Islam menyeru umatnya supaya menjauhkan diri daripada melakukan sesuatu yang boleh menumpahkan darah seperti firman Allah s.w.t. yang bermaksud: 8

9

"...dan sesiapa yang menjaga keselamatan hidup seorang manusia, maka seolah-olah ia telah menjaga keselamatan hidup manusia semuanya." Bagi memelihara nyawa, Islam membenarkan wali mangsa supaya memberikan kemaafan terhadap penjenayah dan keluarga penjenayah pula bertanggungjawab untuk membayar diyyat. Dengan yang demikian sahajalah qisas dapat digugurkan. Dalam al-Qur'an ditegaskan : 1 0

"Maka sesiapa (pembunuh) yang dapat sebahagian keampunan daripada saudaranya (pihak yang terbunuh), maka hendaklah (orang yang mengampunkan itu) mengikut cara yang baik (dalam menuntut ganti nyawa), dan (si pembunuh pula) hendaklah menunaikan (bayaran ganti nyawa itu) dengan sebaik-baiknya. Yang demikian itu adalah suatu keringanan daripada Tuhan kamu serta suatu rahmat kemudahan." Walaupun wujud prinsip "kemaafan" dalam menjaga kehormatan diri dan nyawa, namun ia tidak pula menafikan keberkesanan serta hikmah disyari'atkan qisas. Kemaafan merupakan pilihan kepada waris


dan ia bukanlah begitu mudah untuk dilaksanakan. Pihak mangsa mungkin boleh memaafkan perbuatan jenayah yang telah dilakukan sekiranya ada perundingan di samping sikap berlapang dada dan sifat ihsan. Ini menjelaskan bahawa diri manusia dilindungi oleh undangundang. Tiada sesiapa boleh menceroboh hak kebebasan diri seseorang. Manusia juga tidak boleh melakukan perkara yang menyekat diri, mencederakan dan sebagainya. Malah, nyawa seseorang juga tidak boleh diambil kecuali dengan kuasa undang-undang. Peraturan atau perundangan diwujudkan untuk memelihara kebajikan dan maslahat atau menolak berlaku kerosakan atau kemudaratan terhadap diri seseorang. Jika peraturan dan perundangan tidak dapat menjamin tujuan tersebut, ini akan menjadikan ketidakadilan dan pelanggaran terhadap hak seseorang. Manusia diberikan hak kebebasan untuk bergerak termasuk menunaikan ibadat dan melakukan kegiatan harian, mencari rezeki di tempat yang halal untuk diri serta keluarga di samping menghulurkan sumbangan terhadap pembangunan negara. Kehormatan ke atas harta dipelihara oleh syarak dan ia tidak boleh diceroboh. Apabila pencerobohan berlaku ke atas hak milik seseorang, al-Qur'an menjelaskan hukumnya: 11

"Dan orang lelaki yang mencuri dan orang perempuan yang mencuri, maka (hukumnya) potonglah tangan mereka sebagai satu balasan dengan sebab apa yang mereka telah usahakan, (juga sebagai) suatu hukuman pencegah daripada Allah."

530


Islam memberikan hak kepada seseorang untuk menganut agama pilihannya. Seseorang tidak boleh dipaksa untuk menganut agama yang tertentu. Dalam al-Qur'an ditegaskan yang bermaksud : 12

"Tiada paksaan dalam agama (Islam)." Ayat ini menjelaskan bahawa salah satu asas dalam Islam ialah tiada paksaan. Islam disebarkan melalui dakwah Islamiah kepada orang ramai dengan cara yang baik dan bijaksana. Ini merupakan manhaj yang dilakukan oleh Rasulullah s.a.w. semasa Baginda menyebarkan Islam. Sebagai contoh ialah Baginda telah menerima Perjanjian Hudaibiyyah dan antara kandungannya menyebut bahawa pengikut Islam yang memasuki kawasan atau menemui pihak Musyrik, tidak akan dihantar semula kepada kaum Muslimin. 13

Dalam ayat yang lain, Allah s.w.t. berfirman yang bermaksud :

14

"Sesungguhnya engkau (wahai Muhammad) tidak berkuasa memberi hidayah petunjuk kepada sesiapa yang engkau kasihi (supaya ia menerima Islam), tetapi Allah jualah yang berkuasa memberi hidayah petunjuk kepada sesiapa yang dikehendaki-Nya (menurut undang-undang peraturan-Nya); dan Dialah jua yang lebih mengetahui akan orang yang (ada persediaan untuk) mendapat hidayah petunjuk (kepada memeluk Islam)." Islam membimbing manusia agar memilih agama yang benar, iaitu agama Allah s.w.t. seperti firman-Nya yang bermaksud:

15


"Sesungguhnya agama (yang benar dan diredai) di sisi Allah ialah Islam". Apabila seseorang memilih Islam sebagai agama yang benar, ia dituntut supaya memelihara aqidah Islam supaya tidak terjejas atau dengan kata-kata lain, murtad. Jika ia memilih untuk keluar daripada Islam atau murtad, ia tertakluk pada hukum dalam hukum syarak dan ia digolongkan dalam golongan orang yang rugi. 16

Hadith 'Ubadah ibn al-Samit menyebut bahawa Rasulullah s.a.w. menerima "ba'iah daripada kaum wanita Islam supaya mereka memelihara daruriyyah." Demikian juga daripada pihak lelaki. Mereka diminta supaya tidak menyekutukan Allah dengan sesuatu pun, tidak mencuri dan juga tidak berzina. Menurut Syed Qutb, pelanggaran hakhak tersebut boleh menyebabkan kerosakan kepada masyarakat dan inilah yang berlaku terhadap Tamadun Greek, Rome dan Parsi yang akhirnya membawa kepada keruntuhan dan kemusnahan. 17

Untuk memelihara hak menganut agama supaya tidak terganggu, seseorang hendaklah mengamalkan ajaran agamanya dan bukan setakat beriman dengan mengakui diri sebagai Muslim dengan kata-kata. Pengamalan dan pelaksanaan ajaran agama ini mencakupi wajib aini dan wajib kifayah secara perseorangan mahupun jemaah. Ini kerana, apabila kepercayaan terhadap agama terhakis, nilai mulia juga akan turut terhakis. Justeru, kehidupan juga akan dijalani tanpa pedoman yang benar. Islam memberikan panduan dalam soal memelihara hak dan kehormatan agama serta diri seseorang Muslim. Antaranya termasuklah: i.

Menghapuskan permusuhan, pergaduhan dan serangan tanpa alasan yang sah.

532


ii.

Menghalang dan menutup ruang yang boleh membawa kepada pembunuhan. i i i . Jaminan terhadap diri dan nyawa. iv. Kemaafan dalam kes-kes qisas. Terdapat sebuah Hadith yang menyatakan bahawa Rasulullah s.a.w. bersabda yang bermaksud: "Tidak halal darah seseorang Muslim yang mengucap dua kalimah syahadah kecuali dengan salah satu daripada tiga, iaitu orang (yang berkahwin) berzina, nyawa (dibalas) nyawa dan orang yang meninggalkan agama yang meninggalkan jamaah." Akal merupakan nikmat yang paling berharga dan bernilai yang dianugerahkan oleh Allah s.w.t. kepada manusia dan akallah yang membezakan manusia dengan kejadian serta makhluk yang lain. Apabila manusia hilang akalnya terhapuslah daya pertimbangan yang sihat dan waras. Ini boleh merosakkan dan mengancam maslahat diri seseorang. Justeru, tindakan memelihara akal daripada perkara yang boleh mendatangkan kemudaratan sememangnya merupakan tujuan syarak. Dalam al-Qur'an, terdapat lebih daripada empat puluh tempat yang menyebut tentang "akal fikiran" supaya manusia menggunakan akal. Dari segi hukum dan perundangan, akal merupakan syarat bagi menentukan sama ada seseorang "mukallaf" atau mempunyai tanggungjawab dalam tindakan serta amalannya. Justeru, Islam mengharamkan perkara-perkara yang boleh merosakkan akal seperti arak dan dadah. Pengharaman arak misalnya dinyatakan dengan jelas dalam al-Qur'an. Demikian juga dengan dadah yang boleh membinasakan 18


manusia. Islam melarang kita menjerumuskan diri dalam perkara yang boleh mendatangkan kerosakan dan kebinasaan. Menurut sebuah Hadith, arak merupakan kunci atau asas bagi kejahatan. 19

Al-Qur'an menjelaskan yang bermaksud: "Adakah engkau menyangka bahawa kebanyakan mereka mendengar atau memahami (apa yang engkau sampaikan kepada mereka)? Mereka hanyalah seperti binatang ternakan, bahkan lebih sesat lagi." (Surah al-Furqan 25: 44) Pemeliharaan akal bukan setakat bebas daripada gangguan yang boleh menghilangkan akal tetapi ia sebenarnya lebih daripada itu, iaitu pemeliharaan akal supaya mempunyai keupayaan untuk menerima kebenaran. Ini termasuklah dengan memelihara akal daripada serangan pemikiran yang boleh merosakkan pegangan hidup yang benar dan juga mencampurkan antara kebenaran dengan kebatilan. Harta Harta merupakan salah satu keperluan bagi manusia. Manusia tidak boleh hidup tanpa harta bagi mengisi keperluan jasmani mereka. Harta juga merupakan hak individu dan masyarakat. Setiap individu memerlukan makan minum, pakaian dan tempat tinggal bagi melindungi diri daripada kedinginan serta kepanasan. Tanpa kemudahan ini, nescaya kemudaratan akan menimpa diri dan akan menggugat keselesaan hidup. Islam membenarkan individu atau kumpulan tertentu memiliki harta. Bahkan kekuatan umat juga bergantung pada kekayaan. Selain itu, kegiatan pembangunan turut digerakkan oleh kekayaan atau harta

19. Surah al-Baqarah 2: 195.

534


dan untuk mempertahankan negara juga kekuatan berbentuk kebendaan diperlukan. Kekayaan rakyat akan dapat membebaskan diri mereka daripada belenggu kemiskinan dan budaya mengharapkan belas ihsan. Dari aspek negatifnya, kemiskinan boleh mengundang kekufuran. Rakyat atau umat yang miskin dan tidak memiliki harta kekayaan akan dijajah serta dikuasai oleh musuh dan akan ditimpa kehinaan. Sungguhpun harta kekayaan merupakan hak perseorangan tetapi padanya juga terdapat hak orang lain. Ini sebagaimana yang dinyatakan dalam al-Qur'an yang bermaksud: 20

"Dan mereka (yang menentukan bahagian) pada hartahartanya, menjadi hak yang termaklum - Bagi orang miskin yang meminta-minta dan orang miskin yang menahan diri (daripada meminta); " Islam mendidik umatnya supaya mencari rezeki dan harta untuk nafkah diri serta keluarga selain membantu masyarakat. Ini dinyatakan dalam al-Qur'an yang bermaksud: 21

"Kemudian setelah kamu selesai sembahyang, maka bertebaranlah kamu di muka bumi (untuk menjalankan urusan masing-masing), dan carilah apa yang kamu hajati daripada limpah kurnia Allah, serta ingatlah akan Allah banyak-banyak (dalam segala keadaan), supaya kamu berjaya (di dunia dan di akhirat)."

20.

Surah al-Ma'arij 70 : 24-25.

21.

Surah al- Jumu'ah 62: 10.

535


Islam melarang seseorang daripada mengambil harta orang lain secara tidak sah atau batil. Al-Qur'an menjelaskan yang bermaksud:

22

"Wahai orang yang beriman, janganlah kamu makan (gunakan) harta-harta kamu sesama kamu dengan jalan yang salah (tipu, judi dan sebagainya)." Dalam sebuah Hadith dijelaskan bahawa orang yang meninggal dunia kerana mempertahankan hartanya adalah syahid. Perlu dinyatakan bahawa kekayaan yang ada dan telah menjadi hak kita, ia tetap merupakan amanah daripada Allah yang perlu diurus dengan baik serta dibelanjakan pada jalan kebajikan dengan tidak membazir. Malah, cara memperolehnya juga perlulah dengan jalan yang betul dan halal. Kehormatan atau maruah diri individu dilindungi oleh syarak. Hak ini dipelihara dengan sebaik-baiknya sehingga seseorang tidak harus membenarkan diri sendiri terjerumus dalam perbuatan keji seperti zina. Setiap orang berhak mempertahankan kehormatan diri daripada dinodai oleh sesiapa. Dari perspektif Islam, "kerelaan" tidak boleh dijadikan alasan atau dalihan dalam kesalahan ini. Dalam hubungan ini, Islam menganggap bahawa keturunan dan nasab seseorang sebagai hak bagi dirinya. Misalnya bagi anak yang dilahirkan, ia mempunyai hak untuk dinasabkan kepada bapanya. Sekiranya nasab seseorang tidak dapat dikenal pasti, nescaya ia akan memberikan kesan yang mendalam terhadap diri seseorang dan pelbagai masalah yang berkaitan dengan hak perwalian pewarisan, nafkah dan lain-lain akan timbul.

22.

Surah al-Nisa '4:9. Demikian juga ditegaskan dalam Surah al-Baqarah, ayat 188, "Dan janganlah kamu makan (atau mengambil) harta (orang lain) antara kamu dengan jalan yang salah, dan jangan pula kamu menghulurkan harta kamu (memberi rasuah) kepada hakim-hakim kerana hendak memakan

(atau mengambil) sebahagian daripada harta

manusia dengan (berbuat) dosa, padahal kamu mengetahui (salahnya)."


Tanggungjawab Rakyat Manusia merupakan makhluk ciptaan Allah s.w.t. yang dibebani dengan tanggungjawab. Makhluk yang lain tidak dibebani dengan tanggungjawab seperti manusia. Dalam diri manusia, sememangnya wujud kesediaan untuk melakukan sesuatu sama ada kebaikan mahupun keburukan. Walau bagaimanapun, setiap perbuatan yang dilakukan oleh seseorang merupakan tanggungjawab dirinya sendiri. Ini kerana, setiap manusia hanya memikul bebanan atau tanggungjawab sendiri dan tidak menanggung bebanan orang lain. Al-Qur'an menegaskan yang bermaksud :

23

"Mereka itu ialah satu umat yang telah lalu sejarahnya; bagi mereka (balasan) apa yang mereka telah usahakan dan bagi kamu pula (balasan) apa yang kamu usahakan; dan kamu tidak akan ditanya (atau dipertanggungjawabkan) tentang apa yang telah mereka lakukan." Seseorang hanya bebas daripada tanggungjawab jika dakwah tidak sampai kepadanya. Ini dijelaskan dalam al-Qur'an yang bermaksud:

24

"... dan tidak ada sesuatu umat pun melainkan telah ada dalam kalangannya dahulu seorang Rasul pemberi ingatan dan amaran." Ketaatan Rakyat sememangnya bertanggungjawab untuk mentaati pemimpin. Ini dijelaskan oleh al-Qur'an yang bermaksud:

23. Surah al-Baqarah 2:134. 24. Surah Fatir 35 : 24. 25. Surah al-Nisa' 4:59.

537

25


"Wahai orang yang beriman, taatlah kamu kepada Allah dan taatlah kamu kepada Rasulullah dan kepada Ulil Amri (orang yang berkuasa) daripada kalangan kamu." Ketaatan terhadap Allah s.w.t. dan Rasulullah s.a.w. adalah mutlak. Sebaliknya, kewajipan untuk mentaati pemimpin atau ulil amri adalah bersyarat. Syaratnya ialah selagi pemimpin tidak menyuruh supaya rakyatnya melakukan maksiat, selagi itulah ia wajib ditaati. Rakyat juga hendaklah patuh dan taat kepada pemimpin, sama ada dalam perkara yang disukai atau tidak disukainya, selagi pemimpin tersebut tidak menyuruh mereka melakukan kemungkaran atau fasad ( maksiat). Ketaatan terhadap pemerintah juga turut meliputi ketaatan kepada imam atau khalifah. Dalam hubungan ini, ada Hadith yang menjelaskan yang bermaksud: 26

"Sesiapa yang mentaati imam, sesungguhnya ia telah mentaati aku. " 27

Terdapat beberapa Hadith yang lain pula yang menjelaskan perkara ini: i.

Tiada ketaatan terhadap pemimpin dalam melakukan maksiat kepada Pencipta.

i i . Kepatuhan diwajibkan dalam perkara yang disukai atau tidak disukai oleh seseorang, selagi ia tidak diperintah melakukan maksiat. Apabila ia diperintahkan supaya melakukannya, maka ia tidaklah perlu mentaatinya.

26.

Al-Sayyid Ahmad, al-Sultah al-Idariyah wa al-Siyasah al-Syar'iyyah, him. 23.

27.

Musnad Ahmad ibn Hanbal.

538


Ketaatan terhadap pemimpin adalah penting kerana ia diibaratkan seperti kepala bagi jasad seseorang. Pemimpinlah yang sentiasa merancang, mentadbir dan mengurus negara. Ketaatan melambangkan perpaduan dan menjadi ikatan antara pemimpin dengan rakyat. Tindakan mengingkari perintah pemimpin boleh menyebabkan ketidakstabilan dalam negara yang akhirnya boleh mendatangkan ancaman terhadap kedaulatan negara dan ia juga boleh meruntuhkan pemerintahan, sebagaimana yang boleh kita temui catatannya dalam lembaran sejarah. Menegakkan Keadilan Islam memerintahkan umatnya supaya berlaku adil. Keadilan tidak terletak pada pihak yang tertentu, bahkan ia meliputi setiap lapisan masyarakat. Setiap individu bertanggungjawab untuk berlaku adil, sama ada terhadap diri sendiri atau pihak yang lain. Allah s.w.t. berfirman yang bermaksud :

2 8

"Wahai orang yang beriman! Hendaklah kamu menjadi orang yang sentiasa menegakkan keadilan, lagi menjadi saksi (yang menerangkan kebenaran) kerana Allah, sekalipun terhadap diri kamu sendiri, atau ibu bapa dan kaum kerabat kamu." Dalam ayat yang lain, Allah s.w.t. berfirman yang bermaksud: "Wahai orang yang beriman, hendaklah kamu semua sentiasa menjadi orang yang menegakkan keadilan kerana Allah, lagi menerangkan kebenaran; dan janganlah sekalikali kebencian kamu terhadap sesuatu kaum itu mendorong kamu kepada tidak melakukan keadilan. Hendaklah kamu

28.

Surah al-Nisa'4: 135.

539


berlaku adil (kepada sesiapa jua) kerana sikap adil itu lebih hampir kepada taqwa." 29

Antara bentuk keadilan rakyat termasuklah memberikan nasihat apabila mendapati sesuatu perkara telah terkeluar daripada batas-batas syarak. Dalam sebuah Hadith, Rasulullah s.a.w. ditanya tentang nasihat. Baginda menyatakan, "Al-Din, agama itu ialah nasihat." Baginda ditanya, "Kepada siapa?" Baginda menjawab, "Kepada Allah, kepada Rasul-Nya, pemimpin-pemimpin umat Islam dan kepada umat Islam." Menyentuh tentang teguran dan nasihat ini, umat Islam diberikan peringatan supaya menggunakan perkataan-perkataan yang lembut dan tidak menyakitkan hati atau menghina saudara seagamanya apabila memberikan sesuatu teguran. Bahkan dalam sebuah Hadith, dijelaskan yang maksudnya: "Orang Islam ialah orang yang orang lain terselamat daripada lidah dan tangannya." Allah s.w.t. berfirman yang bermaksud: "Wahai orang yang beriman! Janganlah sesuatu puak (daripada kaum lelaki) mencemuh dan merendah-rendahkan puak lelaki yang lain, (kerana) harus puakyang dicemuhkan itu lebih baik daripada mereka; dan janganlah pula sesuatu puak daripada kaum perempuan mencemuh dan merendahrendahkan puak perempuan yang lain, (kerana) harus puak yang dicemuhkan itu lebih baik daripada mereka; dan janganlah setengah kamu menyatakan keaiban setengah

29.

Surahal-Ma'idah5:%.


yang lain; dan janganlah kamu panggil-memanggil antara satu dengan yang lain dengan gelaran yang buruk." 30

Islam memberikan kebebasan dalam mengeluarkan pendapat atau pandangan dan ini termasuklah memberikan teguran yang membina walaupun kepada pemerintah. Rakyat juga diberikan tanggungjawab supaya menegur pihak yang melakukan kemungkaran, termasuk pemerintah atau pemimpin. Dalam sebuah Hadith dijelaskan : "Sesiapa yang melihat kemungkaran, hendaklah ia mengubahnya dengan tangannya, dan jika ia tidak dapat melakukannya, hendaklah ia mengubahnya dengan lidahnya, dan jika ia tidak dapat melakukannya, hendaklah ia melakukannya dengan hatinya dan itu ialah iman yang paling lemah." Terdapat beberapa ayat al-Qur'an yang menyeru supaya manusia hidup dengan penuh kemesraan, sentiasa bantu-membantu antara satu sama lain, menyeru kepada kebajikan dan menghalang kemungkaran. Allah s.w.t. berfirman yang bermaksud : "Dan hendaklah ada antara kamu satu puak yang menyeru (berdakwah) kepada kebajikan (mengembangkan Islam), dan menyuruh berbuat segala perkara yang baik, serta melarang daripada segala yang salah (buruk dan keji)." 31

Kebajikan boleh dilakukan secara perseorangan atau juga secara kolektif. Bagi tuntutan yang bersifat fardu kifayah, jika ia dilakukan secara kolektif pastilah amalan yang mulia itu akan dapat membangunkan

30.

Surah al-Hujurat 49 : 11.

31.

Surah Ali'lmran 3 : 104.

541


dan memajukan negara. Perintah A l l a h s.w.t. supaya menunaikan kewajipan sesungguhnya mengandungi maslahah kepada umat Islam. Malah, perintah atau suruhan yang ditentukan oleh Allah s.w.t. juga berada dalam kemampuan manusia untuk melakukannya. Bagi umat Islam, mereka hendaklah melaksanakan kewajipan yang telah ditetapkan oleh A l l a h dengan sempurna, terutama apabila syarat-syaratnya mencukupi. Bukan Islam Golongan bukan Islam mempunyai beberapa tanggungjawab yang perlu dilaksanakan. Antaranya termasuklah membayar jizyah. Jizyah merupakan cukai yang dikenakan oleh pemerintah ke atas orang bukan Islam sebagai jaminan keselamatan dan perlindungan. Jika pemerintah gagal memberikan perlindungan terhadap nyawa dan harta mereka, jizyah tidak dikenakan. Dalam hubungan ini, Khalifah ' A l i ibn A b i Talib menyatakan: 32

"Kita menerima jizyah daripada mereka untuk memberikan perlindungan terhadap harta dan nyawa mereka sehingga harta mereka dihormati seperti harta kita dan begitu juga darah mereka." Walau bagaimanapun, terdapat beberapa golongan yang dikecualikan daripada membayar jizyah iaitu wanita, kanak-kanak dan orang yang melarat. Selain itu, Rasulullah s.a.w. melarang mereka ini ditindas atau menyuruh mereka melakukan sesuatu yang di luar batas kemanusiaan serta kemampuan mereka. 33

32.

Abu Yusuf, Kitab al-Kharaj, hlm. 71-72.

33.

Ibid., 276.

542


Dalam suatu peristiwa, Khalifah 'Umar bertemu dengan seorang tua berbangsa Yahudi yang meminta sedekah. Khalifah 'Umar berasa amat sedih melihat keadaan Yahudi itu lalu bertanya tentang sebabnya. Yahudi itu menjelaskan bahawa keadaan fizikalnya yang uzur dan tidak lagi berkemampuan untuk bekerja menyebabkan ia terpaksa meminta sedekah. Khalifah 'Umar lantas membawa Yahudi itu ke rumahnya dan kemudian menghantarnya ke Baitulmal lalu mengeluarkan perintah supaya ia diberikan bantuan. Begitu juga kepada orang yang sepertinya. Khalifah mengatakan: "Tiada keadilan, kita pungut jizyah daripada mereka ketika muda dan meninggalkan mereka apabila mereka tua." Pada hakikatnya, tiada perbezaan dalam pelaksanaan undangundang ke atas golongan bukan Islam dan umat Islam. Undang-undang dilaksanakan dengan saksama tanpa mengira perbezaan agama, kecuali dalam soal yang berkaitan dengan kepercayaan dan amalan keagamaan. Amalan dan aktiviti keagamaan setiap kaum sentiasa dipelihara serta dilindungi. Oleh yang demikian, hak mereka untuk mengamalkan ajaran agama mereka adalah terjamin. 34

Sejarah membuktikan bahawa golongan bukan Islam diberikan hak dan kebebasan dalam mengurus hal ehwal berkaitan dengan tuntutan dan ajaran agama mereka. Bahkan pemerintah boleh melantik hakim daripada kalangan mereka untuk menyelesaikan pertikaian yang berlaku antara mereka. 35

Rakyat Islam dan bukan Islam mempunyai tanggungjawab yang sama terhadap negara. Sahifah Madinah menjelaskan tanggungjawab ini. Antaranya: 34.

'Abdul Karim Zaidan, him. 81 & 83.

35.

Abdul Rahman I.Doi, Non-Muslim Under Shariah, hlm. 52.

543


Fasal 36 (a) Tiada seorang pun daripada mereka boleh keluar negeri kecuali dengan izin Muhammad s.a.w. (b) Seseorang tidak boleh dihalang daripada menuntut haknya. Fasal 37 (a) Orang Yahudi mestilah menanggung nafkah mereka sendiri dan kaum Muslimin juga mestilah menanggung nafkah mereka sendiri. Mereka haruslah mengamalkan sifat tolong-menolong dalam menghadapi golongan yang hendak menentang pihak yang mengadakan piagam ini dan saling nasihat-menasihati, membuat kebaikan serta menjauhkan segala perbuatan dosa. (b) Seseorang tidak dianggap bersalah atas kesalahan sahabatnya. Sesungguhnya pembelaan terserah kepada yang teraniaya. Fasal 38 Orang Yahudi mestilah menyumbangkan pembiayaan bersama-sama dengan orang yang beriman selagi masih berada dalam keadaan perang. Fasal 39 Kota Yathrib ialah kota yang dihormati bagi orang yang mengakui perjanjian ini. Fasal 40 Jiran tetangga adalah seperti diri sendiri, mereka tidak boleh diganggu dan tidak boleh dilakukan perbuatan jahat.

Hak Dan Tanggungjawab Pelbagai Kaum Dari Perspektif Shariah

Fasal 41 Tiada seorang pun tetangga wanita boleh diganggu ketenteramannya kecuali setiap kunjungan mestilah dengan izin suaminya.

Fasal 42 Tidak boleh berlaku sesuatu peristiwa di kalangan peserta perjanjian ini, atau terjadi perselisihan yang boleh membawa kerosakan. Jika yang demikian itu berlaku, maka jalan penyelesaiannya ialah Allah s.w.t. dan Muhammad s.a.w. Allah ada bersama-sama dengan orang yang teguh dan setia terhadap perjanjian ini.

Fasal 43 Tidak dibenarkan melindungi dan menolong orang Quraisy serta orang yang membantunya.

Fasal 44 Di kalangan mereka, harus ada sifat tolong-menolong dalam membantu menentang orang yang hendak menyerang Yathrib.

Fasal 45 (a) Apabila mereka diajak berdamai, maka mereka mestilah bersedia untuk berbuat demikian. Sikap ini mestilah dilaksanakan setiap kali mereka diajak berdamai. Sesungguhnya kaum yang beriman mestilah mengambil kesempatan itu kecuali terhadap orang yang memusuhi agama. (b) Setiap individu mestilah mengambil peranan masing-masing untuk mengadakan perdamaian.


Fasal 46 Orang Yahudi Bani Aus, sama ada pengikut-pengikut mereka atau diri mereka sendiri, mempunyai kewajipan untuk melaksanakan apa yang sudah disetujui oleh mereka dalam naskhah perjanjian ini. Mereka yang menyetujui naskhah perjanjian ini mestilah melaksanakan segala kewajipan dengan sepenuhnya. Sesungguhnya kebaikan bukanlah kejahatan. Orang yang melakukan kejahatan akan menanggung akibatnya. Allah berada di pihak yang benar dan orang yang patuh menjalankan isu perjanjian ini.

Fasal 47 Orang yang tidak melanggar isi perjanjian ini, bukanlah orang yang aniaya dan jahat. Sesiapa yang keluar dan tinggal di dalam kota Madinah, keselamatan mereka tetap terjamin kecuali mereka yang melakukan penganiayaan dan kejahatan. Sesungguhnya Allah melindungi orang yang membuat kebaikan dan orang yang bertaqwa.

Penutup Islam telah memberikan panduan dalam menentukan hak dan tanggungjawab rakyat. Pada prinsipnya, hak-hak dan tanggungjawab tersebut tidak bertentangan dengan prinsip-prinsip perundangan hari ini. Antara prinsip-prinsip tersebut ada yang termaktub dalam perlembagaan negara hari ini dan juga dalam Deklarasi Hak Asasi Manusia, Persatuan Bangsa-bangsa Bersatu (PBB). Walau bagaimanapun, disebabkan nilai Islam berasaskan alQur'an dan Sunnah, dan nilai setengah-setengah bangsa pula bergantung pada rasional dan bukan wahyu, beberapa percanggahan boleh berlaku dalam merealisasikan hak-hak serta tanggungjawab tersebut. Jelaslah bahawa tujuan utama hak rakyat dijamin dan tanggungjawab dilaksanakan adalah untuk mencapai maqasid syarak iaitu maslahah

Hak Dan Tanggungjawab Pelbagai Kaum Dari Perspektif Shariah

umum selain untuk menghalang kemudaratan atau kerosakan daripada berlaku. Tindakan ini pula bertujuan untuk memelihara kemuliaan manusia seluruhnya.

547

HAK DAN TANGGUNGJAWAB POLITIK PELBAGAI KAUM DALAM SEBUAH NEGARA ISLAM Prof. Madya Dr. Abdul Rahman Awang Abstrak alam negara Islam semua penduduk, Muslim dan bukan Muslim mempunyai hak yang sama dalam menikmati kekayaan negara, mendapat perlindungan serta kemudahan-kemudahan yang diberikan sama ada dalam agama, sosial, pendidikan, politik dan lain-lain. Pada masa yang sama, mereka juga mempunyai tanggungjawab asas yang sama seperti taat setia dan mempertahankan negara, mematuhi undangundang kecuali dalam perkara-perkara khusus yang berhubung kait dengan perintah dan tanggungjawab agama masing-masing. Pendahuluan Agama Islam diturunkan untuk semua manusia. Ia sesuai diamalkan pada setiap zaman, tempat dan pelbagai suasana. Sifatnya adalah sejagat (universal) dan menghendaki supaya semua manusia menerima ajarannya. Agama Islam juga merupakan lanjutan dan penyempuma bagi agama-agama Allah s.w.t. sebelumnya. Begitu juga dengan Rasulullah s.a.w. Baginda ialah penyudah Rasul-rasul Allah sebelumnya. Oleh itu, risalah Islam secara tabi'i dan rasionalnya


merupakan risalah yang cukup sempurna (comprehensive) dan mampu memberikan jawapan dan penyelesaian bagi kehendak serta masalah manusia sejagat sejak diturunkan sehingga akhir zaman. Oleh sebab tidak semua manusia menerima risalah Islam, risalahnya sifatnya kekal bercirikan sejagat dari segi teori dan pengajarannya. Walau bagaimanapun, ia hanya mengikat kaum Muslimin sahaja, dari sudut amali dan pelaksanaannya. Walau bagaimanapun, kebanyakan pemntukan dalam undang-undang Islam yang memiliki ciriciri sejagat, biasanya tidak terhad kepada umat Islam sahaja tetapi juga kepada kaum bukan Islam. Oleh sebab negara Islam berpaksikan 'aqidah (tawhid) atau ideological state, semua sistem yang ada dan sistem pemndangan hendaklah bersumberkan al-Syari'ah. Begitu juga dengan penggolongan manusia. Sesiapa yang beriman dengan Islam dinamakan Muslim dan sesiapa yang tidak beriman dengan Islam dinamakan bukan Muslim atau bukan Islam. Dengan ini jelaslah bahawa garis pemisahnya ialah 'aqidah dan bukannya sebarang pertimbangan lain sebagai kriteria pembahagian atau pengkategorian manusia dalam Islam.

3

4

5

6

Namun demikian, perbezaan dari segi 'aqidah tidaklah menjadi sebab atau faktor bagi perbezaan dalam hak dan tanggungjawab individu dalam Islam kecuali dalam beberapa aspek yang berhubung rapat dengan amalan agama atau ibadah. Ini disebabkan Islam menegaskan bahawa

550

Hak dan Tanggungjawab Politik Pelbagai Kaum dalam Sebuah Negara Islam

fitrah kejadian manusia pada asalnya adalah sama dan agama yang suci ini memuliakan anak A d a m . Sehubungan itu, manusia diberikan tanggungjawab yang tidak diamanahkan kepada makhluk-makhluk yang lain. Berdasarkan prinsip ini, hak dan tanggungjawab politik dan lainlain dalam Islam adalah sama kecuali dalam perkara-perkara khusus yang ditentukan oleh al-Syari'ah berdasarkan perhitungan agama masingmasing. 7

Persamaan Hak Nyawa, Harta dan Keluarga Setiap rakyat atau penduduk tetap negara Islam menikmati persamaan hak untuk mendapat perlindungan terhadap nyawa, harta benda dan keluarga. Jaminan ini terkandung dalam kaedah yang berbunyi: 8

"Bagi mereka apa-apa (hak dan keistimewaan) seperti yang ada pada kita dan ke atas mereka (tanggungjawab) seperti apa jua yang dipertanggungjawabkan ke atas kita." Demikian juga dengan kaedah: "Darah mereka seperti darah kita dan harta mereka seperti harta kita (dari segi kehormatan dan tidak boleh dicabul)." Kaedah-kaedah ini merupakan prinsip umum yang telah diamalkan oleh pemerintah Islam terhadap penduduk bukan Islam dalam negara Islam. Perkara ini terpapar dengan jelas dalam sejarah Islam dan dapat disaksikan sehingga sekarang. Kenyataan yang terbukti jelas ialah wujudnya komuniti Yahudi dan Kristian sejak dahulu sehingga sekarang

7.

Surah al-Isra' 17:70.

8.

Lih. al-Kasani, Bada'i' al-Sana'i', Jilid VII Beirut,

557

1982, him. 100,147.


di beberapa buah negara Islam seperti di negara Maghribi, Mesir dan Iraq. Mereka hidup dengan aman damai, tidak pernah diganggu dalam menjalani kehidupan menurut tradisi dan agama masing-masing. Jika pun ada tindakan pencabulan dan kezaliman; keadaan itu berlaku disebabkan individu permerintah tertentu yang menyeleweng daripada prinsip asal dan bukannya disebabkan oleh ajaran Islam. Menurut sejarah, jika keadaan malang itu menimpa golongan bukan Islam, orang Islam sendiri juga akan turut menerima kesan negatifnya. Walau bagaimanapun, apa yang berlaku adalah sebaliknya, iaitu jika orang Islam tinggal di bawah pemerintahan golongan bukan Islam, mereka bukan sahaja tidak diberikan kebebasan, malah mereka juga akan menerima pelbagai bentuk tindakan kejam seperti penindasan, pembunuhan beramai-ramai, penghapusan kaum (ethnic cleansing) dan penghapusan agama. Contoh yang jelas dapat disaksikan dalam sejarah di Andalusia, Sepanyol dan yang terkini di Bosnia, Kosovo, Palestin dan juga India. Perbezaan ketara kenapa dua bentuk layanan yang berbeza berlaku ialah kerana faktor "agama". Pemerintah Islam mesti melaksanakan keadilan kepada semua rakyatnya kerana Islam memerintah sedemikian. Jika ia melanggar perintah ini, ia akan disoal dan dipertanggungjawabkan pada hari akhirat kelak. Oleh sebab itu, ia mesti berlaku adil dan bertindak saksama terhadap rakyat yang beragama Islam dan juga yang bukan beragama Islam. Hakikat ini merupakan jaminan Allah dan Rasul-Nya. Jika diteliti, kita akan mendapati bahawa "rabbi-rabbi" Yahudi di Israel sendiri yang menghalang pemerintah mereka daripada berlaku adil terhadap orang Arab Palestin. Di manakah mereka pinggirkan tanggungjawab agama mereka dan sejauh manakah mereka mengamalkan ajaran agama mereka?

552

Hak dan Tanggungjawab Politik Pelbagai Kaum dalam Sebuah Negara Islam*

Kebebasan Beragama Islam menjamin kebebasan beragama kepada semua manusia. Perkara ini dijelaskan oleh al-Qur'an yang bermaksud, "Tiada paksaan dalam agama.(Islam)...." Prinsip ini dilaksanakan dengan penuh komitmen dan secara konsisten oleh pemerintah Islam. Ia juga diiktiraf oleh "Universal Declaration of Human Rights". Malah, terdapat pemntukan yang jelas dalam perlembagaan Malaysia, iaitu Article 11 (1). Pada masa yang sama, Allah s.w.t. melarang sebarang unsur paksaan dalam soal agama: 9

"... jika Tuhanmu menghendaki nescaya berimanlah sekalian manusia yang ada di bumi. (janganlah kamu bersedih hati tentang kedegilan orang yang ingkar itu; kalau Tuhan tidak menghendaki) maka patutkah kamu pula hendak memaksa manusia supaya mereka menjadi orang yang beriman? " 10

Walaupun manusia diberikan kebebasan untuk memilih dan menganut agama serta melarang sebarang bentuk paksaan, agama yang diiktiraf oleh Allah s.w.t. hanyalah agama Islam. Oleh sebab itu Islam menghendaki, jika boleh, semua orang menerima Islam bukan dengan cara paksaan. Sebaliknya, ia perlulah melalui dakwah yang disampaikan dengan penuh bijaksana (art of persuasion) dan berdasarkan ilmu yang mantap misalnya melalui dialog yang terbuka serta ditepati adabnya. Perkara ini sudah sering diperkatakan oleh pihak-pihak yang terlibat. 11

9.

Surah al-Baqarah 2 : 256.

10.

Surah Yunus 10 : 99. Dalam ayat yang lain, Allah s.w.t. berfirman, "Dan katakanlah, 'Kebenaran itu ialah yang datang daripada Tuhan kamu, maka sesiapa yang mahu beriman, hendaklah ia beriman; dan sesiapa yang mahu kufur ingkar, biarlah ia mengingkarinya."' (Surah al-Kahfi 18 :29).

11.

Surah

al-Ma'idah

5:3.

553


Cukuplah di sini jika kita simpulkan bahawa Islam tersebar Asia Tenggara dengan meluas kerana kebijaksanaan pendakwah-pendakwah dahulu. Ia sebaliknya bukan tersebar melalui mata pedang dan tiada setitis pun darah yang mengalir dalam sejarah penyebaran dakwah di A s i a Tenggara. Keadaan ini tidaklah sama seperti apa yang dilakukan oleh penjajah barat dan pendakwah-pendakwah mereka. Dengan kata-kata lain, Islam memberikan kebebasan beragama berdasarkan tiga prinsip, iaitu kemanusian (humanism), keadaan wahyu yang bersifat sejagat (universal revealation) dan Islam banyak berhubung kait dengan sejarah penurunan wahyu agama Yahudi serta Kristian. Semuanya ini merupakan nilai sejagat (universal values) yang boleh diterima pakai oleh semua manusia pada setiap zaman dan di setiap tempat. 12

Politik, Sosial dan Ekonomi Oleh sebab Islam bercirikan nilai sejagat, setiap hukum-hukum dan pengajarannya juga sesuai untuk semua manusia. Dalam hubungan ini, pendekatan Islam dalam menangani sesuatu masalah lebih bersifat global serta holistik dan bukannya pendekatan yang bersifat regional, sementara, ad hoc atau merupakan tindak balas terhadap masalah yang berbangkit dan sebagainya. Begitu juga dalam menyelesaikan masalah, Islam lebih cenderung untuk memberikan penyelesaian secara kulli (menyeluruh) dan bukannya secara juz'i (sebahagian). Oleh yang demikian, Islam mengamalkan dasar lebih terbuka dan memberikan hakhak politik, sosial dan ekonomi yang sama kepada pelbagai kaum. Bahkan dalam bidang ekonomi, hak serta peluang yang diberikan kepada kaum bukan Islam kelihatan jauh lebih banyak dan lebih luas daripada umat Islam sendiri. Prinsip ini berasaskan kaedah yang digariskan oleh Islam, sebagaimana yang telah dinyatakan sebelum ini, "Bagi mereka apa-apa (hak dan keistimewaan) seperti yang ada pada kita dan ke atas mereka (tanggungjawab) seperti apa jua yang dipertanggungjawabkan ke atas kita." 12

Lih., Abdul Rahman Awang, op.cit, hlm. 180-81.

554


Negara Islam ialah negara yang berdasarkan ideologi; iaitu Islam sebagai agama dan negara. Dengan yang demikian, sesuatu polisi atau tindakan negara hendaklah sesuai dan tidak bertentangan dengan ideologi negara (Islam). Oleh itu, hak-hak politik dan hak-hak yang lain yang diberikan kepada pelbagai kaum serta golongan bukan Islam tidak boleh bertentangan dengan falsafah negara. Keadaan yang sama juga wujud dalam bidang-bidang yang lain seperti sosial, ekonomi, kebudayaan, kesenian, hasil ciptaan seni dan lain-lain kecuali ciptaan-ciptaan itu khusus untuk kegunaan sesuatu kaum atau pemegang agama yang tertentu. Oleh itu, sesuatu hak dan kebebasan hendaklah dilihat dari sudut ideologi atau dasar umum negara. 13

Jawatan Awam Menurut Islam, hak menjawat jawatan awam bukanlah merupakan hak individu, tetapi tanggungjawab yang diserahkan oleh negara kepada seseorang apabila ia mempunyai kelayakan. Dengan yang demikian, ia merupakan amanah dan bukannya keistimewaan yang mesti dilaksanakan sebaik mungkin. Keadaan ini dapat dilihat dalam beberapa kes apabila beberapa orang sahabat menemui Rasulullah s.a.w. dan memohon supaya dilantik untuk menjawat beberapa jawatan awam. A b u M u s a meriwayatkan, "Dua orang sepupuku dan aku sendiri menemui Baginda. Salah seorang berkata, "Wahai Rasulluh, lantiklah kami sebagai pemerintah di wilayah-wilayah yang telah diamanahkan oleh Tuhan kepadamu." Seorang lagi juga menyatakan perkara yang sama kepada Rasulullah s.a.w. Lalu Rasulullah s.a.w. bersabda, "Demi Allah! Kita tidak melantik seseorang untuk jawatan itu bagi sesiapa yang memohon dan menghendakinya." Abu Zar al-Ghiffari, seorang sahabat rapat Rasulullah s.a.w. sendiri juga pernah memohon perkara yang sama. Rasulullah s.a.w. menasihati beliau. Baginda bersabda, "Kekuasaan

13.

'Abdul Karim Zaydan, 1976, Ahkam al-Zimmiyyin wa al-Musta'minin fi Dar al-Islam, Baghdad, hlm. 71.

555


merupakan amanah, ia membuat kamu berdukacita dan menyesal pada hari kiamat kecuali bagi orang yang melaksanakannya dengan adil." 14

Hadith-hadith ini menunjukkan bahawa bagi jawatan awam yang tinggi, penyandangnya biasanya dilantik oleh pemerintah. Bagi jawatan yang kurang sensitif, calon boleh memohon dan selepas dipertimbangkan, dengan pelbagai proses, pemohon akan dilantik menurut prosedur seperti yang diamalkan sekarang. Di negara Islam, terdapat jawatan-jawatan yang hanya boleh dipegang oleh orang Islam sahaja. Biasanya, jawatan-jawatan tersebut mempunyai hubungan dengan agama atau ideologi sesebuah negara seperti jawatan Imam (Ketua Negara), Panglima Tertinggi, Ketua Hakim Negara, Penguasa Zakat Negara, Ketua Baitul M a l , pembuat-pembuat dasar tertinggi negara dan sebagainya. Selain jawatan tersebut, golongan bukan Islam boleh sama-sama mengambil bahagian untuk memerintah negara dalam apa jua bidang, terutama dalam bidang profesional, teknologi tinggi dan juga sebagai pakar-pakar dalam bidang-bidang tertentu. 15

Pilihanraya Sebagaimana yang dimaklumi, konsep demokrasi, pilihanraya, pembahagian kuasa antara kuasa-kuasa eksekutif, perundangan dan kehakiman merupakan amalan dalam sistem pentadbiran barat yang tidak semestinya sesuai dengan pemerintahan Islam. Dalam Islam, al-Qur'an menganjurkan agar urusan negara dilaksanakan secara permesyuaratan (shura).

14. 15.

Lih. Abu 'Ubayd, 1981, Kitab al-Amwal, ed. M. Khalil Huras, Kaherah, him. 11. Ini samalah dengan pemerintahan cara moden sekarang iaitu parti yang memenangi pilihan raya akan hanya melantik ahli partinya untuk mengisi jawatan.

556


"...dan urusan mereka dijalankan secara bermesyuarat sesama mereka;.... " 16

Apa yang dianjurkan oleh al-Qur'an, dilaksanakan oleh Rasulullah s.a.w. serta sahabat-sahabat Baginda seperti dalam pemilihan Khalifah selepas kewafatan Rasulullah s.a.w. Bentuk pemerintahan pada zamanzaman yang berikutnya, sama ada secara demokrasi berparlimen atau dengan menggunakan sistem lain, bergantung pada pilihan pemerintah tentang bentuk atau sistem pemerintahan yang baik untuk negara dan rakyatnya dengan syarat, wujudnya sistem permesyuaratan, Mesyuarat atau perundingan yang diadakan ini dihadiri oleh semua kaum sebagai wakil, khususnya untuk menyuarakan dan memperjuangkan kepentingan kaum masing-masing dengan berasaskan semangat setia kawan, perpaduan nasional selain sentiasa bersedia untuk menerima kebenaran serta keadilan. Sebarang keputusan mesyuarat dengan sendirinya akan terbatal atau menjadi ultra vires sekiranya ia bertentangan dengan prinsipprinsip Islam. Ini memberi maksud bahawa golongan bukan Islam boleh memilih dan dipilih termasuk memilih ketua negara untuk sama-sama meguruskan pemerintahan negara dan pembangunannya. Dalam negara Islam, rakyat juga diberikan hak bersuara dan berkumpul dengan syarat-syarat yang tertentu. Selain itu, rakyat beragama Islam dan bukan beragama Islam bebas untuk menyuarakan pandangan, sama ada melalui perkataan mahupun tulisan serta mengkritik pemerintah termasuk ketua negara, Presiden atau Perdana Menteri. Walau bagaimanapun, mereka sama sekali tidak dibenarkan menghasut, memfitnah, menjatuhkan kehormatan mana17

557


mana pihak, mendedahkan keaiban seseorang termasuk mencabul hak "privacy" diri, rumah dan sebagainya. Semua perkara ini ditentukan oleh undang-undang dalam negara Islam. Walaupun kebebasan bersuara dijamin namun kebebasan tidak semestinya bersifat mutlak. Oleh yang demikian, golongan bukan Islam dilarang menghina atau mencaci agama Islam, Allah, Rasul-Nya, alQur'an, masjid dan juga syiar-syiar Islam yang lain sama ada secara lisan, perbuatan mahupun tulisan. Tindakan-tindakan ini dianggap menentang negara sendiri dan boleh diklasifikasikan sebagai jenayah berat. Perbuatan ini tidak oleh dianggap sebagai kebebasan bersuara kerana kebebasan bersuara mestilah didasarkan pada etika kebebasan bersuara dalam Islam. Pendidikan Pendidikan dalam negara Islam merupakan urusan negara. Negara mestilah menyediakan pendidikan secara percuma kepada setiap rakyatnya. Islam menggesa umatnya supaya berusaha mendapatkan ilmu dan al-Qur'an memuji orang yang berilmu selain meninggikan kedudukan mereka. Secara umumnya, terdapat dua tahap pendidikan.

18

Pendidikan Agama Golongan bukan Islam dibolehkan mengadakan kelas pembelajaran agama mereka, sama ada secara persendirian, iaitu dengan mengadakan kelas-kelas khas atau juga dengan mengendalikannya di institusi pendidikan awam seperti sekolah. Pemntukan waktu yang tertentu diberikan kepada mereka, tertakluk pada dasar dan peraturann

18.

Al-Faruqi, 1980, The Rights of Non-Muslims under Islam: Social and Cultural Aspects, in Islamic Council of Europe, Muslim Communities in Non-Muslim States, London, him.

43-66.

558


pembelajaran kebangsaan. Ini merupakan lanjutan bagi hak dan kebebasan beragama. Pendidikan Kebangsaan Selain pendidikan agama, golongan bukan Islam diharapkan menerima pendidikan kebangsaan yang sama seperti anak-anak orang Islam. Ini bererti, sekolah yang berasingan atau Sekolah Jenis Kebangsaan (SJK) yang dikelolakan oleh golongan bukan Islam secara sepenuh masa tidak digalakkan dalam negara Islam. Ini disebabkan perpaduan, integrasi dan keupayaan untuk memahami falsafah serta aspirasi negara, semangat patriotisme dan faktor-faktor yang lain yang difikirkan sesuai oleh negara perlu diambil perhatian. Baik jika mereka mengikuti mata pelajaran agama Islam sebagai kaedah bagi memudahkan mereka memahami ideologi negara Islam, memahami cara hidup umat Islam (apa yang diharuskan dan tidak diharuskan) selain memenuhi proses integrasi nasional dan lain-lain. Walau bagaimanapun, ini tidaklah memberikan maksud bahawa pimpinan Islam cuba melaksanakan proses asimilisasi yang akan menghilangkan identiti dan keunikan sesuatu kaum. Berhubung dengan kebudayaan, bahasa, adat resam yang diamalkan oleh golongan bukan Islam, Islam dengan jelas tidak menunjukkan sebarang halangan. Tiada nas, sama ada daripada alQur'an, al-Sunnah mahupun amalan sahabat yang menunjukkan sebaliknya. Ini menunjukkan seolah-olah wujud autonomi sosial dan kebudayaan bagi setiap komuniti. Bahkan dengan adanya kelainan dan kepelbagaian etnik serta budaya, semangat toleransi, nilai kesejagatan Islam dan keagungan ciptaan Allah lebih terserlah. Allah s.w.t. berfirman yang bermaksud: 19

19.

Surah al-Hujurat 49 : 13.


"Wahai umat manusia! Sesungguhnya Kami Kami telah menciptakan kamu daripada lelaki dan perempuan dan Kami telah menjadikan kamu berbagai-bagai bangsa dan bersuku puak, supaya kamu berkenal-kenalan (dan beramah mesra antara satu dengan yang lain). Sesungguhnya semulia-mulia kamu di sisi Allah ialah orang yang lebih taqwanya antara kamu, bukan yang lebih keturunan atau bangsanya). Sesungguhnya Allah Maha Mengetahui, lagi Maha Mendalam pengetahuan-Nya (akan keadaan dan amalan kamu)." Ekonomi Dalam bidang ekonomi, rakyat bukan Islam boleh melibatkan diri secara aktif dalam apa juga bidang perniagaan tanpa sebarang sekatan. Bahkan peluang yang dimiliki oleh mereka jauh lebih banyak j i k a dibandingkan dengan rakyat beragama Islam seperti dalam bidang perniagaan arak, khinzir dan sebarang bentuk pengeluaran daripada bahan-bahan seperti itu. Perkara-perkara ini hanya khusus untuk mereka sahaja dan tidak boleh melibatkan umat Islam. Selain itu, mereka juga boleh menikmati hiburan dan sebarang hasil ciptaan seni secara ekslusif di kediaman dan premis-premis yang dikhususkan untuk mereka sahaja dan tidak boleh dijalankan di khalayak umum. Walau bagaimanapun, apabila kesan-kesan negatif daripada elemen-elemen ini menggugat moral atau akhlak orang ramai, pemerintah berhak untuk campur tangan. Ini kerana, kepentingan awam (jama'ah) mengatasi kepentingan individu dan sudah menjadi tanggungjawab negara untuk menjaga kepentingan awam (public) kedamaian, undang-undang serta ketenteraman awam. 20

Perkara yang tidak boleh dilakukan oleh rakyat bukan Islam dalam bidang ini ialah riba. Perkara ini ditekankan oleh Nabi Muhammad s.a.w.

20. Abdul Rahman Awang, op.cit., hlm. 200.


dalam perjanjian dengan orang Majusi, Hajar dan juga perjanjian dengan kaum Kristian Najran, di selatan Semenanjung Arab. A l - Q u r ' a n mengecam berkali-kali amalan riba seperti dalam ayat yang berikut: 21

"Dan juga (disebabkan mereka mengambil riba padahal mereka telah dilarang melakukannya, dan (disebabkan) mereka memakan harta orang dengan jalan yang salah (tipu, judi dan sebagainya). Dan (ingatlah) Kami telah menyediakan bagi orang yang kafir antara mereka, azab seksa yang tidak terperi sakitnya." Oleh sebab amaran yang jelas dan tegas ini, fuqaha' memutuskan larangan riba ini dikenakan kepada rakyat beragama Islam dan bukan Islam dalam negara Islam. Dengan yang demikian, ia merupakan undangundang awam (Public Law) yang dilaksanakan terhadap semua pihak. Dengan ini dapat disimpulkan bahawa dalam bidang ekonomi, rakyat bukan beragama Islam mempunyai peluang yang luas berbanding dengan rakyat beragama Islam kerana mereka bebas mengendalikan sebarang aktiviti termasuk perkara-perkara yang diharamkan ke atas orang Islam. Jaminan Sosial Pada dasarnya, semua rakyat dalam negara Islam memiliki jaminan sosial yang sama, termasuk menikmati kekayaan negara. Perkara ini menjadi hak semulajadi (inherent right) setiap penduduk negara Islam. Oleh itu, fuqaha' merumuskan bahawa rakyat bukan beragama Islam berhak menerima sedekah dan bantuan daripada Baitul M a i . Walau bagaimanapun, ia bukanlah merupakan zakat kerana zakat ialah 'ibadah kecuali semasa ketiadaan orang Islam yang layak menerimanya. Begitu juga hak untuk memperoleh rawatan semasa sakit dan uzur. Diriwayatkan bahawa Safiyyah binti Huyayy, isteri Rasulullah s.a.w. memberikan

21.

Surahal-NisaA: 161.

561


sedekah kepada ahli keluarganya daripada keturunan Yahudi. Selain itu, Abu 'Ubayd melaporkan daripada Sa'id ibn al-Musayyib bahawa Nabi Muhammad s.a.w. pernah memberikan sedekah kepada orang Yahudi. 22

Undang-Undang Keluarga Orang bukan Islam juga berhak mengamalkan undang-undang keluarga mereka sendiri. Dengan yang demikian, mereka boleh melaksanakan perkahwinan dan lain-lain menurut cara serta adat yang dibenarkan oleh agama mereka sekalipun bertentangan dengan undangundang Islam. Misalnya, mereka dibenarkan berkahwin dengan saudara mereka sendiri atau berkahwin dengan ibu sendiri selepas kematian bapanya. Amalan-amalan ini dibenarkan oleh setengah-setengah agama masyarakat bukan Islam. Tanggungjawab Dalam negara Islam, tanggungjawab penduduk, Muslim dan juga bukan Muslim, pada asasnya sama sahaja kecuali perkara-perkara khusus yang berhubung kait dengan agama masing-masing. Dalam hubungan ini, pemerintah sebagai wali al-amr mempunyai kuasa untuk mengamanahkan tanggungjawab kepada rakyat menurut kaedah "al-siyasah al-shar'iyyah" selagi perkara itu memberikan faedah dan kepentingan kepada negara menurut "maslahah" dan tidak mendatangkan kesulitan serta kemudaratan kepada orang ramai. Dalam hubungan ini, kaedah fiqh menyatakan: 23

562


"Tindakan imam (ketua negara) terhadap rakyat bergantung pada kepentingannya (interest)." Kaedah ini memberikan kuasa kepada pemerintah untuk membuat beberapa peraturan yang berhubung dengan tanggungjawab rakyat, dengan syarat segala sumbangan yang diberikan berdasarkan tanggungjawab itu memberikan faedah kepada negara serta rakyatnya. Tanggungjawab tersebut adalah seperti yang berikut. 24

Taat kepada Negara Islam Setiap rakyat, Islam dan bukan Islam, hendaklah memiliki ketaatan dan kesetiaan terhadap negara, sebagaimana yang diungkap dalam pepatah, "Di mana bumi dipijak, di situ langit dijunjung." Pepatah ini amat bertepatan dengan konsep "nation state" sekarang ini, iaitu setiap rakyat hendaklah mencurahkan taat setia yang tidak berbelah bahagi terhadap negaranya. Dalam sejarah Islam, meskipun semua negara Islam mempunyai pemerintah yang berlainan, namun ia tetap dianggap sebagai satu dar (negara) yang biasanya mempunyai seorang khalifah sahaja. Mempertahankan Negara Pada prinsipnya, tugas ini berbentuk keagamaan yang mempunyai kaitan dengan jihad. Dalam Islam, jihad merupakan salah satu 'ibadah yang paling tinggi kedudukannya dan mujahid memiliki kedudukan yang amat istimewa. Oleh sebab itu, layanan yang diberikan kepada mereka juga berbeza dan sekiranya mereka melarikan diri dari medan perang,

24

Dalam sejarah Islam, rakyat bukan Islam yang tinggal di negara Islam mempunyai sekurangkurangnya empat tanggungjawab, iaitu membayar jizyah (cukai perlindungan), kharaj (cukai tanah), 'ushur (cukai perniagaan seperti duti import-export sekarang), dan menghormati undang-undang Islam. Negara moden sekarang mengenakan beberapa cukai ke atas rakyatnya dan cukai-cukai itu menepati cukai-cukai yang dikenakan dalam sejarah Islam.


tindakan mereka itu bukan sahaja dianggap sebagai pengkhianatan bahkan ia merupakan dosa besar. Dalam sejarah Islam, jika rakyat bukan beragama Islam menyertai tentera Islam, mereka tidak dikenakan jizyah. Begitu juga j i k a tentera Islam tidak sanggup melindungi dan mempertahankan mereka. Walau bagaimanapun, situasi yang ada sekarang telah jauh berubah. Di negara moden kini, tugas mempertahankan negara merupakan tanggungjawab nasional. A d a pihak yang menganggapnya sebagai tugas yang "suci". Pandangan ini bersesuaian dengan Islam kerana objektif al-Syari'ah ialah mempertahankan agama, nyawa, keturunan, akal dan harta benda. Sehubungan itu, dicadangkan supaya negara kita mewujudkan undang-undang perkhidmatan negara (national service) yang berbentuk latihan ketenteraan secara formal kepada golongan belia, bukan seperti yang ada sekarang. Cadangan ini juga sebenarnya berdasarkan perkembangan mutakhir sekarang ini. Jika kita merujuk Perlembagaan Madinah, kita akan mendapati peruntukan yang berhubung dengan tugas mempertahankan negara seperti yang berikut: Setiap individu harus tolong-menolong dalam menghadapi musuh negara (Fasal 37 dan 44) dan tidak boleh mengkhianati negara (Fasal 38). Perbelanjaan bagi mempertahankan negara merupakan tanggungjawab bersama (Fasal 38). Sesiapa yang ingin meninggalkan negara atau ke luar negeri perlu mendapat kebenaran daripada ketua pemerintah (Fasal 36). Begitu juga, manamana kawasan di negara itu tidak boleh didiami (dicerobohi) tanpa kebenaran (Fasal 41). 25

25.

Abdul Monir Yaacob, 2002, "Universaliti Piagam Madinah", dalam Kriteria Negara Berteraskan Prinsip Islam, Abdul Monir Yaacob dan Wan Roslili Abd. Majid (edr.), Kuala Lumpur: Institut Kefahaman Islam Malaysia, him. 113.

564


Mematuhi Undang-Undang Negara Undang-undang negara dalam negara Islam sudah tentulah merupakan undang-undang Islam yang dilaksanakan ke atas semua pihak atau yang dinamakan "Common L a w M a l a y s i a " . Konsep i n i diperkenalkan oleh al-Marhum Prof. Tan Sri Ahmad Ibrahim. Dalam hubungan ini, semua kaum mempunyai undang-undang yang sama, mahkamah yang sama dan hukuman yang sama, kecuali perkara-perkara yang berhubung dengan agama sesuatu kaum seperti khinzir, arak atau perkara-perkara yang dibenarkan oleh agama mereka secara khusus, Pada ketika itu, sistem dualisme dalam undang-undang dan mahkamah seharusnya tidak akan wujud lagi kerana Mahkamah Sivil dan Mahkamah Syariah sudah pun disatukan. Menyentuh tentang cara dan prosesnya pula, kita perlu menyerahkannya kepada pihak yang berwajib. Menjaga Perpaduan dan Keharmonian Kaum Usaha mengekalkan dan meningkatkan perpaduan serta keharmonian antara pelbagai kaum yang ada di negara ini perlulah mendapat sokongan padu daripada pelbagai pihak, kaum dan juga agensi, sama ada kerajaan mahupun N G O . Menyedari latar belakang kepelbagaian kaum, bahasa dan agama, kita seharusnya mengelakkan sebarang bentuk perpecahan dan mementingkan puak sendiri berbanding dengan kepentingan nasional. Sesungguhnya masyarakat kita amat kaya dengan budaya dan keadaan ini samalah seperti di Madinah dahulu. Madinah sudah pun membuktikan kejayaannya dan kita juga pasti akan berjaya, dengan syarat kita memiliki dan berusaha gigih mencapai matlamat. Dalam hubungan ini, sikap memahami dan bertimbang rasa terhadap jiran amat perlu diamalkan supaya hubungan yang mesra dan penuh dengan kasih sayang dapat diwujudkan. Sebagai contoh, usaha menternak khinzir dan meminum arak perlulah dilakukan di tempat yang khusus. Begitu juga dengan perbuatan memelihara anjing yang perlu mengambil kira sensitiviti umat Islam. Selain itu, perbuatan makan dan minum serta menghisap rokok pada siang hari Ramadan juga hendaklah 565


dikawal dengan sebaik-baiknya kerana menghormati umat Islam yang sedang berpuasa. Demikian juga dengan soal menutup aurat yang bukan menjadi kewajipan bagi golongan wanita bukan Islam. Meskipun ia bukan menjadi kewajipan bagi mereka, namun mereka haruslah menghormati umat Islam yang amat mementingkan soal aurat dan dengan semikian, mereka tidak harus sama sekali memakai pakaian yang terlalu menjolok mata sehingga menimbulkan ketidakselesaan pada umat Islam. Di negara Islam, perkara-perkara ini perlu dikawal oleh peraturan dan undang-undang kecil yang jelas demi menjaga perpaduan serta keharmonian kaum. Menghormati Allah, Rasul, al-Qur'an dan Syiar Islam Sudah menjadi tanggungjawab semua pihak untuk menghormati Allah, Rasul, al-Qur'an dan segala bentuk syiar Islam serta Undang-undang Islam. Ini kerana, perkara-perkara tersebut merupakan teras dalam negara Islam. Umat Islam juga dilarang mengucapkan kata-kata keji kepada Tuhan rakyat bukan beragama Islam. Allah s.w.t. berfirman yang bermaksud: 26

"Dan janganlah kamu cerca benda-benda yang mereka sembah yang lain daripada Allah, kerana mereka kelak, akan mencerca Allah secara melampaui batas dengan ketiadaan pengetahuan. Demikianlah Kami memperelokkan pada pandangan tiap-tiap umat akan amal perbuatan mereka...." Kesimpulan Agama Islam menganggap semua manusia adalah sama dari segi kejadian dan keturunannya, iaitu semua manusia berasal daripada Nabi Adam a.s. Pandangan ini berasaskan kemuliaan insan (karamah al-insan) sebagai makhluk yang istimewa dengan diberikan tugas-tugas yang khas.

26. Surah al-An 'am 6: 108.

Hak dan Tanggungjawab Politik Pelbagai Kaum dalam Sebuah Negara Islam*

Umat Islam mempunyai sejarah yang hampir sama dengan golongan "Ahl al-Kitab" (Yahudi dan Kristian) dan disebabkan faktor inilah, lelaki Muslim dibolehkan berkahwin dengan wanita mereka tetapi tidaklah pula sebaliknya. Selain itu, umat Islam juga diharuskan memakan sembelihan mereka dalam keadaan-keadaan yang tertentu. Hak dan tanggungjawab rakyat dalam negara Islam, sama ada Islam mahupun bukan Islam, pada umumnya sama kecuali perkara-perkara khusus yang berhubung kait dengan agama atau yang dibenarkan oleh agama masingmasing. Pihak pemerintah pula hendaklah memberikan layanan yang adil dan penuh amanah kepada semua kaum tanpa sebarang unsur diskriminasi dan prejudis. Tiada sebarang nas yang qat'i berhubung dengan kaedah layanan pemerintah terhadap rakyat bukan beragama Islam. Oleh yang demikian, perkara ini termasuk dalam soal ijtihad oleh imam atau pemerintah, menurut kaedah maslahah yang merupakan sebahagian daripada cirri al-Siyasah al-Syar'iyyah. Fuqaha' pula, sama ada pada zaman silam atau zaman kini, boleh berijtihad untuk membentuk prinsip, hukum dan sistem yang membolehkan rakyat beragama Islam serta bukan Islam hidup bersama dalam suasana damai, harmoni dan sejahtera. Allah s.w.t. berfirman yang bermaksud:

27

"Allah tidak melarang kamu daripada berbuat baik dan berlaku adil kepada orang yang tidak memerangi kamu kerana agama (kamu), dan tidak mengeluarkan kamu dari kampung halaman kamu;. sesungguhnya Allah mengasihi orang yang berlaku adil."

27. Surah al-Mumtahinah 60 : 8-9.

567

DASAR DAN HALA TUJU DALAM USAHA MENYATUPADUKAN MASYARAKAT BERBILANG KAUM Tan Sri Dato' Dr. Lee Lam Thye

Pendahuluan

M

asyarakat berbilang kaum di negara ini telah menjadikan Malaysia dikenali dunia sebagai sebuah negara yang memiliki ciri yang amat istimewa serta unik berbanding dengan negara-negara lain. Keistimewaan dan kelebihannya lebih ketara lagi dengan kejayaan rakyat negara ini mempamerkan hubungan yang mesra, semangat bekerjasama dan saling hormat-menghormati antara satu dengan yang lain. Inilah yang memberikan sumbangan yang amat bermakna kepada kestabilan politik dan ekonomi negara sejak sekian lama. Kedudukan ini amat perlu dipertahankan kerana setiap warga Malaysia sudah pasti tidak mahu kehilangan nikmat kemerdekaan dan kehidupan aman damai yang dikecapi. Sehubungan itu, setiap warga perlu memberikan sokongan padu terhadap sebarang usaha untuk meningkatkan keharmonian antara pelbagai agama, etnik, suku kaum dan bangsa. Kertas ini bertujuan untuk memberikan pengenalan kepada

perpaduan dan integrasi nasional dan kepentingannya dalam pembentukan sebuah negara yang bersatu padu.

569


Latar Belakang Malaysia yang sering disebut sebagai sebuah masyarakat majmuk kini menjadi contoh yang baik sama ada dari segi pembangunan atau dari segi perpaduan kaum yang wujud di negara ini. Dari segi pengurusan perpaduan, ia terbukti dengan pengakuan wakil kerajaan negara luar yang ingin mempelajari kejayaan Malaysia dalam menangani isu-isu yang berhubung dengan hubungan kaum. Walau bagaimanapun, kejayaan Malaysia mengurus hubungan kaum ini bukanlah satu kebetulan atau sesuatu yang terjadi dengan sendirinya. Sebaliknya ia merupakan hasil daripada penggubalan dasar dengan pelaksanaan yang rapi terutama setelah berlakunya peristiwa 13 Mei 1969. Namun demikian, negara Malaysia masih mempunyai cabarancabaran dan halangan-halangan yang perlu diatasi bagi memantapkan lagi perpaduan serta integrasi nasional. Halangan-halangan atau cabaran-cabaran yang wujud disebabkan tiga faktor yang utama, iaitu :(a)

Penduduk Berbilang Kaum Malaysia pada asasnya mempunyai 214 suku kaum. Setiap suku kaum ini, masing-masing mempunyai agama, bahasa selain kepercayaan dan mengamalkan budaya serta cara hidup yang berlainan. Kemajmukan ini boleh menjadi penghalang atau pemisah kepada integrasi dan perpaduan kaum sekiranya ia tidak diurus dengan sempurna.

(b)

Geografi Faktor geografi khususnya Semenanjung, Sabah dan Sarawak yang dipisahkan oleh Laut China Selatan yang jaraknya sejauh 750 batu nautika. Jarak ini menghindarkan bukan sahaja perhubungan tetapi 570

Dasar Dan Hala Tuju Dalam Usaha Menyatupadukan Masyarakat Berbilang Kaum

juga menjarakkan peluang interaksi antara penduduk di keduadua wilayah tersebut. (c)

Sejarah Faktor sejarah juga menjadi penghalang walaupun semakin berkurangan berikutan penggubalan dasar serta strategi yang mantap dan berkesan dalam pelaksanaannya. Walaupun kedua-dua wilayah, iaitu Sabah, Sarawak dan negerinegeri di Semenanjung dijajah oleh penjajah yang sama tetapi kedua-duanya mempunyai sejarah yang berlainan. Bahkan negerinegeri di Semenanjung juga mempunyai latar belakang yang berlainan. Misalnya negeri-negeri berkenan terbahagi kepada tiga iaitu Negeri Bersekutu, Negeri-negeri Bukan Bersekutu dan Negeri-negeri Selat dan setiap kumpulan negeri ini mengamalkan sistem pemerintahan yang berbeza, menurut dasar yang ditentukan oleh British. Dasar pembahagian atau compartmentalisation serta dasar 'pecah dan perintah' yang telah dilaksanakan oleh penjajah telah mewujudkan jurang pemisah penduduk berdasarkan pergerakan fungsi ekonomi, iaitu kebanyakan orang Melayu lazimnya bekerja sebagai petani, pekebun kecil, nelayan dan buruh kasar. Orang Cina pula tinggal di bandar-bandar dan bekerja sebagai peniaga pelombong serta pembalak manakala orang India bekerja sebagai penoreh getah di ladang-ladang dan membina landasan keretapi. Negeri-negeri di Semenanjung terlebih dahulu mencapai kemerdekaan berbanding dengan negeri Sabah serta Sarawak, iaitu masing-masing pada tahun 1957 dan tahun 1963 (apabila Malaysia ditubuhkan).

571


Sebagai hasil daripada perbezaan faktor sejarah ini didapati apa yang berlaku di negeri-negeri Semenanjung boleh dikatakan tidak diketahui oleh masyarakat di Sabah atau Sarawak dan sebaliknya. Sebagai contoh, pejuang-pejuang yang menentang British seperti Rentap dan M a t Salleh, tidak diketahui oleh masyarakat Semenanjung. Begitu juga apabila disebut Mat Kilau, Tok Janggut dan Dato' Bahaman yang menjadi tokoh-tokoh yang asing bagi masyarakat Sabah serta Sarawak. Konsep Perpaduan Negara dan Integrasi Nasional Meneliti suasana yang berlaku di Malaysia, ternyata perpaduan negara tidak boleh dibincangkan secara berasingan daripada integrasi nasional kerana ia merupakan suatu proses berterusan dan saling melengkapi antara satu dengan yang lain. Secara umumnya, integrasi nasional ditakrifkan sebagai suatu proses atau mekanisme untuk mencapai perpaduan manakala perpaduan negara dilihat sebagai satu keadaan, iaitu status kesepaduan sebagai hasil daripada proses integrasi. Bagi tujuan menentukan hala tuju dan peranan masing-masing, maka perpaduan negara dan integrasi nasional ditakrifkan seperti berikut:(i)

Perpaduan Negara "Perpaduan negara ialah keadaan yang rakyat daripada berbagaibagai kumpulan etnik, agama dan wilayah yang hidup dengan aman sebagai bangsa yang bersatu. Mereka memberikan komitmen yang penuh terhadap idenditi kebangsaan berlandaskan Perlembagaan Persekutuan dan Rukun Negara.

(ii)

Integrasi Nasional Integrasi nasional merupakan proses dinamik untuk merapatkan masyarakat di semua negeri di Malaysia bagi membentuk bangsa 572


Malaysia yang mempunyai identitinya sendiri berteraskan Pelembagaan Persekutuan dan Rukun Negara. Oleh itu, perpaduan negara merujuk keadaan sosial yang memperlihatkan interaksi yang kukuh antara rakyat pelbagai kumpulan etnik, agama serta wilayah dan mereka hidup dengan aman damai sebagai satu bangsa yang bersatu, berkongsi masa hadapan dengan penuh komitmen terhadap Perlembagaan dan Rukun Negara. Perpaduan negara juga bermaksud rakyat majmuk negara ini memberikan taat setia yang tidak berbelah bahagi kepada raja dan negara serta mempunyai perasaan cinta dan bangga terhadap negara yang dapat mengatasi taat setia dan sentimen kepada kaum, agama dan wilayah masing-masing. Perpaduan negara dalam konteks Malaysia tidak bermakna tidak akan wujud ketegangan atau konflik dalam masyarakat tetapi sebarang bentuk ketegangan atau konflik sosial yang muncul pada amnya tidak lagi akan berpunca daripada konflik antara kaum, agama dan wilayah. Langkah-langkah Ke A r a h Pewujudan dan Pengukuhan Perpaduan Serta Integrasi Nasional Proses pengukuhan perpaduan serta pemupukan integrasi nasional melibatkan bidang-bidang tertentu dan antaranya ialah ideologi, perundangan, dasar-dasar kerajaan, pemupukan serta pencegahan. (i) Ideologi (a) Rukun Negara

-

Dokumen awal yang menanamkan semangat kesetiaan, kesopanan dan kesusilaan bagi menyatupadukan pelbagai kaum.

(b) Wawasan 2020

-

Termaktub dalam cabaran pertama bagi membentuk satu bangsa 573


Malaysia yang bersatu padu serta menyanjung masa hadapan yang dikongsi bersama. (ii) Perundangan (a) Kanun Keseksaan

-

Seksyen 298A(l) Menyatakan bahawa adalah menjadi kesalahan j i k a menyebabkan keadaan tidak harmoni, perpecahan atau perasaan gusar, benci atau sakit hati atas alasan-alasan keagamaan.

(b) Akta Hasutan

-

Adalah menjadi kesalahan menyebut perkataan-perkataan yang boleh menyebabkan perpecahan.

-

Pemimpin politik negara yang menggambarkan gabungan komposisi pelbagai kaum dan suku kaum yang mempunyai latar belakang dan kepercayaan yang berbeza.

(a) Dasar Ekonomi Baru -

Menyusun semula masyarakat dengan menghapuskan pengenalan etnik dalam bidang ekonomi.

(b) Dasar Pembangunan Wawasan

Mengukuhkan lagi kestabilan sosial dan politik di samping mengekalkan pembangunan ekonomi.

(iii) Pemupukan

(iv) Dasar-dasar Kerajaan


(c) Dasar Pendidikan

-

Menubuhkan sistem pendidikan kebangsaan yang dapat memenuhi keperluan negara dan menggalakkan perkembangan kebudayaan, sosial, ekonomi serta politik dengan menekankan kurikulum yang berorentasikan Malaysia.

(v) Penggalakan (a) Lawatan-lawatan integrasi Progam ini diwujudkan berikutan perakuan Jawatankuasa Integrasi Negeri-Negeri Malaysia pada awal tahun 1984. Ia bertujuan meningkatkan interaksi dan pergaulan di kalangan rakyat Semenanjung, Sabah, Sarawak dan Wilayah Persekutuan Labuan. Antara lawatan tersebut termasuklah : Lawatan-lawatan bersempena dengan Persidangan Parlimen Lawatan bersempena dengan Hari Gawai Lawatan bersempena dengan Pesta Keamatan Lawatan bersempena dengan Hari Raya. Melalui program ini, peserta-peserta berpeluang untuk mengenali dan berinteraksi dengan masyarakat setempat serta memahami budaya mereka melalui atur cara-atur cara yang disediakan. Mulai tahun 1997, program i n i telah dimantapkan lagi dengan memperkenalkan konsep "tinggal bersama". Ia bertujuan memberikan peluang kepada peserta untuk menjalin hubungan yang lebih berkekalan. (b) Program orientasi bagi pegawai-pegawai persekutuan yang bertukar ke Sabah dan Sarawak

575


Program orientasi pegawai-pegawai persekutuan yang bertukar ke Sabah dan Sarawak telah dilaksanakan sejak tahun 1985 lagi. Ia bertujuan memberikan pendedahan kepada pegawai-pegawai tentang sistem pentadbiran, cara hidup dan budaya masyarakat di keduadua negeri tersebut. Program ini juga telah diperkemas lagi dengan memperkenalkan konsep "tinggal bersama keluarga angkat". Ia bertujuan agar peserta dapat menjalin hubungan yang lebih erat dan memahami serta menghayati budaya masyarakat setempat. Dengan cara ini, ia akan membantu pegawai yang ditugasi di kedua-dua negeri tersebut untuk menjalankan tugasan harian mereka, lebihlebih lagi dalam soal-soal yang menyentuh sensitiviti kaum. (c ) Kempen Mengibar Bendera Kempen Mengibar Bendera ialah aktiviti yang dijalankan bersempena dengan bulan kemerdekaan yang disambut saban tahun untuk menyatakan kesetiaan yang tidak berbelah bahagi dan semangat cinta akan tanah air. (d) Rukun Tetangga Skim Rukun Tetangga telah diperkenalkan pada tahun 1975 berikutan dengan penguatkuasaan Peraturan-Peraturan Perlu (Rukun Tertangga) 1975. Ia merupakan sebuah organisasi masyarakat atau institusi sosial yang memberikan kesedaran kepada rakyat jelata tentang tanggungjawab mereka untuk menjaga keamanan dan mewujudkan semangat kejiranan, khususnya di peringkat masyarakat setempat serta mengukuhkan semangat kerjasama untuk dijadikan amalan hidup bermasyarakat.


Kepentingan Perpaduan Antara Kaum dalam Pembangunan Negara Islam ialah agama yang sangat-sangat menekankan perpaduan di kalangan masyarakat dan ia menjadi suatu kewajipan. Dengan adanya, perpaduan masyarakat akan dilihat sebagai sebuah masyarakat yang bertamadun dan mempunyai daya pemikiran yang tinggi. Ini kerana mereka telah berjaya mengetepikan soal-soal yang berkaitan dengan kepentingan peribadi dan berusaha memikirkan bagaimana untuk menunaikan tanggungjawab sebagai seorang manusia, sama ada kepada masyarakat mahupun negara. Sebaliknya, perpecahan yang berlaku dalam sesebuah masyarakat melambangkan anggota masyarakatnya mempunyai kepentingan diri yang melampau. Ini sekali gus akan menafikan wujudnya pemikiran secara rasional dan bertamadun di kalangan mereka. Keadaan ini akan membuka ruang yang luas kepada kehancuran dan kemusnahan daya tahan (survival) mereka. Antara dalil penting yang menunjukkan kewajipan umat Islam untuk hidup bersatu padu dan sentiasa berusaha mengukuhkan persaudaraan ialah firman Allah s.w.t yang bermaksud, "Dan berpegang teguhlah kamu sekalian kepada tali Allah (agama Islam), dan janganlah kamu bercerai-berai..." (Surah Ali 'Imran 3 : 103). Dalam ayat yang lain, Allah s.w.t. berfirman yang bermaksud, "Sebenarnya orang yang beriman itu adalah bersaudara, maka damaikanlah antara dua orang saudara kamu (yang bertelingkah) itu.... (Surah al-Hujurat 49 : 10). Suatu hakikat yang tidak dapat dinafikan ialah usaha mewujudkan perpaduan dalam sesebuah negara bukanlah sesuatu yang mudah. Lebih merumitkan sekiranya negara tersebut dihuni oleh rakyat yang terdiri daripada pelbagai kaum, budaya dan anutan agama. Keadaan ini pula akan menjadi lebih sulit sekiranya usaha mewujudkan perpaduan itu melibatkan persoalan-persoalan yang ada hubung kaitnya dengan


pembahagian wilayah yang mungkin dipisahkan oleh sempadan, aliran sungai, banjaran mahupun lautan. Di negara kita, usaha yang lebih serius, tersusun, terancang dan terencana telah ditingkatkan ekoran masalah rusuhan kaum pada 13 M e i 1969. Mulai tarikh tersebut, kita mendapati kerajaan berusaha membentuk ideologi negara bangsa, iaitu di peringkat tertinggi telah diperkenalkan prinsip-prinsip Rukun Negara manakala di peringkat bawahan dengan prinsip-prinsip Rukun Tetangga. Ini dilakukan bagi memastikan bukan sahaja perpaduan negara dapat diwujudkan, malah kestabilan politik yang terhasil daripada perpaduan tersebut diharapkan berupaya dimanfaatkan dengan bersungguh-sungguh untuk tujuan pembangunan ekonomi. Usaha yang diambil sekadar untuk menyelesaikan masalah antara kaum tertentu sahaja tidak membolehkan perpaduan negara tercapai. Ini kerana, selain masalah perkauman yang turut merangkumi persoalan bahasa, agama, bangsa dan keturunan, negara kita juga menghadapi masalah yang berbentuk kewilayahan. Dengan yang demikian, kita perlu berusaha untuk menghakis atau setidak-setidaknya mengurangkan sentimen yang wujud akibat perbezaan antara penduduk Semenanjung dengan rakyat Sabah dan Sarawak. Sebagaimana yang diketahui, masalah perkauman dan kewilayahan disulitkan lagi oleh masalah kegawatan ekonomi. Usaha bagi mewujudkan perpaduan negara bukan sahaja perlu mendapat sokongan dan persetujuan antara kaum dengan wilayah tetapi juga intra kaum dengan wilayah. Perpaduan dan keharmonian antara kaum ini adalah amat penting bagi masyarakat majmuk seperti kita. Malaysia telah dibentuk daripada kepelbagaian melalui semangat bertolak ansur, berkompromi dan persetujuan secara bersama dalam pelbagai urusan. Unity is a priceless gift that must be preserved by all Malaysians in a multi-racial country like ours. Unity peace-loving Malaysian should be fully committed to harmony and unity and relentless efforts must be 578


made to promote a culture a peace, harmony and unity. Unity and harmony is a much- needed commodity in every part of the world and Malaysia is no exception. To ensure harmony and unity in Malaysia we need more interracial activities organised at the grass root level among the various ethnic groups. Much has been said about national unity but at the end of the day much remains to be done to enhance, sustain and encourage close bonding among Malaysians of diverse races. It is a continuous process and must be given the highest priority. The work of fostering unity should begin in schools, beginning from the kindergartens to primary, secondary and tertiary institutions or learning where efforts can be made to instill the values of harmony and unity. Fostering unity should also begin among neighbours as it is the place where the diversity of people and their values are situated. The Education Ministry should expand the scope of the 'morals' subject to incorporate lessons on unity and racial integration among students of diverse races. The call by the Deputy Prime Minister Datuk Seri Abdullah Ahmad Badawi to all Malaysians to work and build a United Malaysian Race is something worth pursuing although it is not going to be easy. It is necessary for Malaysians to put aside their fears, distrust and prejudices against each other for the common good of all and for the sake of peace and harmony. Unity is a question of attitude. It comes from within oneself and from the heart despite all said. Unity cannot be achieved through legislation. It has to come voluntarily. It is imperative that the young ones should be exposed to the Rukun Negara which is our guide for nation-building and for the maintenance of unity. The Rukun Negara was formulated in 1970 and sets out to achieve a form or minimum consensus with regard to national aspirations among the various communities in Malaysia regardless of their geographical 579


location of ethnic character. Apart from achieving greater unity among the people; maintaining a democratic way of life; creation of a just society; a liberal approach to cultural traditions; as well as Rukun Negara also sets out a social guide in the form of the following principles: (i) (ii) (iii) (iv)

Belief in God Loyalty to the King and Country Rule of Law, and Good Social Behavior and Morality

These principles, which have enabled Malaysia to unite her multiracial and multireligious people and from the principles of our nationhood should be embedded in our younger generation who are the future leaders of this country. The Rukun Negara is our guide for nationbuilding and should be respected by all. It is a shared vision for national unity. Its principles should always be upheld and practiced for we must never take for granted the stability, peace and harmony we have attained so far. Many people are taking unity for granted. This is not a healthy development for in a multiracial, multireligious and multicultural like Malaysia, continuous efforts must be made by all Malaysians to nature and reinforce unity. The first challenge outlined in vision 2020 calls for a "fully united Malaysian nation with a sense of shared destiny, a nation at peace with itself, territorially and ethnically integrated, living in harmony and in full and fair partnership, made up of one Bangsa Malaysia." The creation of a "Bangsa Malaysia" could only be achieved through relentless efforts by everyone beginning from the grass roots. Malaysians must be prepared to reduce their strong sense of ethnicity in order to achieve "Bangsa Malaysia". Malaysians should also start accepting each other as Malaysians regardless or race and religion and should not be preoccupied with ethnic origin. I always believe that being a Malaysian does not make anyone 580


less a Malay, Chinese, Indian, Kadazan, Iban etc. The people should be proud to identify themselves first and last as Malaysians, for such identification fosters patriotism and develops unity. Malaysia today stands out as an example of how different ethnic communities can live in peace and harmony and work for the progress and well-being of the nation. Malaysia is proving how its diversities could be united and harnessed for nation building. Although ethnic relations in the country are generally satisfactory, we must certainly not take out interracial and interreligious harmony for granted. Incidents like the Kampung Rawa religious conflict in Pendhg between Muslims and Hindus may recur if we are not vigilant and conscious of the sensitivities of our respective religions. The process of establishing a united Malaysian nation is a continuous one, and what has been achieved so far must be nurtured and reinforced. All plans for the nation's economic growth and all corrective measures to address the country's social imbalances will be meaningful only if they are geared towards national unity. Malaysians of all races must continue to work towards nurturing and strengthening the sprit of love and loyalty for the country. In the days ahead the creation and sustenance of national unity must be given the highest priority for unity is vital to ensure the continued growth of Malaysia as a secure, peaceful, progressive and united nation. Unity is a symbol of our humanity. It is the foundation upon which we build relationships, families, communities and a nation. It is the bond that seals our nationhood. Unity must first start with the individual. If there is unity in a person's thoughts emotions and actions, it will be reflected in how they treat others. Let us include every Malaysian in the building of unity. We must start speaking with one voice, one that is inclusive of Malaysians of every ethnic background. We all contribute to the stability and 581


economic prosperity of the country. A unifying force is needed to bring people together for a common goal. Each person must be made to feel needed. Everyone must feel important. Unity can be a fragile thread that breaks easily. Or it can be a powerful anchor that holds steady the nation. The choice is ours to make. Sejak kemerdekaan lagi, seluruh rakyat Malaysia telah menerima Perlembagaan Persekutuan yang menjamin hak semua kumpulan etnik dan Rukun Negara sebagai panduan kita dalam pembinaan negara serta bangsa. K i t a telah mencapai kemerdekaan selama 45 tahun. K i n i , walaupun Malaysia mempunyai kekurangan, dugaan-dugaan yang telah dilalui dan ditempuh telah membina tapak yang kukuh dan menjadi asas keharmonian kaum, perpaduan, kesatuan hati dan kestabilan politik. Keharmonian, perpaduan dan kestabilan inilah yang menjadi idaman negara lain, termasuklah negara yang maju. Oleh sebab itu, janganlah kita menghancurkan apa yang telah kita capai selama ini melalui semangat toleransi dan penyesuaian secara bersama. Janganlah kita membiarkan fahaman politik yang melampau memecahbelahkan negara yang kita cintai ini, kerana inilah tanah tempat kita dilahirkan, tempat kita membina kehidupan, tempat kita mencari rezeki dan akhirnya, di sinilah tempat kita akan bersemadi. Rakyat Malaysia boleh berbangga kerana kita berpeluang menyambut pelbagai perayaan setiap tahun dalam suasana aman damai dan penuh harmoni. Keadaan seperti ini jarang berlaku dalam negara Islam yang lain. Bagi negara lain termasuk jiran terdekat kita misalnya, konflik agama dan keganasan yang berterusan antara kumpulan ektrimis Islam dan Kristian telah menyebabkan pertumpahan darah serta kecederaan yang tidak terhitung. Ini menunjukkan betapa pentingnya keharmonian kaum dan agama kepada sesebuah negara, terutamanya negara yang bercirikan rakyat yang berbilang bangsa serta agama. Dalam negara Malaysia, rakyat haruslah sentiasa diingatkan 582


tentang bagaimana perayaan utama seperti Hari Ray a, Tahun Baru Cina, Krismas, Deepavali, Pesta Keamatan dan Hari Gawai dapat menyumbang kepada perpaduan serta keharmonian. Perayaan seperti ini membantu memupuk semangat perpaduan dan membentuk kerjasama antara kumpulan yang berbeza kaum serta agama. Ia juga membolehkan mereka daripada segenap lapisan masyarakat berinteraksi serta bercampur gaul antara satu dengan yang lain dan ini seterusnya dapat mengukuhkan lagi perpaduan. Kebanyakan kita, terutama generasi muda, mengambil mudah soal keharmonian dan perpaduan yang wujud di Malaysia. Perkara ini tidak seharusnya sama sekali berlaku. Setiap rakyat Malaysia sebenarnya bertanggungjawab untuk mempertahankan dan menggalakkan keharmonian serta perpaduan kaum yang merupakan sesuatu yang amat penting bagi kestabilan dan kejayaan Malaysia. Rakyat Malaysia seharusnya menyedari bahawa tindakan memperjuangkan agenda bersifat perkauman dalam masyarakat berbilang kaum akan hanya menanam benih perbalahan yang akan memudaratkan keharmonian dan perpaduan yang wujud. Pembinaan negara dan bangsa bukanlah suatu proses yang mudah. Ia dipenuhi cabaran yang berliku dan memerlukan persefahaman, toleransi dan yang paling utama, komitmen serta pengorbanan yang tinggi. Jika kita menelusuri sejarah negara sejak beberapa dekad ini, tidak dinafikan kita telah mencapai kejayaan dari segi pembangunan ekonomi, pemodenan dan teknologi maklumat. Walaupun ekonomi dan teknologi maklumat merupakan daya penggerak dan kekuatan pada era ini serta pada masa hadapan, kita tidak boleh alpa dengan kepentingan keharmonian antara kaum. Begitu juga dengan perpaduan yang harus dipelihara dan dilindungi jika kita ingin mengekalkan serta mengukuhkan lagi kejayaan kita yang telah berjaya dicapai.

Rakyat Malaysia, tanpa mengira bangsa atau agama, seharusnya 583


lebih peka terhadap peranan dan sumbangan mereka demi perpaduan negara. Pembangunan ekonomi tidak akan bermakna tanpa persefahaman, keharmonian, kesejahteraan serta kepercayaan antara rakyat. Program-program bertindak bagi rakyat Malaysia perlulah menjadi usaha yang berterusan yang bertujuan mengukuhkan perasaan cinta dan kesetiaan kepada negara di samping perasaan bangga kerana menjadi rakyat Malaysia. Di samping itu, semangat patriotisme mestilah sentiasa disemai dan dibajai dalam usaha kita memperkukuhkan keharmonian dan perpaduan sosial.

584

BAHAGIAN

PENDIDIKAN ISLAM DI MALAYSIA

DASAR PENDIDIKAN ISLAM NEGARA: PELAKSANAAN DAN KEBERKESANAN SISTEM PENDIDIKAN DI SEKOLAHSEKOLAH KERAJAAN Dr. Adnan Yusopp

Abstrak

P

endidikan Islam merupakan usaha yang berterusan untuk menyampaikan i l m u , kemahiran dan penghayatan Islam berdasarkan al-Qur'an serta al-Sunnah. Matlamatnya adalah untuk membentuk sikap, kemahiran, keperibadian dan pandangan hidup sebagai hamba Allah yang mempunyai tanggungjawab untuk membangunkan diri, masyarakat, alam sekitar dan negara bagi mencapai kebaikan di dunia dan kesejahteraan yang abadi di akhirat kelak. Dari satu sudut, kurangnya keberkesanan Pendidikan Islam sering dikaitkan dengan gejala sosial, kelemahan jati diri dan toleransi yang berlebihan terhadap jenayah serta maksiat. Namun secara umumnya, Pendidikan Islam telah berjaya memberikan kesan yang positif ke arah mencapai matlamat membentuk Muslim yang berilmu, beriman, beramal salih serta berakhlak mulia untuk melaksanakan peranan sebagai khalifah Allah di bumi ini.

Perbincangan dalam kertas ini akan dimulakan dengan penjelasan beberapa kenyataan dasar utama berkaitan dengan pendidikan Islam. 587


Selanjutnya perbincangan ditumpukan kepada sistem pendidikan Islam di sekolah-sekolah kerajaan. Ini diikuti oleh perbincangan berhubung dengan keberkesanan Pendidikan Islam di sekolah-sekolah kerajaan. Dasar Pendidikan Islam Kenyataan dasar yang utama tentang Pendidikan Islam boleh didapati daripada dokumen-dokumen seperti Perlembagaan Malaysia, Akta Pendidikan, Keputusan Mesyuarat Jemaah Menteri dan dokumendokumen lain yang mengandungi keputusan-keputusan berlandaskan dasar yang ada. Dalam dokumen Perlembagaan Malaysia, terdapat peruntukan dalam Perkara 3 (1) yang menyatakan agama Islam ialah agama bagi Persekutuan; tetapi agama-agama lain boleh diamalkan dengan aman dan damai di mana-mana bahagian Persekutuan. Berkaitan dengan perkara ini dinyatakan juga dalam Perkara 12 (3), tiada sesiapa pun boleh diwajibkan menerima ajaran-ajaran mengenai apa-apa agama atau mengambil bahagian dalam apa-apa upacara atau sembahyang sesuatu agama yang Iain daripada agamanya sendiri. Dalam Akta Pendidikan 1996, terdapat beberapa kenyataan yang menentukan dasar berkaitan dengan pengkelasan institusi pendidikan, pelaksanaan pengajaran Pendidikan Islam, pengajaran bahasa Arab dan pelaksanaan kurikulum Pendidikan Islam. Berikut ialah kenyataankenyataan yang berkaitan: Seksyen 16, maka hendaklah ada tiga kategori institusi pendidikan dalam Sistem Pendidikan Kebangsaan iaitu : (a) (b) (c)

Institusi pendidikan kerajaan; Institusi pendidikan bantuan kerajaan; dan Institusi pendidikan swasta. Seksyen 50 (1), jika dalam sesuatu institusi pendidikan 588

Dasar Pendidikan Islam Negara: Pelaksanaan dan Keberkesanan Sistem Pendidikan di Sekolah-Sekolah Kerajaan

terdapat lima orang murid atau lebih yang menganut agama Islam, maka murid-murid itu hendaklah diberikan pengajaran agama Islam oleh guru yang diluluskan oleh Pihak Berkuasa Negeri. Seksyen 50 (4), Pengelola atau orang lain yang bertanggungjawab tentang pengurusan dua institusi pendidikan atau lebih boleh, dengan kelulusan Pendaftar, membuat perkiraan supaya pengajaran di bawah seksyen ini diberikan secara bergabung di institusi-institusi pendidikan itu kepada murid yang menganut agama Islam. Seksyen 51 (b), tiada murid boleh mengikuti pengajaran agama selain daripada agama yang dianutinya, kecuali dengan keizinan bertulis ibu bapanya. Seksyen 52, tertakluk kepada apa-apa syarat dan batasan yang difikirkan oleh Menteri patut dikenakan, bantuan kewangan secara sumbangan boleh diberikan daripada wang yang diperuntukkan oleh Parlimen kepada sesuatu institusi pendidikan Islam yang tidak disenggarakan oleh Menteri di bawah Akta ini atau oleh Kerajaan sesuatu Negeri dan yang adalah institusi pendidikan mengikut pengertian Akta ini atau bukan institusi pendidikan sedemikian hanya kerana pengajaran di institusi itu adalah terbatas kepada pengajaran agama Islam semata-mata. Berkaitan dengan pengajaran bahasa Arab pula, Seksyen 2 akta tersebut menjelaskan: "Sekolah menengah kebangsaan" ertinya sekolah menengah kerajaan atau sekolah menengah bantuan kerajaan ... (d), di mana kemudahan bagi pengajaran 589


... (iii) bahasa Arab, Jepun, Jerman atau Perancis atau manamana bahasa asing yang lain boleh diadakan jika didapati munasabah dan praktik berbuat sedemikian. Dalam Akta Pendidikan 1996 juga terdapat peraturan-peraturan berkaitan dengan kurikulum kebangsaan. Dalam peraturan itu dinyatakan bahawa Pendidikan Islam menjadi mata pelajaran teras di peringkat sekolah rendah dan menengah. Peruntukan waktu di peringkat sekolah rendah ialah 180 minit seminggu di Sekolah Kebangsaan (SK) dan 150 minit seminggu di Sekolah Rendah Jenis Kebangsaan ( S R J K ) . Peruntukan waktu di peringkat sekolah menengah rendah ialah 140 (termasuk 1 waktu amali) + 60 minit seminggu manakala di peringkat sekolah menengah atas ialah 140 (termasuk 1 waktu amali) minit seminggu. Selain itu, keputusan Mesyuarat Jemaah Menteri juga telah menggariskan dasar Pendidikan Islam. Ini termasuklah dasar penubuhan Sekolah Menengah Kebangsaan Agama ( S M K A ) , bantuan kepada Sekolah Agama Negeri (SAN) dan Sekolah Agama Rakyat (SAR) dan pengajaran bahasa-bahasa. 4.

Keputusan Mesyuarat Jemaah Menteri Bil 353/1357/82 Bantuan Buku Teks diluluskan untuk SAN dan S A R .

Kenyataan Falsafah Pendidikan Kebangsaan yang mula dibentuk dalam tahun 1988 dan dimuatkan dalam dokumen Akta Pendidikan 1996 telah menjadi rujukan dalam penetapan dasar-dasar pendidikan, termasuklah Pendidikan Islam: "Pendidikan di Malaysia ialah suatu usaha berterusan ke arah lebih memperkembangkan potensi individu secara menyeluruh dan bersepadu untuk melahirkan insan yang seimbang dan harmonis dari segi intelek, rohani, emosi dan jasmani berdasarkan kepercayaan dan kepatuhan kepada 590


Tuhan. Usaha ini bertujuan untuk melahirkan warganegara Malaysia yang berilmu pengetahuan, berketerampilan, berakhlak mulia, bertanggungjawab dan berkeupayaan mencapai kesejahteraan diri serta memberikan sumbangan terhadap keharmonian dan kemakmuran keluarga, masyarakat dan negara." Dalam konteks keseluruhan kenyataan-kenyataan yang telah dikemukakan sebelum ini, satu kenyataan Falsafah Pendidikan Islam telah dihasilkan bagi menjadi panduan dalam melaksanakan keputusankeputusan dasar yang telah dinyatakan: "Pendidikan Islam ialah satu usaha berterusan untuk menyampaikan ilmu, kemahiran dan penghayatan Islam berdasarkan al-Qur'an dan al-Sunnah bagi membentuk sikap, kemahiran, keperibadian dan pandangan hidup sebagai hamba Allah yang mempunyai tanggungjawab untuk membangun diri, masyarakat, alam sekitar, dan negara ke arah mencapai kebaikan di dunia dan kesejahteraan abadi di akhirat." Sistem Pendidikan Islam di Sekolah-sekolah Kerajaan Sistem pendidikan Islam merujuk tiga bentuk pendidikan Islam yang terdapat dalam sistem pendidikan di negara kita. Bentuk yang pertama ialah kurikulum pendidikan Islam seperti yang diajar di sekolahsekolah kerajaan. Bentuk yang kedua ialah Sekolah-sekolah Menengah Kebangsaan Agama ( S M K A ) . Bentuk yang ketiga ialah penyelarasan peperiksaan sekolah-sekolah agama melalui peperiksaan Sijil Tinggi Agama Malaysia (STAM). Hampir kesemua sekolah lain beroperasi dengan menggunakan atau menyesuaikan salah satu daripada bentukbentuk yang telah dinyatakan atau kesemua sekali.


Dari segi sejarah, kurikulum Pendidikan Islam telah dilaksanakan sejak kurikulum pendidikan kebangsaan diguna pakai bagi menggantikan kurikulum pendidikan zaman penjajahan melalui Akta Pendidikan 1961. Sejak itu, ia telah mengalami perubahan besar melalui pelaksanaan Kurikulum Baru Sekolah Rendah (KBSR) dan Kurikulum Baru Sekolah Menengah ( K B S M ) mulai tahun 1982 dan 1988. Semakan selepas itu yang sedang dilakukan sekarang dan telah mula dilaksanakan pada tahun ini. Kurikulum Semakan Pendidikan Islam mempunyai matlamat mencapai perkara-perkara yang berikut: 1.

Keberkesanan Pendidikan Islam dari segi penghayatan dan aplikasi, terutama fungsinya sebagai benteng keagamaan dan amalan nilai-nilai budaya bangsa;

2.

Mengaitkan antara teori dengan praktikal, iaitu pelaj ar bukan sahaj a berketerampilan dalam bidang akademik tetapi juga dari sudut amalan dan penghayatannya;

3.

Menggabungkan aspek fardu 'ain dengan fardu kifayah yang memberikan sumbangan terhadap pembangunan diri, bangsa dan negara bagi meneruskan kegemilangan tamadun Islam; dan

4.

Mencapai matlamat pembinaan kurikulum untuk menampilkan kekukuhan keimanan generasi Muslim, menguasai ilmu fardu ain, memahami tuntutan fardu kifayah, sentiasa berbakti kepada agama, bangsa dan negara serta berakhlak mulia. Ini bermakna, generasi yang dibina akan memiliki daya juang, daya saing dan daya maju.

S M K A mula diwujudkan pada tahun 1977 bermula dengan sebelas buah sekolah yang diserahkan secara perundingan oleh pengurus sekolah agama rakyat atau pihak berkuasa agama negeri. Selepas itu, sekolah baharu telah dibina sehingga pada masa kini, terdapat 53 buah S M K A 592


dan tiga buah S M K A Berasrama Penuh. Semua negeri di Malaysia mempunyai sekurang-kurangnya dua buah S M K A . S M K A mengguna pakai kurikulum kebangsaan dengan penstrukturan dan pemilihan mata-mata pelajaran yang diseragamkan. Terdapat tiga aliran pengajian di S M K A , iaitu aliran kemanusiaan dan agama, aliran sains dan agama, dan aliran teknikal dan agama. Pada masa ini, semua aliran pengajian mempelajari mata pelajaran Pendidikan al-Qur'an dan al-Sunnah, Pendidikan Syariah Islamiah dan Bahasa Arab Tinggi. Selain itu, murid-murid daripada semua aliran pengajian boleh menyertai Kelas Kemahiran al-Qur'an yang disediakan di semua S M K A sebagai aktiviti kokurikulum. Kesemua S M K A mempunyai matlamat seperti berikut: 1

Mendidik murid dengan nilai dan akhlak Islam;

2

Menyampaikan ilmu untuk memenuhi keperluan hidup di dunia dan di akhirat;

3

Memupuk potensi murid dari segi minat, kreativiti, sahsiah dan kepemimpinan;

4

Menyediakan peluang-peluang melanjutkan pelajaran dalam pelbagai bidang dalam dan luar negara.

S T A M telah mula digunakan pada tahun 2000. Keperluan menyelaraskan mutu kurikulum di sekolah-sekolah agama telah mula difikirkan sejak awal tahun 80-an lagi. Usaha mewujudkan kurikulum yang seragam bertujuan membolehkan satu penanda aras dibuat terhadap lepasan sekolah-sekolah agama yang datang daripada berbagai-bagai latar belakang. Ini akan memudahkan proses melanjutkan pelajaran ke dalam dan luar negara serta menentukan skim gaji apabila mereka telah berkhidmat dengan kerajaan atau pihak-pihak yang lain. Namun usaha 593


pada peringkat awal tidak dapat diteruskan walaupun beberapa draf dokumen telah dihasilkan, disebabkan masalah teknikal seperti masalah kepakaran dan bidang kuasa yang tidak jelas. S T A M yang dibuat bersama-sama dengan pihak al-Azhar untuk digunakan bagi tujuan memilih pelajar-pelajar yang akan memasuki Universiti al-Azhar dengan tahap pencapaian yang sama, juga telah dapat menyeragamkan kurikulum sekolah-sekolah agama. K i n i , S T A M telah digunakan juga untuk tujuan memilih pelajar-pelajar memasuki institusi pengajian tempatan dalam pelbagai bidang. Keberkesanan Pendidikan Islam di Sekolah-sekolah Kerajaan Persoalan keberkesanan boleh dilihat sekurang-kurangnya dari tiga segi. Pertama, dari sudut penawaran dan pelaksanaan; kedua dari sudut pencapaian dalam peperiksaan; dan ketiga, dari sudut penghayatan serta amalan. Dari sudut penawaran, pelaksanaan serta peperiksaan, keberkesanan lebih mudah dilihat dan dibuat penilaian. Dari sudut penghayatan dan amalan, penilaian keberkesanan pendidikan agak sukar ditentukan dan lebih mudah dipengaruhi oleh nilai, pengalaman dan kecenderungan peribadi. Lebih-lebih lagi, matlamat Pendidikan Islam adalah luas dan ia mencakupi seluruh aspek kehidupan di dunia serta akhirat seperti yang telah dinyatakan. Dari satu sudut, keberkesanan Pendidikan Islam sering dikaitkan dengan gejala sosial, kelemahan jati diri dan toleransi yang berlebihan terhadap jenayah serta maksiat. Di sudut yang lain, ia dikaitkan dengan fahaman, sikap dan tindakan ekstrim, fanatik, ajaran sesat, khurafat serta fahaman sempit keagamaan yang merugikan. Namun, gejala ini tidaklah meluas. Persoalan-persoalan ini juga telah menjadi antara tumpuan pengajaran dan pembelajaran dalam kurikulum semakan Pendidikan Islam yang dilaksanakan mulai tahun ini. Oleh itu, jika dinilai berdasarkan majoriti murid, Pendidikan Islam telah berjaya memberikan kesan yang positif ke arah mencapai matlamat membentuk Muslim yang berilmu, 594


beriman, beramal salih serta berakhlak mulia untuk melaksanakan peranan sebagai khalifah Allah di bumi ini. Dari sudut peperiksaan, pencapaian murid-murid dalam pendidikan Islam adalah baik berbanding dengan pencapaian dalam keseluruhan mata pelajaran. Jika diteliti keputusan peperiksaan awam setiap tahun, kita akan mendapati lebih kurang 90% murid lulus dalam Pendidikan Islam, walaupun pada tahun 2001, pencapaian dalam peperiksaan S P M agak merosot. Kegagalan 10% murid-murid disebabkan oleh pelbagai faktor, termasuklah batasan keupayaan kognitif dan fizikal murid-murid. Namun inilah antara fokus utama kurikulum semakan Pendidikan Islam yang akan dilaksanakan mulai tahun 2003, iaitu untuk mengatasi masalah sebilangan kecil murid-murid yang berpencapaian rendah yang terdapat dalam sistem pendidikan. Penawaran program pendidikan telah menjadi satu daripada ukuran utama kejayaan serta keberkesanan sistem dan program pendidikan. Misalnya U N E S C O telah menghasilkan penunjuk tertentu bagi mengukur pencapaian pendidikan di kalangan pelbagai negara di dunia. Kita mendapati keupayaan negara-negara dan pelbagai sistem pendidikan untuk menawarkan peluang pendidikan secara menyeluruh kepada rakyatnya tidak sama dari segi kuantiti dan kualiti. Dari sudut ini, pencapaian dalam Pendidikan Islam adalah baik. Ini kerana, peluang untuk semua murid mendapat Pendidikan Islam di negara ini luas dan terbuka dengan percuma. Usaha mempertingkatkan kualiti pendidikan dilakukan dengan meluas, misalnya meningkatkan tahap kelayakan guru ke peringkat diploma dan bagi guru-guru yang memiliki diploma, kelayakan mereka ditingkatkan pula dengan peluang mendapatkan ijazah. Cabaran-Cabaran Walau apa jua tahap pencapaian Pendidikan Islam pada masa ini, Kementerian Pendidikan Malaysia merasakan bahawa pendukung Pendidikan Islam amat perlu berusaha mempertingkatkan pencapaian 595


dan keberkesanan sistem Pendidikan Islam secara keseluruhan dan juga secara khusus. Warga pendidikan perlu mewujudkan pendekatan, amalan dan persekitaran yang sesuai untuk pengajaran serta pembelajaran yang berkesan. Ini tidak bermakna prang lain perlu disalahkan kerana mewujudkan suasana persekitaran yang tidak sihat, tetapi ia bermaksud bahawa tugas pendidik juga berkait rapat dengan pembentukan persekitaran dan perlu bertitik tolak daripada keadaan yang sedia wujud di kalangan murid-murid. Tindakan menyalahkan orang lain boleh menyebabkan usaha kita mendidik anak-anak tidak lagi terarah malah ia boleh menyebabkan tumpuan kita akan beralih kepada tugas-tugas yang bukan lagi berkaitan dengan bidang pendidikan. Tidak semua murid mempunyai kebolehan, keupayaan serta minat yang sama. Terdapat segelintir pelajar yang sukar menguasai ilmu dan kemahiran yang hendak disampaikan oleh guru-guru. Berkemungkinan juga ada antara murid yang tidak menguasai kemahiran untuk melaksanakan amalan-amalan dan tatacara atau pun adab-adab Islam. Malah di kalangan murid atau pelajar yang lulus dalam peperiksaan pun, mungkin masih terdapat antara mereka yang lemah dalam aspek amalan penghayatan sertapembudayaan ajaran Islam. Oleh itu, pendidik perlu menyesuaikan antara pendekatan menyeluruh dan pendekatan berfokus dalam penyampaian. Kemudahan-kemudahan dan peralatan juga tidak selalunya tersedia seperti yang diharapkan oleh sebahagian pendidik. Hal ini mungkin boleh dianggap sebagai masalah yang menyukarkan pelaksanaan Pendidikan Islam. Lebih-lebih lagi, bagi setengah-setengah orang, mereka mempunyai tanggapan bahawa semua perkara yang diperlukan, patut disediakan oleh pihak pengurusan. Namun demikian, kebenaran tanggapan seperti ini patut juga dipersoalkan kerana guruguru telah dibekalkan dengan latihan-latihan pra perkhidmatan yang cukup lama sehingga melayakkan mereka menjadi ahli dalam profesion 596


perguruan. Bolehlah dikatakan bahawa kemahiran-kemahiran untuk menghasilkan perkara-perkara yang diperlukan sepatutnya dikuasai oleh ahli-ahli profesion yang terbabit. Di peringkat yang lebih menyeluruh, terdapat unsur kesepaduan dan rentasan dalam kurikulum K B S R dan K B S M . Ini menuntut komitmen yang sewajarnya daripada guru-guru mata pelajaran lain dan pihak pentadbir sekolah dalam mencapai matlamat Pendidikan Islam. Dalam konteks yang lain pula, terdapat kecenderungan di kalangan cendekiawan untuk melihat kurikulum persekolahan secara keseluruhan sebagai manifestasi Pendidikan Islam yang merangkumi serta memenuhi tuntutan fardu ain dan fardu kifayah. Sudah tentulah pula usaha ini memerlukan peranan yang berbeza-beza dan bersifat kolektif oleh seluruh warga pendidikan.

597

PENCAPAIAN DAN CABARAN PENDIDIKAN ISLAM 1

Prof. Dr. Wan Mohd Nor Wan Daud Abstrak isbah isbah terhadap usia kemerdekaan negara, kekuatan ekonomi dan politik rakyat yang beragama Islam di samping rekod pencapaian sepanjang dekad-dekad sebelum merdeka menunjukkan pencapaian yang membanggakan dalam bidang pendidikan Islam. Tahap pencapaian ini akan lebih bermakna lagi jika dibandingkan dengan pencapaian negaranegara Islam lain yang telah lama mencapai kemerdekaan, atau yang tidak dijajah secara langsung, atau yang mempunyai peratusan rakyat Islamnya yang lebih tinggi, atau yang kekuasaan ekonomi dan politiknya bergantung pada umat Islam semata-mata. Mukaddimah Penulis telah memberikan hujah yang kukuh bahawa Malaysia bukanlah sebuah negara moden sekular tetapi ia merupakan sebuah negara Islam. Kesinambungan dasar dan amalan negara Islam di 2

599


Kepulauan Melayu dan di Semenanjung pada zaman prapenjajahan terputus dengan cengkaman pengaruh penjajah sehinggalah setiap kerajaan atau kesultanan di kepulauan ini mencapai kemerdekaan masingmasing. Pada zaman ini, Malaysia ialah sebuah negara Islam yang terpaksa berkongsi kuasa dengan penganut-penganut agama lain yang memiliki pengaruh ekonomi dan politik yang kuat. Martabat dan masa depan Malaysia sebagai sebuah negara Islam akan berubah jika umat Islam di negara ini kehilangan kuasa politik dan ekonominya atau kehilangan kefahaman yang benar terhadap agama dan sejarah manusia. Tindakan mengiktiraf sesebuah negara, parti politik atau institusi sebagai sebuah negara, parti politik atau institusi Islam tidak menjanjikan keredaan Allah s.w.t. dan keselamatan di akhirat bagi pemimpin atau warganegara, parti atau institusi berkenaan. Kedudukan seseorang di sisi Allah s.w.t. dan keselamatannya di akhirat bergantung pada keikhlasan dan kesungguhan amalnya berdasarkan ilmu pengetahuan, kesederhanaan serta keteguhan azam masing-masing. Pendidikan Islam bukan sahaja berlangsung di dalam bilik darjah dan melalui subjek atau mata pelajaran Pendidikan Agama Islam atau subjek-subjek lain yang seumpama dengannya. Pendidikan Islam juga tidak bermaksud pendidikan yang disampaikan melalui jurusan agama Islam semata-mata. Ini bermakna, kewajipan menyemai dan menghasilkan cita-cita pendidikan Islam bukan sekadar menjadi tanggungjawab ustaz dan ustazah tetapi juga merupakan amanah yang perlu ditunaikan oleh pendidik-pendidik yang beragama Islam dalam semua bidang. Selain itu, Pendidikan Islam meliputi semua aspek pendidikan dan pembelajaran yang bersumberkan dan bersesuaian dengan pandangan alam, skema ilmu, syariah dan akhlak Islam yang diterima oleh pelajar-pelajar Islam dan yang diamalkan oleh pendidik-pendidik Islam di pelbagai peringkat (prasekolah, sekolah rendah, menengah, lepasan menengah, tinggi dan seterusnya) dan pelbagai bentuk (formal dan tidak formal). Sistem pendidikan Islam juga menerima sistem-sistem atau unsur-unsur lain, yang berasaskan agama serta budaya rakyat yang 600

Pencapaian dan Cabaran Pendidikan Islam

berbeza agama dan budaya, asalkan dasar-dasar dan amalan sistem atau unsur yang berlainan itu tidak mengelirukan selain merosakkan kepentingan umat Islam. Justeru, perjuangan kita bukanlah untuk mendapat pujian atau sanjungan daripada masyarakat umum tetapi sebenarnya yang lebih utama adalah untuk memperoleh keredaan Ilahi. Kenyataan ini mungkin tidak dapat diterima dengan mudah pada zaman sekarang kerana tanggapan masyarakat sangat dipentingkan. Shaikh Musharifuddin Sa'di (meninggal dunia 1292 M.), seorang penyair parsi bermazhab A h l alSunnah pernah mengungkap, "jika kamu dikeji sedangkan kamu lebih baik daripada kejian itu, kamu harus bersyukur. Jika kamu dipuji dan kamu tidak sebaik pujian itu, kamu harus terus memperbaik diri." Di samping itu, beliau juga menyatakan hakikat bahawa betapa pun manusia menyanjung kecantikan bulu si merak, namun ia tetap sedar dan insaf akan kehodohan kakinya. 3

4

Tujuan Pendidikan Islam Pendidikan Islam merupakan usaha berterusan yang bertujuan dan yang melaksanakan kurikulum menyeluruh bagi melahirkan insan Muslim yang berilmu, beriman serta beramal salih. Kepentingan dan tuntutan ilmu, iman serta amal salih selain komitmen yang sepenuhnya terhadap ketiga-tiga perkara ini dalam diri dan masyarakat perlu dijelaskan di setiap tahap pendidikan di negara ini. Dalam erti kata yang lain, menurut Profesor Syed Muhammad Naquib al-Attas, pendidikan Islam bemsaha melahirkan diri dan masyarakat beradab dalam erti kata sebenarnya yang luas. Amalan dan sumbangan manusia beradab ini selama beberapa keturunan dalam pelbagai bidang kehidupan seperti

601


keagamaan, sosio politik, ekonomi, kebudayaan, kesusasteraan, kesenian, pembangunan kota dan desa, perindustrian, pertanian, kemasyarakatan dan lain-lain muncul dalam sejarah sebagai satu peradaban. Peradaban yang berteraskan ajaran agama (al-din) dikenali sebagai tamadun. 5

Memetik pandangan Profesor Syed Muhammad Naquib al-Attas berhubung dengan takrif manusia beradab, beliau mengatakan bahawa manusia beradab ialah manusia yang sedar akan kedudukan sebenar tiaptiap sesuatu yang wujud berdasarkan nilai-nilai Islam dan berusaha secara bersendirian atau secara berkumpulan, dengan ikhlas, bijaksana, sederhana selain berani meletakkan tiap-tiap sesuatu itu di tempat yang selayaknya sehingga Allah s.w.t. dan Rasul-Nya diimani serta dicintai sepenuh jiwa. Sebaliknya, pendidikan yang menyimpang daripada ajaran Islam, sama ada dalam bidang agama mahupun dalam bidang-bidang yang lain akan melahirkan insan serta masyarakat yang tidak beradab. Amalan dan sumbangan masyarakat ini bukanlah merupakan peradaban dan tamadun, malah ia lebih mirip kepada amalan yang berasaskan kebiadaban, barbarisme atau jahiliyyah. Kebiadaban boleh berlaku seiring dengan penguasaan terhadap teknologi tinggi, sistem ekonomi yang mapan dan kuasa politik yang kukuh. Malah ia juga boleh menzahirkan unsur-unsur kerohanian dan moral yang tinggi. Walau bagaimanapun, unsur-unsur tersebut sentiasa berubah-ubah, mengelirukan dan kucarkacir sifatnya.


Pencapaian Nisbah terhadap usia kemerdekaan negara, peratusan serta kekuatan ekonomi dan politik rakyat yang beragama Islam di samping rekod pencapaian mereka sepanjang dekad-dekad sebelum merdeka, menunjukkan bahawa pencapaian pendidikan Islam di negara ini dalam maksudnya yang umum adalah baik. Tahap pencapaian baik ini lebih bermakna lagi jika dibandingkan dengan pencapaian negara-negara Islam lain yang telah lama mencapai kemerdekaan, atau yang tidak dijajah secara langsung, atau yang mempunyai peratusan rakyat Islamnya yang lebih tinggi, atau yang kekuasaan ekonomi dan politiknya bergantung pada umat Islam sematamata. Justeru, tahap peradaban dan tamadun di negara ini yang meliputi kesedaran serta amalan keagamaan, pencapaian ekonomi, perkembangan pendidikan, kemasyarakatan dan sebagainya boleh dianggap baik. Jika kita menerima kriteria Program Pembangunan Insan Bangsa-Bangsa Bersatu (UNDP) dalam laporan terbarunya, Malaysia menduduki tangga ke 59 daripada 173 negara di dunia dalam Indeks Pembangunan Insan (Human Development Index, HDI), dan tangga keempat bagi negaranegara Islam selepas Brunei Darussalam, Bahrain, Kuwait dan Emirriyyah Arab Bersatu ( U A E ) . Kita harus bersyukur dan berusaha 6

603


lebih ikhlas serta bersungguh-sungguh untuk mengurangkan kelemahan, meningkatkan kebaikan terutama dalam perkara-perkara dasar dan utama. Peringkat Rendah dan Menengah Pendidikan agama Islam di peringkat sekolah rendah dan menengah dari segi falsafah, dasar, kurikulum dan kokurikulumnya boleh dianggap baik. Peruntukan masa minimum pendidikan Islam dalam tempoh seminggu di Sekolah Rendah Kebangsaan (SRK) ialah 180 minit manakala di Sekolah Rendah Jenis Kebangsaan (SRJK) ialah 150 minit selain waktu untuk P A F A . Peruntukan masa minimum bagi subjek pendidikan Islam dalam tempoh seminggu di Sekolah Menengah Rendah (SMR) ialah 240 minit, manakala di Sekolah Menengah Atas ialah 160 minit. Pemahaman asas akidah dan sejarah didapati berada pada tahap yang memuaskan. Begitu juga dengan kefahaman asas dan kemahiran beribadah serta tilawah al-Qur'an. Purata pencapaian dalam Pendidikan Islam dalam Sijil Pelajaran Malaysia dari 1997-2001 adalah amat baik, iaitu 89.5% lulus, 16.7 % daripadanya cemerlang dan 51.9% memperoleh kepujian. Pendidikan pelbagai mata pelajaran di sekolah-sekolah menengah jurusan agama seperti bahasa Arab, Pendidikan al-Qur'an dan Sunnah serta Pendidikan Syariah Islamiah tentulah lebih lagi. 7

8

Namun demikian, salah satu perkara penting yang harus diberikan pendedahan yang sewajarnya ialah hakikat bahawa pendidikan, terutama pendidikan tentang agama, ialah merupakan usaha yang berterusan.


Pendidikan fardu ain di sekolah rendah dan menengah tidak semestinya mengandungi semua isi kandungan fardu 'ain yang akan dipelajari oleh seseorang setelah meningkat dewasa. Pelajar-pelajar harus dididik bagaimana untuk terus belajar dan meningkatkan mutu kefahaman serta amalan mereka tentang pelbagai bentuk ajaran, nilai akhlak dan institusi serta sejarah Islam selepas menamatkan persekolahan kelak. Penubuhan institusi dan penyediaan bahan rujukan yang benar-benar berwibawa merupakan salah satu tugas utama kerajaan serta institusi pendidikan tinggi Islam masa kini. Salah satu asas falsafah pendidikan seumur hidup ini ialah semua pelajar Islam di sekolah rendah tidak wajar terlalu dibebani dengan maklumat teknikal seperti ilmu tajwid. Begitu juga di peringkat menengah. Mereka tidak perlu dibebani dengan maklumat terperinci dan kemahiran khusus tentang perkara-perkara yang masih agak jauh bagi mereka seperti fardu haji, zakat, pengurusan dan solat jenazah serta beberapa perkara tentang perceraian dan poligami. Perkara-perkara terperinci tentang perkara-perkara tersebut, masih boleh dilakukan dalam aktiviti-aktiviti kokurikulum yang berkenaan atau lebih tepat lagi apabila mereka telah bersedia untuk melaksanakan tanggungjawab berkenaan.

9

Sehubungan itu, setengah-setengah perkara yang berkaitan dengan batas-batas pergaulan sederhana antara bukan muhrim perlu dibincangkan di sekolah menengah terlebih dahulu sebelum dilanjutkan perbincangan tentang persoalan munakahat seperti yang dirancang dalam kurikulum terkini Pendidikan Islam K B S M 2002. Di samping itu, falsafah, maksud dan batas serta pengaruh persahabatan amat perlu difahami sejak di peringkat menengah rendah lagi kerana salah faham tentang perkara sedemikianlah yang menjadi salah satu sebab mengapa ramai remaja (peer pressure) terlibat dengan pelbagai perlakuan negatif seperti berpacaran, merokok, menagih dadah, ponteng sekolah, gangsterisme dan sebagainya. 9.

Tabung Haji, Pusat Pungutan Zakat serta kebanyakan masjid dan surau telah mengendalikan perkara-perkara berkenaan dengan berkesan.

605


Sejak sekian lama, Kementerian Pendidikan telah berusaha agar pelajarpelajar Islam dapat menguasai tulisan Jawi sejak sekolah rendah lagi. Ini dilakukan melalui subjek Pendidikan Agama Islam. Usaha yang murni haruslah diberikan sokongan yang padu. A p a yang dibimbangkan hanyalah sistem ejaan Jawi yang berdasarkan sistem ejaan rami ini tidak akan membantu pelajar-pelajar untuk membaca serta memahami karyakarya tulisan Jawi lama, terutama karya-karya agung Melayu bertulisan Jawi. Disebabkan tidak terdapat banyak bahan bacaan Melayu moden dalam tulisan Jawi moden (kecuali buku teks agama dan akhbar Utusan Melayu), kemahiran menulis serta membaca tulisan Jawi moden tidak membantu mereka untuk membaca dan memahami khazanah ilmu Melayu lama. Mauduk pandangan alam, syariah, akhlak dan sejarah Islam yang teratur haras ditingkatkan dalam kurikulum terutama sebagai persediaan untuk mengharungi gelombang globalisasi. Arus globalisasi yang berasaskan pelbagai fahaman, nilai dan akhlak yang kebanyakannya datang daripada budaya barat serta kebaratan sedang menghakis benteng akidah dan akhlak masyarakat Islam, terutama golongan remaja di seluruh dunia. Lebih wajar sekiranya kita membincangkan dengan mudah skema akidah A h l al-Sunnah wa al-Jamaah sebagaimana yang dilaksanakan oleh al-Nasafi dan sebagainya. Ini disebabkan kandungannya yang menyeluruh dan kaedah aqliahnya yang tinggi. Kitab-kitab akhlak yang dihasilkan oleh cendekiawan agung pada zaman silam boleh dipermudahkan dan dimodenkan kandungannya untuk membantu murid-murid Islam memahami ajaran akhlak Islam yang tinggi. Di samping itu, kaedah berfikir yang betul tentang kepelbagaian 10

11


agama dan sistem nilai harus mula difahami oleh pelajar Islam sejak tahun enam di sekolah rendah lagi. Pendidikan Islam juga meliputi penguasaan bidang-bidang ilmu yang kini dianggap berada di luar pendidikan agama, yang sebenarnya termasuk dalam kategori fardu kifayah seperti ilmu kemanusiaan, sains tabi'i dan gunaan, teknologi dan sebagainya. Jumlah pelajar-pelajar Islam yang menguasai bidang-bidang tersebut amat berkurangan jika dibandingkan dengan pelajar-pelajar berbangsa lain di negara ini. Kelemahan umat Islam dalam bidang-bidang ilmu fardu kifayah ini berasakan beberapa faktor. Tiga faktor yang utama ialah (1) salah faham tentang maksud sekular yang lebih asas lagi; (2) salah faham tentang maksud dan skema ilmu dalam Islam; serta (3) penghargaan bagi mereka yang berusaha dan mencapai kecemerlangan dalam bidang-bidang tersebut serta peluang-peluang bagi mereka mengembangkan potensi dan kepakaran mereka. 12

Faktor-faktor 1 dan 2 ini menimbulkan penduaan (dualisme) dalam sistem pendidikan di negara-negara Islam, termasuk di negara kita. Semakin tinggi minat rakyat terhadap agama semakin mendalam akibat penduaan ini dan menimbulkan masalah sistem, pengurusan serta peradaban yang merumitkan. Kementerian Pendidikan Malaysia sendiri mengakui bahawa " K P M menghadapi masalah memenuhi permintaan yang semakin bertambah terhadap pendidikan agama pada peringkat menengah. Adalah menjadi cabaran bagi K P M untuk menambah jurusan agama di sekolah menengah sedia ada termasuk Sekolah Berasrama Penuh (SBP)." 13

607


Ilmu-ilmu yang mengkaji hal-ehwal alam tabii dan kehidupan di dunia bukanlah bersifat sekular seperti yang terkandung dalam falsafah Kristian. Justeru, ia tidaklah bertentangan dengan ajaran Islam. Apa yang membuat sesuatu ilmu bersifat sekular bukanlah bidang dan ruang lingkupnya tetapi sebahagian daripada falsafah serta nilai yang ditonjolkan. Malah ilmu-ilmu alam tabii membolehkan kita mengenai Allah s.w.t. melalui ayat-ayat-Nya. Selain itu, ilmu-ilmu tersebut perlu dikuasai umat Islam untuk melaksanakan amanah sebagai khalifah Allah. Tidaklah wajar sekiranya seseorang yang tidak menguasai semua ilmu dan kemahiran tentang perkapalan, lautan dan cuaca selain ilmu geografi dan sebagainya dipilih sebagai nakhoda kapal. Justeru, amatlah penting bagi umat Islam menguasai ilmu-ilmu tersebut dan menggunakan kesemuanya dengan adab yang betul. Ilmu-ilmu tersebut dapat dikuasai dengan kaedah 'aqliyyah dan tajribiyyah (experimental). Namun demikian, ilmu-ilmu tersebut akan lebih berguna untuk tujuan kebajikan agama, akhlak dan peradaban manusia jika ia ditafsir dan diamalkan dengan sokongan ilmu-ilmu naqliah yang berdasarkan al-Qur'an, Sunnah serta ijmak cendekiawan muktabar. Tafsiran daripada sumber-sumber naqliah ini pula tidak harus dibuat secara zahiri, malah sebaliknya secara 'aqli. Sehubungan itu, kurikulum di sekolah-sekolah jurusan agama sememangnya wajar mengandungi bidang-bidang bahasa-bahasa asing, ilmu kemanusiaan, sains tabii dan gunaan, teknologi di samping ilmuilmu naqliah tradisional seperti yang telah cuba dilaksanakan oleh kerajaan. Malah kaedah penulisan dan pengajaran ilmu-ilmu naqliah tersebut harus dikaitkan dengan perkembangan-perkembangan keilmuan serta kemasyarakatan supaya ia terus relevan bagi pelajar dan masyarakat. 14

608


Pengukuhan kurikulum ini bukan sekadar membuka peluang pekerjaan bagi lulusan sekolah jurusan agama, malah lebih penting lagi ia berupaya melahirkan generasi Muslim yang memiliki kemahiran yang lebih bersepadu (integrated). Jika generasi pelajar ini melanjutkan pelajaran ke institusi pengajian tinggi, akan lahirlah ramai ulama', cendekiawan dan pemimpin pelbagai bidang yang berwibawa di peringkat antarabangsa. Cabaran di Sekolah Harian Cabaran terbesar dt negara ini ialah bagaimana untuk mendidik pelajar Islam dan bukan Islam di sekolah-sekolah rendah serta menengah harian yang terdiri daripada pelajar-pelajar yang berbilang agama dan bangsa. Tindakan mewajibkan pelajar-pelajar bukan Islam menghadiri kelas pendidikan moral dan pada masa yang sama, pelajar-pelajar Islam mempelajari Pendidikan Islam merupakan langkah yang sesuai buat masa ini walaupun pencapaiannya tidak menggalakkan. Walau bagaimanapun, bagaimana pula dengan mata pelajaran-mata pelajaran yang lain (seperti dalam beberapa bidang ilmu kemanusiaan dan beberapa aspek ilmu sains tabii) yang nilai-nilai agama serta akhlak juga terlibat secara langsung terutama di peringkat sekolah menengah dan seterusnya? 15

Di negara kita yang sistem pendidikan kebangsaannya memiliki sedemikian ramai pentadbir, guru dan murid-murid yang menganut pelbagai agama (selain Islam), usaha Islamisasi melalui mata pelajaran "bukan agama" haruslah dilakukan dengan sederhana dan penuh bijaksana tanpa menyinggung perasaan dan menimbulkan salah faham pihak-pihak yang lain. Penulis ingin mencadangkan bahawa apabila kita membicarakan sesuatu teori sains seperti kejadian alam ini, kita tidak harus mengajar teori-teori evolusi, antropologi dan astronomi barat yang

609


berasaskan ilmu sekular semata-mata. Apatah lagi untuk menjadikannya sebagai fakta-fakta mutlak bagi mendidik pelajar. Sebaliknya, ia hanyalah merupakan teori yang popular dan menepati hakikat yang sebenarnya. Kita juga wajar menonjolkan pegangan agama Islam dan pandangan agama-agama lain tentang perkara tersebut sebagai perbandingan. Pendidikan sains biologi contohnya, tidak harus menerima kefahaman dan falsafah yang menafikan hubungan antara roh dengan manusia. Kita boleh mengajar ilmu pengetahuan yang kini popular dalam sains biologi secara perbandingan dengan pegangan agama Islam (serta agama-agama lain yang sesuai) yang melihat manusia lebih daripada interaksi antara jasad, perasaan dengan minda. Kaedah ini bukanlah mudah tetapi amat penting untuk diusahakan. Jika tidak, kita akan meneruskan tradisi dualisme, iaitu pelajar Islam khususnya dan pelajar beragama lain amnya, akan berpegang pada dua "kebenaran" yang berbeza, iaitu kebenaran agama dan juga kebenaran sains. Nilai dan budaya ilmu amat perlu dipupuk sejak pelajar berada di sekolah rendah lagi. Pada peringkat inilah budaya mencintai pelbagai ilmu pengetahuan, berfikir dan membuat rumusan yang betul, menilai fakta dan menghormati kebenaran harus disemai dengan amat teliti dan penuh sabar. Contoh-contoh yang ada dalam sejarah Islam dan sejarah manusia yang memaparkan nilai-nilai serta amalan-amalan sedemikan perlu disampaikan kepada murid-murid agar mereka menyedari bahawa kecemerlangan dalam mencapai ilmu pengetahuan dan ilmu-ilmu kreatif memerlukan pengorbanan, keikhlasan serta kegigihan. Di samping itu, mereka juga perlu diberikan kefahaman bahawa usaha mereka ini juga merupakan jihad dan ibadat. Pada masa ini, perkara ini telah mula dibincangkan dalam Kurikulum Baru Sekolah Menengah ( K B S M ) , iaitu di Tingkatan 4 Sekolah Menengah dan dikembangkan di Tingkatan 5 16

16.

Lih. Wan Mohd Nor Wan Daud, 1991, Penjelasan Budaya Ilmu, Cetakan Ketiga,

Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1997, him. 55-83.

670


melalui perbincangan berkaitan dengan ulama' dan tokoh-tokoh ilmuwan tertentu. 17

Alam Pendidikan dan Persekolahan yang Menyeronokkan Proses pendidikan dan persekolahan haruslah menyeronokkan pelajar-pelajar. Walau bagaimanapun, keseronokan ini harus ditafsirkan dengan betul. Jika tidak, ia akan menyemai budaya mediocrity (kehampaan) yang membahayakan pelajar dan juga negara. Keseronokan di alam persekolahan harus ditafsirkan sebagai meliputi persekitaran persekolahan yang bersih dan nyaman, peralatan asas yang mencukupi, kegigihan, kebijaksanaan dan sifat pengasih yang dimiliki oleh guruguru dan tidak kurang pentingnya, bahan-bahan bacaan seperti buku teks yang tidak perlu menjadi beban yang amat berat untuk dibawa ke sekolah. Keseronokan juga boleh bermaksud bahawa setiap kegagalan tidak akan diikuti dengan penghinaan tetapi sebaliknya dengan bimbingan dan bantuan yang diperlukan oleh semua pelajar. Keseronokan ini pula tidaklah bermakna proses pendidikan tidak akan menekankan pencapaian cemerlang dan tidak mengambil tindakan terhadap kesilapan yang dilakukan dari aspek akademik dan akhlak secara adil dan sederhana. Dalam mencapai dan membudayakan kecemerlangan, keseronokan tidak hams menjadi isu yang diperbesar. Apa yang hams dijadikan tumpuan ialah kegigihan, ketekunan, kesabaran dan pengorbanan. Kecemerlangan yang dicapai dalam bidang yang melibatkan aspek fizikal seperti kesukanan dan latihan tubi di peringkat tertinggi selain

611


penyertaan dalam pertandingan kurang mendapat sokongan. Malah dalam keadaan-keadaan yang tertentu, ia menimbulkan tekanan yang tinggi dan kesulitan yang tertentu. Apa yang diperlukan oleh pelajar yang terlibat dengan aktiviti seumpama ini ialah kejayaan yang dicapai berdasarkan dorongan kuat, misalnya daripada keluarga, sekolah, guru-guru dan teman-teman. M a l a h , pengiktirafan daripada negara juga akan menjadikan kejayaan dan kecemerlangan yang dicapai lebih bermakna. Kegigihan dan kejayaan dalam pelbagai bidang ilmu oleh pelajar-pelajar dan golongan cendekiawan kita kelihatan tidak diendahkan berbanding dengan pencapaian dalam bidang-bidang yang lain seperti seni, sukan dan perniagaan. Dalam sejarah kecemerlangan pelbagai bidang ilmu dan teknologi serta keusahawanan, unsur-unsur mental dan akhlak lebih-lebih diperlukan berbanding dengan unsur-unsur hiburan serta keseronokan. Pendidikan Islam di Peringkat Lepasan Menengah dan Institusi Pengajian Tinggi Kecemerlangan di peringkat sekolah rendah dan menengah bergantung pada kecemerlangan di peringkat pendidikan lepasan menengah dan tinggi. Ini kerana, penggubal dasar dan kurikulum, penulis buku teks, pihak yang menyediakan soalan peperiksaan, pemeriksa, pendidik serta pentadbir pendidikan bagi sistem pendidikan rendah dan menengah, mendapat latihan di peringkat lepasan menengah, khususnya di peringkat institusi pengajian tinggi. Begitu juga semua pemimpin di peringkat kebangsaan dan negeri, sama ada dalam bidang politik, ekonomi serta kemasyarakatan dan sebilangan besar ibu bapa. Justeru, strategi reformasi pendidikan, kehidupan dan peradaban serta tamadun nasional perlu bermula di institusi pengajian tinggi. Jika kita 18

612


menemui kegagalan di peringkat ini, maka akan gagallah di semua peringkat pendidikan, peradaban dan tamadun. Jika kita bertolak ansur di peringkat institusi pengajian tinggi ini kerana perancangan ekonomi bagi tempoh jangka pendek dan lain-lain, kita pasti akan menanggung kehampaan yang tidak berkesudahan. Jika diteliti, di peringkat institusi pengajian tinggilah, hampir semua negara Islam hari ini masih belum menunjukkan kejayaan yang boleh dibanggakan. Tidak banyak karya, penyelidikan dan teknologi baharu yang membanggakan ummah yang dapat dihasilkan. Malah dalam bidang penterjemahan sekalipun, pencapaian dunia Islam, khususnya di Timur Tengah amat menghampakan. Sepanjang tempoh seribu tahun sejak zaman Khalifah al-Ma'mun, jumlah karya terjemahan di negaranegara Arab menyamai jumlah hasil terjemahan karya di Sepanyol dalam tempoh setahun. Bagi kejayaan di peringkat pendidikan tinggi, khususnya di peringkat pendidikan sarjana, doktor falsafah, dan penyelidikan bertaraf dunia, kebanyakan negara Islam masih menduduki tahap yang rendah walaupun dalam bidang-bidang yang berkaitan secara langsung dengan agama, sejarah, tamadun serta kebudayaan masingmasing. Kelemahan di peringkat ini bukanlah membuktikan kelemahan tabii golongan cendekiawan dan rakyat di negara-negara Islam di seluruh dunia. Sebaliknya, ia lebih mencerminkan kelemahan institusi dan sistem pendidikan yang ada. Kekuatan institusi pendidikan tinggi di barat atau di timur (seperti Rusia, Jepun dan Republik Rakyat China) bergantung pada kemudahan-kemudahan dan kesungguhan ilmiah di institusiinstitusi pengajian tinggi negara mereka sehinggakan mereka dapat melahirkan ratusan tokoh bertaraf dunia dalam bidang-bidang di luar agama serta kebudayaan mereka. Niat dan tujuan mereka tentulah tidak bersifat keagamaan tetapi lebih bersifat geopolitik dan ekonomi. 19

613


Usaha menubuhkan dan mengukuhkan institusi pendidikan tinggi, di peringkat tertinggi memerlukan komitmen politik serta kewangan yang besar. Komitmen ini telah dibuktikan oleh Kerajaan Malaysia dengan penubuhan berbagai-bagai institusi khasnya institusi pengajian tinggi awam (JPTA) dan institusi-institusi penyelidikan khusus yang lain. Dalam bidang pendidikan, di peringkat antarabangsa, institusi seperti Universiti Islam Antarabangsa Malaysia (UIAM) telah menunjukkan pencapaian yang amat baik, terutama bagi peringkat pendidikan sarjana muda. Di peringkat tertinggi pula, peranan dan pencapaian I S T A C telah diberikan pengiktirafan oleh seluruh dunia. Selain itu, beberapa buah institusi yang lain seperti Institut Kefahaman Islam Malaysia (IKIM) juga berperanan dalam membicarakan isu-isu semasa tempatan dan antarabangsa. Kolej Universiti Islam Malaysia yang diwartakan pada tahun 1998 baru sahaja memulakan program sarjana mudanya pada Sesi 2000/2001 lalu dan masih terlalu awal untuk diberikan sebarang penilaian. Namun demikian, K U I M juga memikul amanah serta tanggungjawab yang besar kerana umat Islam di negara ini turut meletakkan harapan yang tinggi agar institusi ini turut mencatatkan rekod pencapaian penuntutnya yang cemerlang dalam setiap bidang serta kemahiran.

20

Selain itu, pengenalan kursus wajib Tamadun Islam pada lewat tahun 1990-an yang dikembangkan sebagai Kursus Tamadun Islam dan A s i a Tenggara (TITAS) untuk semua pelajar sarjana muda di IPTA merupakan usaha yang murni dan ia perlu diperkukuhkan dari

614

Pencapaian dan Cabaran Pendidikan islam

pelbagai segi. Selain itu, JPTS juga diwajibkan mengajar kursus agama Islam bagi pelajar Islam dan pendidikan moral bagi pelajar bukan Islam. Malangnya, orientasi berasaskan komersial IPTS kebanyakannya melaksanakan kursus tersebut seperti melepaskan batuk di tangga. Banyak institusi dan pelajar-pelajar mempunyai tanggapan yang tidak tepat terhadap kursus tersebut mungkin disebabkan kelemahan sukatan pelajaran. Malah, tenaga pengajarnya juga berkemungkinan tidak memiliki kemahiran profesional yang diperlukan dan ini meningkatkan kos pendidikan. Lepasan ijazah di peringkat sarjana muda, sarjana serta doktor falsafah dalam semua bidang perlu menunjukkan komitmen yang tinggi dan berterusan bagi meningkatkan imej agama. Bahkan mereka juga perlu mempamerkan akhlak serta budi tinggi, selaras dengan ketinggian ilmu yang telah dipelajari. 21

22

23

Orientasi dan falsafah komersial yang kelihatan begitu berpengaruh tidak harus sama sekali dibiarkan melibatkan IPTA dan IPTS di negara kita ini, walaupun ia mempunyai daya tarikan yang kuat. Negara-negara barat yang telah mempunyai ratusan IPTA dan IPTS yang bertaraf dunia selama beberapa abad dan dekad, mungkin mampu menekankan orientasi berdasarkan komersial. Ini disebabkan kekuatan institusi mereka, tradisi filantropi (semangat sukarela) oleh yayasan

615


swasta, kekuatan ekonomi golongan terbesar rakyat mereka, kekuatan pengiklanan budaya mereka dan daya tarikan yang lain seperti kestabilan ekonomi serta politik di samping kebebasan relatif bagi golongan ilmuwan dan penyelidik. 24

Persidangan Pendidikan Tinggi Sedunia 1998 anjuran U N E S C O mencerminkan sikap negatif terhadap peranan agama di peringkat IPT apabila ia tidak pernah sama sekali mengiktiraf agama sebagai asas penting untuk mendidik warganegara yang berkelayakan, beretika serta bertanggungjawab, sebagaimana yang ingin dicapai oleh IPT. Mukadimah laporan persidangan yang penting itu menyebut dengan jelas betapa pendidikan tinggi dunia harus lebih serius menangani isu krisis rohani dan moral tetapi ia lupa memberikan sebarang cadangan untuk mencapai penyelesaian. Tujuan-tujuan pendidikan tinggi (tertiary) kita juga turut menyebut tentang unsur rohani dan etika tetapi selain program TITAS di peringkat sarjana muda, program-program lain bagi peringkat tinggi (diploma, sarjana dan kedoktoran dan sebagainya) tidak banyak dibicarakan dengan serius. Justeru, pendidikan dan latihan tinggi bagi lebih daripada 30,000 pelajar pascasiswazah, kecuali yang menuntut di U I A M dan ISTAC dan dalam bidang-bidang pengkhususan agama di IPTA yang lain, tidak akan dibekalkan dengan pendidikan serta pemikiran 25

26


tinggi tentang agama, akhlak dan perkara-perkara yang berkaitan. Jurang kemajuan ilmiah, ekonomi dan teknologi antara negara-negara yang mencapai kemajuan dalam bidang sains dan teknologi dengan negara-negara yang tidak mencapai kemajuan dalam bidang ini, tidak banyak berubah walaupun mempunyai persamaan peratusan pendidikan tinggi dalam bidang kemanusiaan dan bidang sains.

27

28

Untuk menjamin pelaksanaan pendidikan agama serta etika yang berkesan di peringkat pendidikan tinggi, praperkhidmatan dan dalam perkhidmatan, latihan praperkhidmatan dan dalam perkhidmatan kakitangan awam bagi guru-guru, ahli-ahli politik, polis, pegawai kastam, tentera, usahawan serta kumpulan profesional yang lain sepatutnya disusun. Penyusunan dan penyelarasan ini sewajarnya dilakukan dengan mengkaji nilai agama dan etika serta perkara-perkara yang berkaitan dengan kedua-duanya secara ilmiah selain dibuat perbandingan. Seterusnya pula ia diamalkan mengikut kemampuan dan peranan


peserta. Pendidikan agama dan etika yang dimaksudkan bukanlah sekadar ceramah agama, bacaan al-Qur'an dan tahlil, perbincangan tentang fiqh ibadah dan lain-lain. Pendidikan agama dan etika di peringkat tinggi juga perlu merangkumi tafsiran yang mendalam secara aqliah tentang pandangan alam Islam, prinsip-prinsipnya, pelbagai institusi dalam pemikiran Islam, sains Islam dan tamadun Islam. Perbincangan mendalam juga perlu dibuat tentang pelbagai aliran yang wujud pada zaman silam dan yang ada pada hari ini, yang telah dan akan mencabar serta merosakkan institusi Islam ini. Ini perlu dilaksanakan secara perbandingan dengan agama, etika, falsafah, tradisi sains dan institusi yang terdahulu dan kontemporari daripada peradaban lain. Kursus-kursus seperti itu juga sepatutnya turut melibatkan aktiviti berfikir dengan mendalam, muhasabah diri selain kajian kes terhadap tokoh-tokoh serta institusi dalam sejarah silam dan kontemporari. Demikian juga implikasinya bagi perkembangan masa hadapan. Penganut agama dan kepercayaan yang lain juga sewajarnya dibenarkan untuk turut melibatkan diri dan dibenarkan mendalami agama serta mempelajari nilai moral dan etika agama mereka jika jumlah mereka mencukupi. 29

Sebagaimana yang dicadangkan baru-baru ini oleh Badan Pemikir Nasional Tentang Pendidikan (National Brains Trust on Education), Malaysia perlu menubuhkan beberapa pusat kecemerlangan dalam bidang pendidikan untuk melahirkan tenaga kerja berkelas dunia bagi


menghadapi cabaran globalisasi. Kecemerlangan di peringkat IPT bergantung pada beberapa faktor utama yang saling berkait antara satu dengan yang lain. Pertama, kualiti ilmiah dan akhlak serta kewibawaan pimpinan tertinggi bermula dengan Rektor/Naib Canselor, profesor dan dekan hinggalah pensyarah. Kedua, kemudahan penyelidikan yang dapat dimanfaatkan sepenuhnya seperti khazanah perpustakaan, kemudahan ICT dan dana penyelidikan dan pembangunan (R&D). Ketiga, iklim dan budaya ilmu yang tinggi. Keempat, pelajar yang layak dan gigih. Kelima, ganjaran ekonomi yang setimpal dengan pengorbanan serta kelayakan ahli akademik, pentadbir dan pelajar. Faktor terpenting yang menjadi dasar bagi semua faktor ini ialah sokongan dan kepercayaan kerajaan yang berterusan terhadap kecemerlangan keilmuan bagi jangka panjang dan juga jangka pendek. Semua ciri atau faktor ini dimiliki oleh ISTAC di bawah pimpinan Profesor Syed Muhammad Naquib al-Attas. Sepanjang tempoh dua belas tahun, beliau telah menyiapkan iklim fizikal dan ilmiah yang tinggi mutunya selain berjaya menarik minat tenaga pengajar serta pelajar yang berdaya maju. Walaupun program ilmiahnya begitu mencabar dan bersifat sepadu dan tenaga akademik yang terhad, ISTAC telah melahirkan 14 orang doktor falsafah, 42 orang sarjana dan menerbitkan pelbagai karya-karya ilmiah tinggi yang menjadi rujukan golongan cendekiawan di peringkat antarabangsa. Pencapaian ISTAC akan terus membantu Malaysia sebagai sebuah negara Islam yang mampu 30


memberikan sumbangan terhadap usaha pengislahan umat Islam dan manusia dalam bidang keilmuan, kebudayaan serta sosio politik. 31

Janganlah sekali-kali kita menggadaikan kepentingan-kepentingan jangka panjang bagi mendapatkan keuntungan jangka pendek. Lebih baik jika kita melanjutkan pendidikan untuk tempoh setahun lagi dan berjaya melahirkan generasi siswazah yang lebih layak serta berkemampuan daripada kita terburu-buru melahirkan sedemikian ramai siswazah dengan memiliki kelayakan yang tidak boleh dibanggakan. Selain pembangunan perkara-perkara asas seperti pertanian, kesihatan, kestabilan politik dan keamanan, tiada perjuangan yang lebih bermakna untuk tujuan pengislahan negara dan tamadun selain pendidikan di peringkat tinggi. Harta-harta wakaf Islam dan yayasan swasta Islam khususnya harus digembelng untuk melaksanakan jihad yang besar ini. IPT harus menyedari peranannya yang sebenar terhadap ilmu pengetahuan dan pembinaan peradaban serta tamadun yang berasaskan ilmu pengetahuan, penyelidikan dan pengislahan insan. Penubuhan IPT sememangnya memerlukan kebijaksanaan politik dan komitmen kewangan yang berterusan kerana usaha mencapai kecemerlangan di peringkat ini bukanlah tugas yang mudah. Usaha mengenai pasti kewibawaan dan melantik seseorang ahli sesungguhnya memerlukan adab, kebijaksanaan dan keberanian. Pepatah Melayu pernah mengungkapkan, "Kalau mahu tahu tingginya pokok, tanyalah helang; kalau mahu tahu luasnya padang, tanyalah belalang; kalau mahu tahu dalamnya hutan, tanyalah puyuh; kalau mahu tahu panjangnya pantai, tanyalah bebarau". Jika ahli bagi setiap bidang telah dilantik dan telah membuktikan kecemerlangan, maka mereka harus dikekalkan dan terus

620


dibantu untuk mencipta kejayaan yang lebih besar. Pimpinan negara kita diyakini akan terus memerlukan sumbangan pakar dalam setiap bidang sebelum membuat dasar-dasar penting. Demikian juga bagi urusan pengislahan negara dan bangsa seluruhnya. Malaysia perlu melahirkan tenaga kerja yang pintar dan berdaya cipta selain mampu bersaing dalam pelbagai bidang, bukan sahaja dalam bidang sains dan teknologi kerana bangsa, negara dan peradaban kita akan dinilai bukan sahaja oleh individu yang pintar sains dan teknologi tetapi juga oleh manusia yang beradab, beragama, berakhlak, mencintai alam semesta dan juga mereka yang celik sejarah. Pelbagai skandal dan penipuan di arena politik, korporat dan pentadbiran, nyata menunjukkan bahawa mereka yang pintar dalam bidang pengurusan, matematik, sains dan teknologi boleh membawa penderitaan kepada jutaan manusia dan meruntuhkan banyak negara. Jatuh bangun sesuatu bangsa dan negara tentunya disebabkan oleh beberapa faktor, tetapi salah satu faktor utama ialah kelemahan akhlak pemimpin dalam kehidupan seharian. Pemimpin negara kita juga sentiasa menyatakan kebimbangan terhadap pelbagai bentuk kesalahan moral dan jenayah akhlak di kalangan ahli-ahli politik, korporat serta pegawai-pegawai kerajaan yang pastinya memiliki pencapaian akademik yang tinggi. Sa'di pernah berkata, "Lebih baik menjadi keldai yang memikul bebanan daripada menjadi singa yang membunuh manusia." 32

33


Kesimpulan Pendidikan Islam dalam erti kata yang luas ialah melahirkan manusia beradab, mendirikan peradaban dan tamadun. Kesemua usaha ini dilaksanakan dengan semangat jihad untuk mencari keredaan Allah s.w.t. Kesilapan sememangnya akan sentiasa berlaku dan kelemahan tidak boleh dielakkan. Namun demikian, bangsa yang beradab dan bertamadun akan sentiasa memperbaik kesilapan dan kelemahan diri serta masyarakat dengan ikhlas, penuh hikmah, berani dan juga adil. Berikut dirumuskan beberapa cadangan yang boleh dilaksanakan di negara Islam kita i n i :

1)

Di peringkat IPTA dan IPTS, (bagi pengajian peringkat sarjana muda, diploma, sarjana dan kedoktoran) serta institusi profesional (praperkhidmatan dan dalam perkhidmatan), kursus-kursus agama dan nilai-nilai akhlak tinggi yang berasaskan perbandingan hams ditawarkan. Dalam bidang pengajian Islam pula, kursus-kursus yang berkaitan dengan falsafah, sejarah sains dana ilmu kemanusiaan moden perlu ditawarkan kepada pelajar. ISTAC berkemampuan melatih tenaga pengajar dan menyediakan modul ke arah pencapaian maksud ini.

2)

Di peringkat sekolah menengah, penekanan terhadap budaya ilmu dan penguasaan pelbagai ilmu, kemahiran berbahasa dan kekuatan adab, kecekapan ICT yang merentas kurikulum serta kokurikulum. Pengajaran dalam bidang-bidang sains tabii dan kemanusiaan hams menerapkan ajaran-ajaran agama sebagai perbandingan, mengikut kesesuaiannya.

3)

Di peringkat Sekolah Menengah Agama pula mata pelajaran sains dan teknologi selain bahasa Inggeris di tahap yang lebih tinggi amat perlu ditawarkan. Pengajaran bahasa Arab juga harus mengandungi teks-teks Arab dalam bidang-bidang sains, teknologi dan falsafah selain bidang-bidang tradisional.

4)

Kemahiran membaca dan menulis tulisan Jawi hams membolehkan pelajar membaca teks-teks Melayu lama. 622


5)

6)

Pendidikan agama di sekolah rendah dan menengah tidak sepatutnya mengandungi perkara-perkara yang kurang relevan bagi mereka sebagai kanak-kanak dan remaja. Persekolahan sewajarnya menjadi alam yang amat menyeronokkan tetapi pada masa yang sama, pencapaian kecemerlangan dalam sesuatu bidang perlu ditekankan. Pencapaian ini pula memerlukan kegigihan, kesabaran, pengorbanan dan pengislahan yang berterusan sifatnya.

Negara yang kita diami ini dan yang akan diwariskan kepada generasi akan datang haruslah menjadi sebuah negara yang memiliki ciri-ciri sebuah negara yang madani, iaitu yang berteraskan siyasah shar'iyyah. Ia diibaratkan sepohon kayu yang rendang, akarnya teguh kukuh di dalam bumi, batangnya besar dan teguh, dahan serta rantingnya kukuh dan kuat, daunnya lebat memberikan teduhan, bunganya harum mewangi dan buahnya banyak lagi lazat berkhasiat. Setiap warga negara ini yang datang daripada apa jua bangsa, kaum dan agama hams berwaspada dan tidak sekali-kali membiarkan jati diri kita lenyap dibawa aras dunia yang terlalu deras. Jangan sekali-kali membiarkan negara kita yang tercinta ini kehilangan maruahnya yang mahal kerana dirosakkan oleh nilai buruk akhlak warganya, ibarat sepohon kayu; akarnya reput, rantingnya lapuk, daunnya layu, bunganya busuk menawan dan buahnya manis beracun. 34

34. Maksud Surah Ibrahim 14 : 24-26 dan Surah al-Saffat 37 : 62-66.

623

PENGAJIAN ISLAM DI IPTA DAN IPTS Datuk Dr. Abdul Monir bin Yaacob

Pengenalan urs ursus Tamadun Islam yang telah diperkenalkan di institusi pengajian tinggi negara ini sejak tahun 1983 berdasarkan saranan Y A B Dato Seri Dr. Mahathir bin Mohamad mempunyai matlamat yang amat penting, iaitu antara lain membolehkan pelajar menghayati falsafah Pendidikan berpandukan nilai-nilai mulia, memupuk persefahaman dan membina keperibadian pelajar yang utuh. Suatu perkara yang amat perlu diberikan perhatian dalam pengendalian kursus ini ialah penubuhan badan khas yang dapat memantau penyediaan buku teks atau buku rujukan kursus Tamadun Islam. Ini dapat mewujudkan keseragaman subjek pengajaran di semua institusi Pendidikan tinggi di negara ini. Untuk memastikan tujuan atau objektif kursus Tamadun Islam yang diperkenalkan di peringkat IPTA/S tercapai, pensyarah diharapkan dapat menyampaikan pengajaran setanding dengan kualiti kursus yang lain untuk dicerna oleh pemikiran mahasiswa dengan sebaik-baiknya. Menuntut ilmu dalam bidang pengajian Islam merupakan suatu tradisi yang telah begitu lama diamalkan dalam tamadun Islam. Terdapat beberapa peringkat pusat pengajian Islam, selain madrasah yang menjadi pusat pengajian khas di istana untuk anak-anak golongan bangsawan, pemerintah dan juga golongan hartawan. Bapa atau penjaga memainkan


peranan dalam menyusun subjek yang perlu dipelajari oleh anak-anak mereka. Guru dikenali sebagai mu'addib. Antara khalifah yang mengambil inisiatif dalam membentuk manhaj pendidikan ialah Khalifah Harun al-Rashid untuk mendidik anaknya, Putera Mahkota " E l - A m i n " . 2

Ada juga keadaan yang ulama' sendiri mendidik dan mengajar anak serta cucu mereka. Oleh yang demikian, disebut bahawa "si polan mempelajari fiqh di bawah penyeliaan bapa atau datuknya". Tradisi ini berlaku dalam masyarakat Melayu. A h l i agama atau ulama' mengajar atau mendidik anak buah mereka di rumah. Satu lagi bentuk pengajian ilmu adalah dengan cara mulazamah dengan guru, iaitu mulazamah seorang penuntut dengan seorang sheikh dalam sesuatu bidang ilmu. Setelah mendapat ilmu yang mencukupi, penuntut ini akan berpindah kepada sheikh yang lain bergantung pada kemasyhuran atau reputasi sheikh berkenaan dan begitulah seterusnya. Tradisi i n i menunjukkan dengan jelas bahawa seorang penuntut mengambil masa yang lama untuk menuntut i l m u . Mereka tidak membataskan diri mempelajari ilmu daripada ulama' tempatan bahkan merantau ke luar daerah atau negeri untuk mulazamah dengan tokoh ilmuwan atau ulama' tersohor. Ini membuka era "Rihlah Menuntut Ilmu". Antara negara yang dikenal pasti pada suatu ketika adalah seperti Makkah, Madinah, Yaman, Syam, Morocco dan lain-lain. 3

Pengajian juga berlaku dalam bentuk "khusus" atau private tuition yang tidak berkaitan dengan sistem persekolahan atau institusi pendidikan. Pelajar atau bapa boleh memilih subjek yang tertentu pada masa yang sesuai dan tidak terikat dengan ketetapan atau jadual biasa yang terbatas. Jika diamati tradisi menuntut ilmu pengajian Islam sejak dahulu hingga sekarang tidak banyak berubah. Tradisi menuntut ilmu

626

Pengajian Islam di IPTA dan IPTS

ini bersifat identikal di negara-negara Islam, termasuk Malaysia yang masyhur dengan pengajian "pondok", madrasah, sekolah agama dan kemudian kurikulum pendidikan Islam di sekolah-sekolah kebangsaan sehingga peringkat pengajian tinggi disusun. Maksud Pendidikan Dalam Persidangan Antarabangsa Pertama Pendidikan Islam yang diadakan di Makkah pada tahun 1977, yang dihadiri oleh 313 orang ulama' dan sarjana Islam dari 40 buah negara, dirumuskan bahawa pendidikan dalam Islam bertujuan untuk melahirkan "manusia yang baik dan bertaqwa", yang menyembah hanya Allah, mewujudkan tamadun berasaskan syariah dan hidup dengan tunduk kepada ajaran syariah. Pendidikan harus mencapai dua tujuan asas. Pertama, untuk membawa manusia mengenai Tuhannya supaya ia dapat menyembah Allah dengan sempurna. Kedua, pendidikan harus berupaya mendorong manusia memahami alam dan menggunakannya dengan cekap untuk memenuhi keperluannya, dalam batas-batas yang ditentukan oleh Allah. Semuanya ini dengan tujuan supaya pendidikan atau pengajian Islam dapat melahirkan insan yang baik dan bertaqwa, iaitu manusia yang beradab seperti yang ditegaskan oleh Prof. Syed Muhammad Naquib al-Attas : The aim of education in Islam is to produce a good man... The fundamental element inherent in the concept of education in Islam is the inculcation of adab... as encompassing the spiritual and material life of a man that instills the quality of goodness that is sought after. Education is what the Prophet, Peace be upon him, meant by adab when he said: My Lord educated (addabani) me and made my education (ta'dib) most excellent. Oleh yang demikian, dalam budaya ilmu membaca dikaitkan dengan asas tauhid. Dalam al-Qur'an disebut:

627


Bacalah (wahai Muhammad) dengan nama Tuhanmu yang menciptakan (sekalian makhluk), Dia Menciptakan manusia daripada sebuku darah beku; Bacalah, dan Tuhanmulah Yang Maha Pemurah, - Yang mengajar manusia melalui pena dan tulisan, - Dia mengajarkan manusia apa yang tidak diketahuinya. (Surah al-'Alaq 96 : 1-6 ) Muhammad Asad menghuraikan bahawa "kalam" (pena) yang disebut dalam ayat 4 merujuk seni persuratan, kebolehan istimewa manusia untuk berfikir, menulis dan mengembangkan ilmu melalui tulisan. Hanya pendidikan dalam konteks adab sahaja yang dapat menyelamatkan manusia. 4

Al-Qur'an seterusnya memberikan gambaran yang jelas tentang manusia. Dalam Surah al-Rum, ayat 54. Allah s.w.t. berfirman yang bermaksud: "Allah yang menciptakan kamu bermula dengan keadaan lemah, selepas berkeadaan lemah itu Dia menjadikan kamu kuat." Manusia pertama, iaitu Nabi Adam a.s. dicipta oleh Allah s.w.t. dalam bentuk yang sempurna dan sebaik-baik kejadian. Baginda dimuliakan dan dikurniai segala bentuk keistimewaan dan kebolehan bagi menyempurnakan tanggungjawab sebagai khalifah di bumi. Al-Qur'an menjelaskan bahawa Nabi Adam a.s. diajar ilmu dan ini dinyatakan dalam Surah al-Baqarah, ayat 31 yang bermaksud: "Dan Dia telah mengajar Nabi Adam, akan segala nama benda dan gunanya..."

4. Mohd Affandi Hassan, Pendidikan Estetika daripada Pendekatan Tauhid, him. 11-12.

628


Dalam al-Qur'an terdapat beberapa ayat yang menjelaskan kehidupan manusia di dunia. Meskipun manusia dikatakan mulia dan istimewa, namun ada golongan yang akan "diletakkan di peringkat atau lapisan yang serendah-rendahnya, kecuali orang yang beriman dan beramal salih." Tujuan asal kejadian manusia sebenarnya adalah untuk menyembah dan beribadah kepada Allah. Tujuan ajaran tauhid adalah untuk memelihara kesucian manusia secara berkekalan melalui iman, ilmu dan amalnya supaya apabila ia kembali kepada Tuhannya nanti (yang pasti akan berlaku), maka ia kembali dalam keadaan yang bersih, sebagaimana ia dilahirkan ke dunia ini dahulu. Allah s.w.t. berfirman dalam Surah al-Fajr, ayat 27-28 yang bermaksud : 5

"Wahai orang yang mempunyai jiwa yang sentiasa tenang tetap dengan kepercayaan dan bawaan baiknya! Kembalilah kepada Tuhan kamu dengan keadaan engkau berpuas hati (dengan segala nikmat yang diberikan) lagi diredai(di sisi Tuhanmu)! - Serta masuklah dalam kumpulan hamba-hamba-Kuyang berbahagia." Satu ciri keistimewaan manusia yang tidak ada pada makhluk lain ialah adanya persediaan-persediaan secara tabii untuk menerima ilmu dan tanggungjawab moral. Dengan yang demikian, manusia secara fitrah diberikan kebebasan memilih dan bersedia untuk membezakan antara yang baik dengan yang buruk. Justeru, ia bertanggungjawab sepenuhnya pula dalam setiap perlakuannya dan sama sekali tidak dapat menyalahkan orang lain dalam apa pun juga tindakannya yang merugikan dirinya kerana setiap kebaikan dan kejahatan yang dilakukannya ialah hasil daripada usahanya sendiri. Manusia bukan sahaja diberikan kebebasan untuk memilih tetapi juga diberikan kemudahan untuk melaksanakan pilihannya itu, sama ada untuk bersyukur ataupun kufur. 6

7

5.

Surah al-Tin 95 : 6.

6.

Surah al-Baqarah 2: 286.

7.

Surah al-Insan 76 : 3.

629


Dengan persediaan akal serta kekuatan tubuh badan, manusia digesa supaya meneroka dunia atau alam dan memperoleh manfaat daripadanya, untuk kehidupan yang baik di dunia, tanpa melupakan kehidupan di akhirat. Kehidupan di dunia ini perlulah dijadikan ruang untuk berusaha dengan gigih dan secara berterusan bagi mencapai alfalah (kemenangan serta kesejahteraan di dunia dan di akhirat). Dalam sebuah Hadith dinyatakan, "Bukanlah kamu di kalangan yang terbaik dengan meninggalkan dunia untuk akhirat dan meninggalkan akhirat untuk dunia, akan tetapi yang terbaik antara kamu ialah orang yang mengambil ini (dunia) dan ini (akhirat)." Dalam al-Qur'an diceritakan tentang anak perempuan seorang Nabi yang mencadangkan supaya bapanya mengambil Musa bekerja atas sifat al-Qawi al-Amin. Perkataan al-Quwwah memberikan maksud yang berbagai-bagai. Ia tidak semestinya melibatkan kekuatan tubuh sahaja tetapi juga meliputi kekuatan ilmu pengetahuan. 8

Menurut al-Qur'an, manusia cenderung untuk melampaui batas, membantah dan menderhakai perintah Allah. Ini kerana, secara tabii ia mempunyai kelemahan yang paling utama iaitu lalai dan pelupa. Bahkan manusia dinamakan insan kerana sifat pelupanya (nisyari) itu. Sifat inilah yang menjadi punca kederhakaannya yang mendorong ia bertindak melampaui batas-batas yang ditetapkan. Sifat-sifat negatif manusia yang disebut berkali-kali oleh al-Qur'an ialah berlebih-lebihan dalam mencari kekayaan; mengejar kedudukan, pangkat, kemuliaan dan lain-lain di dunia; tergesa-gesa dan gopoh-gapah; kedekut dan bakhil; cenderung untuk cepat berputus asa; tidak sabar apabila diuji; k i k i r dan mementingkan diri; tidak mengenang budi dan melupakan nikmat Allah; suka berbantah; berkeluh-kesah dan sebagainya. 9

630


Kerana adanya pengaruh syaitan dan dorongan yang kuat daripada sifat-sifat negatif serta unsur-unsur marah, hawa nafsu dan sebagainya, manusia lupa akan dua tugas utamanya iaitu sebagai hamba Allah dan sebagai khalifah di bumi. Jika kedua-dua tugas ini dilaksanakan berlandaskan syariah, manusia pasti akan mencapai kejayaan. Sebaliknya, jika segala usahanya itu bertentangan dengan syariah, akibatnya ia akan menanggung kerugian (khusran). 10

Pengajian Tamadun Islam (dan Tamadun Asia) Kursus Tamadun Islam telah diperkenalkan dan dilaksanakan di Institusi Pengajian Tinggi sejak tahun 1983 atas saranan Y A B Dato S e r i Dr. Mahathir Mohamad, Perdana Menteri ketika itu. Beliau berharap agar Islam diperkenalkan sebagai tamadun yang unggul kepada dunia. Sehubungan itu, langkah segera telah diambil untuk memperkenalkan subjek Tamadun Islam kepada pelajar-pelajar pelbagai kaum dan agama di peringkat Institusi Pengajian Tinggi di Malaysia. Walaupun Islam ialah agama rasmi bagi negara Malaysia, banyak pelajar Islam sendiri kurang memiliki pengetahuan tentang tamadun yang dibina atas asas sistem nilai dan pandangan semesta Islam. Kebanyakan masyarakat Islam mengetahui Islam sebagai agama sahaja dalam pengertian yang sempit (yakni sebagai satu sistem ritual). Selain itu, tidak kurang juga orang Islam yang mempunyai cara berfikir dan berkelakuan yang bertentangan dengan prinsip-prinsip peradaban Islam. Oleh itu, pendedahan kepada tamadun Islam yang bersifat worldaffirmative akan menimbulkan penghayatan yang lebih baik untuk diri mereka sendiri dan untuk menyumbang secara lebih positif kepada usaha bagi memajukan bangsa dan negara.

10. Surah al-Asr 103 : 2-3.


Masyarakat yang bukan beragama Islam pula sering didedahkan kepada gambaran dan citra-citra negatif tentang Islam, seperti persepsi umum bahawa Islam menyokong keganasan; Islam adalah kejam dan bersifat antikemajuan; Islam ialah agama yang membawa kemunduran dan kemiskinan; Islam amat menganjurkan poligami dan bersikap opresif terhadap wanita; dan sebagainya. Oleh yang demikian, sukatan pelajaran yang disediakan juga sesuai diambil oleh pelajar-pelajar bukan Islam." Apa yang disarankan ini tidaklah bercanggah dengan Falsafah Pendidikan Negara yang menyatakan: "Pendidikan di Malaysia adalah suatu usaha berterusan ke arah memperkembangkan lagi potensi individu secara menyeluruh dan bersepadu untuk mewujudkan insan yang seimbang dan harmonis dari segi intelek, rohani, emosi dan jasmani berdasarkan kepercayaan dan kepatuhan kepada Tuhan. Usaha ini adalah bagi melahirkan rakyat Malaysia yang berilmu pengetahuan, berketerampilan, berakhlak mulia, bertanggungjawab dan berkeupayaan mencapai kesejahteraan diri serta memberi sumbangan terhadap keharmonian dan kemakmuran masyarakat dan negara."

Sehubungan itu juga, satu dasar telah dibuat supaya pusat-pusat pengajian tinggi menyediakan sukatan pelajaran Tamadun Islam (bagi setengah-setengah universiti ditambah dengan Kenegaraan Malaysia dan Tamadun Asia). Pada peringkat permulaannya, format dan kandungan kursus ini ditentukan oleh pihak universiti berkenaan. Apa yang jelas, Tamadun Islam telah dijadikan kursus wajib di universiti dan ia bermakna, setiap pelajar tanpa mengira bidang, wajib mengambil kursus ini.

632


Bagi melaksanakan dasar ini, Lembaga Penggubalan Kurikulum Kursus Tamadun Islam IPTA peringkat kebangsaan telah menyediakan sukatan pelajaran tetapi tidak menjadikan buku teks yang khusus untuk dijadikan rujukan oleh IPTA. Bagi IPTS pula, satu arahan Pekeliling Pentadbiran telah dikeluarkan kepada pihak-pihak berkenaan oleh Ketua Pendaftar Institusi Pendidikan Tinggi Swasta, Kementerian Pendidikan Malaysia. Antara kandungannya termasuklah memasukkan Pelajaran Agama Islam (dan Pendidikan Moral) sebagai mata pelajaran wajib bagi pelajar yang menganut agama Islam. Matlamat dan objektif kursus ini ada dinyatakan (lihat Lampiran II). Selain itu, berkaitan khusus dengan pensyarah yang mengajar subjek berkenaan, satu senarai pensyarah juga telah dikeluarkan, iaitu yang ditauliahkan oleh Kementerian Pendidikan bagi rujukan IPTS. Walau bagaimanapun, pihak Kementerian juga tidak menyediakan buku teks atau rujukan. Nyatalah bahawa kaedah pengajarannya adalah bebas dan berdasarkan kehendak atau keperluan IPTS berkenaan. Peperiksaan dibuat dan dinilai secara dalaman dan bebas daripada campur tangan Kementerian Pendidikan. Hanya contoh soalan, skima dan keputusan dihantar kepada pihak Kementerian Pendidikan dan Lembaga Akreditasi Negara sebagai rekod. (Seperti dalam Lampiran III) 12

Beberapa pusat pengajian tinggi awam telah mengambil langkah yang proaktif ke arah menyediakan buku rujukan bagi kursus ini. Universiti Putra Malaysia (UPM) telah menyediakan buku "Tamadun Islam" dan "Kenegaraan Malaysia". Universiti Kebangsaan Malaysia ( U K M ) sejak pertengahan tahun 1980-an telah mengadakan atau menyediakan sukatan pelajaran Tamadun Islam dan Kenegaraan Malaysia. Sukatan pelajaran ini dibincangkan dalam Mesyuarat Senat dan diluluskan lalu seterusnya dilaksanakan. Kandungan kursus telah

12.

Kajian oleh Encik Mohd Roslan b. Mohd Saludin, Fellow IKIM.

633


mengalami beberapa perubahan dan yang paling ketara ialah pewujudan subjek baharu, iaitu Tamadun A s i a . 13

Kursus Tamadun Islam dan Kenegaraan Malaysia dikendalikan oleh Pusat Pengajian Umum, U K M . Selain kursus-kursus tersebut, Pusat ini menawarkan kursus-kursus pilihan, seperti juga Pusat Pengajian Islam dan Pembangunan Sosial U T M . Objektif Pengajian Umum: 1. 2.

Penghayatan falsafah pendidikan berpandukan nilai-nilai mulia dan sejarah; Kebolehan untuk berfikir dan berkomunikasi secara kreatif dan kritis dengan menggunakan kemahiran kuantitatif dan kualitatif; dan

3.

Ilmu pengetahuan yang luas dalam pelbagai bidang. Kursus Tamadun Islam dan Kenegaraan Malaysia A & B (ZT1012,

ZT 1022) ialah dua kursus wajib. Kandungan Kursus Tamadun Islam dan Kenegaraan Malaysia A (ZT 1012) Pengenalan berkaitan dengan Tamadun Islam dan Kenegaraan M a l a y s i a i n i merangkumi perbincangan tentang sejarah serta perkembangan Tamadun Islam secara umum dan menyeluruh. Antara aspek perbincangannya termasuklah asas-asas penting dalam tamadun, etika sosial dan kemanusiaan, aspek perundangan dan perlembagaan, aspek ekonomi dan pembangunan serta pandangan Islam terhadap pemikiran semasa. Bahagian Kenegaraaan dalam kursus i n i pula

634


membincangkan sejarah dan latar belakang pembinaan masyarakat dan negara Malaysia sebelum dan selepas merdeka. Kandungan Kursus Tamadun Islam dan Kenegaraan Malaysia B (ZT 1022) Usaha memperkenalkan konsep ilmu dan perkembangannya menurut pandangan Islam, turut melibatkan sains tabii, ilmu perubatan serta i l m u seni dan kesusasteraan. Bahagian Kenegaraan pula membincangkan dasar-dasar utama kerajaan dalam konteks pembangunan Malaysia masa kini. Universiti Utara Malaysia ( U U M ) juga menawarkan kursus Tamadun Islam dan Kenegaraan Malaysia. Oleh sebab penulis yang ketika itu menjadi penyelaras Pusat Pengajian Umum, U K M telah bekerjasama dengan Prof. Dato' Dr. Ahmad Fawzi bin Mohd. Basri, untuk menyediakan sukatan pelajaran ZT, ia sudah pasti memudahkan lagi pelaksanaan kursus Tamadun Islam dan Kenegaraan Malaysia di U U M . Pensyarah U U M ini juga telah mengambil inisiatif terpuji dengan menghasilkan sebuah buku berkaitan dengan Tamadun Islam. U T M pula menawarkan Kursus Tamadun Islam dan Tamadun Asia (TITAS) sejak tahun 1998 dengan Kod Mata Pelajaran ULT 1012. Kursus ini dikendalikan oleh Pusat Pengajian Islam dan Pembangunan Sosial (PPIPS). Semua pelajar wajib mengikuti kursus ini sebagai mata pelajaran wajib universiti mengikut sukatan Kementerian Pendidikan dan ia dikendalikan oleh 26 pensyarah dengan 2000 orang pelajar bagi setiap semester. Walau bagaimanapun, Bahagian Tamadun Asia (TAS) tidak di tadbir oleh pusat ini. Ia sebaliknya berada di bawah pentadbiran Fakulti Pengurusan dan Pembangunan Sumber Manusia. 14

14. Satu pertemuan telah dibuat dengan Timbalan Dekan dan beberapa orang ahli akademik pada 6 September 2002 dan sebelumnya pada tahun 2001.

635


Kursus Tamadun Islam (dan Tamadun Asia) kertas 1 yang ditawarkan di U T M mempunyai objektif seperti berikut: 1. 2. 3.

Memupuk persefahaman dan penghayatan nilai-nilai universal di kalangan pelajar. Mengukuhkan jati diri di kalangan pelajar dalam amalan hidup bertoleransi. Menghayati nilai hidup bertamadun tinggi ke arah melahirkan masyarakat madani.

Kandungan kursus ini pula terdiri daripada : Bahagian A: Ilmu Ketamadunan Takrif Tamadun dan C i r i - c i r i Utamanya, Kelahiran dan Perkembangan Tamadun, Hirakasi antara Tamadun, Persamaan dan Perbezaan antara Tamadun, Cabaran terhadap Kehidupan Bertamadun, Tamadun dalam Konteks Globalisasi.

Bahagian B: Tamadun Islam

15

Pandangan Semesta Islam, Ciri-ciri Tamadun Islam, Penghayatan Tamadun Islam dalam Persekitaran Awal, Pemupukan Tamadun Islam dan Penjelmaannya dalam Konteks Pelbagai Budaya, Bangsa dan Wilayah, Sistem Nilai dan Institusi-institusi dalam Tamadun Islam, Budaya Ilmu dalam Tamadun Islam. Pertembungan Tamadun Islam dengan Kolonialisme Barat, Tamadun Islam dan Era Pasca Kolonial.

15. Sila lihat Lampiran 1


Bahagian C: Tamadun Melayu Kemunculan Pusat-Pusat Tamadun Melayu, Warisan Pra Islam dan Kemunculan Pandangan Semesta Melayu, Perkembangan Bahasa Melayu dan Kesusasteraan Melayu, Seni, Sistem Sosial dan Politik dalam Tamadun Melayu, Cabaran Kolonialisme, Sekularisme Barat, Cabaran Semasa Masyarakat Melayu dan Malaysia. Difahamkan bahawa Universiti Malaya ( U M ) menyediakan sukatan pelajaran untuk kursus Tamadun Islam dan Tamadun Asia (TITAS). Walau bagaimanapun, pelaksanaannya berbeza antara pelajar bidang pengajian Islam, iaitu pelajar-pelajar Akademi Pengajian Islam dengan pelajar-pelajar di fakulti yang lain. Bagi U S M pula, ia mengendalikan kursus TITAS dengan mengambil contoh daripada kandungan atau teks yang disediakan oleh Universiti Malaya. Menurut pendapat seorang pensyarah TITAS, subjek Tamadun Islam tidak dapat disampaikan sepenuhnya kerana jam kredit yang diberikan perlu dikongsi secara bersama dengan Tamadun Melayu yang sepatutnya menjadi sebahagian daripada kandungan Tamadun Asia. 16

Bagi pusat pengajian tinggi yang lain seperti U i T M , rujukan dibuat kepada buku "TITAS (1)" untuk Tamadun Islam. Buku ini dijadikan rujukan dengan tujuan untuk memenuhi keperluan mahasiswa IPT, iaitu berdasarkan sukatan pelajaran yang telah digubal walaupun ia tidak memenuhi kehendak sepenuhnya sukatan pelajaran yang digubal oleh Lembaga Penggubalan. Buku TITAS (1) keluaran Fajar Bakti menyatakan bahawa objektif ia ditulis adalah untuk :

16. Ust. Elias, pertemuan di IKIM pada 9 September 2002, pensyarah USM.

637


1.

2.

Menyatupadukan masyarakat Malaysia dan menerapkan nilai-nilai murni yang ada pada setiap tamadun di negara kita berteraskan Tamadun Melayu. Memperkenalkan pengajian ketamadunan di Institusi Pengajian Tinggi bagi pemahaman dan menimbulkan rasa hormat antara kaum di Malaysia.

3.

Membuka minda pelajar tentang pengajian tamadun dunia dan memahami aspek-aspek penting ilmu ketamadunan. Pengajian ini juga akan merentas jalan ke arah pemikiran global, kritis, rasional dan terbuka.

4.

Matlamat lain termasuklah untuk pendedahan fikiran ke arah persefahaman antara kaum, kasih sayang dan keamanan sejagat. Sebagai satu cara pengisian minda ke arah mencapai matlamat Wawasan 2020.

5.

Terdapat nama-nama yang berbeza diberikan kepada kursus ini. Ada IPTA yang menetapkan kursus TITAS dan menjadikannya sebagai kursus wajib seperti U T M , U M , U S M dan U i T M . Ada pula IPTA yang menamakannya sebagai kursus Tamadun Islam dan Kenegaraan Malaysia seperti U K M , U P M dan U U M . Kursus ini diberikan empat jam kredit. Kursus ini dibahagikan kepada dua iaitu kertas I dan II. Lazimnya, kursus ini ditawarkan dalam dua semester. Bagi setengah-setengah IPTA yang menjalankan kursus diploma seperti U i T M , kursus Pendidikan Islam dan Tamadun Islam ditawarkan kepada pelajar di peringkat diploma. Bagi kursus Pengajian Islam, Pusat Pendidikan Islam menetapkan sukatan pelajaran yang tersendiri dan ditawarkan kepada pelajar Islam. Tamadun Islam pula ditawarkan kepada semua pelajar bukan Islam. Kursus ini ditawarkan dalam tiga semester, sementara Perundangan Islam ditawarkan kepada pelajar Islam dan juga bukan Islam di peringkat Diploma Undang-Undang. Sungguhpun Lembaga Penggubalan Kurikulum Kursus Tamadun Islam IPT telah menyediakan sukatan pelajaran namun kandungan buku Tamadun Islam yang disediakan dan digunakan oleh IPTA-IPTA tidak 638


sama. Sebagai contoh, buku rujukan Tamadun Islam yang disediakan oleh U P M dan U K M tidak sama. Begitu juga dengan pendekatan yang digunakan oleh kursus i n i . Untuk mendapat maklumat lanjut dan gambaran yang lebih jelas, buku TITAS (1) yang disediakan oleh beberapa pensyarah UM yang diterbitkan oleh Penerbit Fajar Bakti dengan teks-teks yang disediakan oleh Pusat Pengajian U T M , U K M , U P M dan U i T M bolehlah dirujuk. Kecenderungan setiap universiti untuk menyusun sendiri pendekatan dan isi pembelajaran berpandukan sukatan pelajaran yang disediakan amat jelas. Menurut pihak yang berkenaan di universiti-universiti terbabit, sukatan pelajaran yang ada hanyalah sebagai panduan sahaja dan sememangnya setiap universiti mempunyai kebebasan untuk menentukan cara pelaksanaan sesuatu dasar. Pelaksanaan Di sesebuah I P T A , pelajar mengikuti kursus i n i secara berkumpulan, iaitu pembahagian kumpulan yang ditentukan berdasarkan mengikut fakulti dan semester. Semester 1 untuk Kumpulan A dan semester 2 untuk Kumpulan B. Pelaksanaannya secara praktikal berdasarkan budi bicara pusat berkenaan. Pada suatu ketika di U K M , pensyarah menyampaikan kuliah berdasarkan tajuk. Ini melibatkan begitu ramai pensyarah dari pelbagai fakulti. Sekarang ini pula, sudah wujud Pusat Pengajian Umum. Kebiasaannya, kelas tutorial tidak dikendalikan. Di U T M , kumpulan-kumpulan kecil antara 40 hingga 60 dibentuk bagi tujuan memudahkan kuliah yang dikendalikan. Setiap kuliah disampaikan selama dua jam seminggu bagi setiap kumpulan kecil. Kuliah disampaikan bersifat umum dan pelajar dikehendaki menyediakan pembentangan tugasan bagi tajuk-tajuk yang penting. Dalam proses penyediaan esei atau tugasan ini pelajar mempunyai peluang untuk berhubung dengan lebih erat dengan pensyarah berkenaan. Bagi 17

639


pensyarah PPIPS pula, mereka hanya bertanggungjawab menyampaikan kuliah dalam bidang Tamadun Islam sahaja.

Terdapat kaedah yang berbeza dalam penilaian di U i T M bagi kursus TITAS-LLT 1012 seperti yang berikut: A

Kerja Kursus Teks Tugasan Pembentangan Ujian/Kuiz

B

Peperiksaan Akhir

60% 20% 20% 20% 40%

Bagi U N I T E N , Kursus (Pengajian) Pendidikan Islam ISLB 113 meliputi: Ujian 20% Tugasan 20% Sikap 10% Peperiksaan Akhir 50% Pengamatan Kursus Pengajian Umum di U K M telah diperkenalkan sejak penubuhannya lagi pada tahun 1970. Pada satu peringkat, pengendaliannya diletakkan di bawah Fakulti Pengajian Islam. Kursus ini ditawarkan kepada pelajar semua fakulti secara bersilang. Pengurusan Pengajian Umum pula diletakkan terus di bawah pentadbiran Timbalan Naib Canselor (Akademik) sementara kursus Tamadun Islam dan Kenegaraan Melayu diperkenalkan mulai sesi 1983/84. Penekanan kursus diberikan kepada pengetahuan asas tentang agama Islam dan sejarah pembentukan negara selain aspek kenegaraan. Dengan peredaran masa, kursus tersebut telah diperluas dan disesuaikan dengan dasar Kementerian Pendidikan memasukkan kursus Tamadun Asia. 640


Idea memperkenalkan Kursus Tamadun Islam merupakan tindak balas daripada beberapa siri lawatan Allahyarham Prof. Dr. Ismail Raji al-Faruqi ke Malaysia. Satu seminar berkaitan dengan Tamadun Islam pernah diadakan di Kuala Lumpur. Beliau dan Kementerian Pendidikan terlibat secara langsung mengendalikan seminar ini. Sebagaimana yang dimaklumi, pihak Lembaga Penggubalan Kurikulum Tamadun Islam IPT Peringkat Kebangsaan telah menyediakan sukatan pelajaran bagi kursus ini. Sukatan pelajaran ini juga telah dijadikan garis panduan bagi IPTA untuk membentuk kursus Tamadun Islam. Oleh sebab pihak Lembaga tidak menyediakan buku teks, maka setiap universiti telah menyediakan kandungan kursus dengan pendekatan tersendiri. Begitu juga dalam penyediaan buku-buku rujukan dan bukubuku teks. Disebabkan pula tiada satu dasar bagi penyediaan buku teks, maka terhasilah beberapa buah teks rujukan yang tidak sama bukan sahaja dari segi pendekatannya tetapi juga dari segi penekanan dan kandungan. Terdapat beberapa persoalan penting dan amat berfaedah untuk difikirkan bagi melengkapkan lagi sukatan pelajaran tersebut. Pertama, penekanan perlu diberikan terhadap pembentukan sahsiah. Ini perlu diberikan perhatian kerana gejala sosial semakin meningkat di kalangan anggota masyarakat. Dengan perisytiharan Malaysia sebagai Islam, maka penjelasan secara ilmiah dalam konteks masyarakat Malaysia perlu diberikan. Generasi lama sekarang kurang dapat memahami isi ini. Mudah-mudahan generasi muda dan terpelajar memahaminya dengan mudah. Suatu perkara yang amat perlu diberikan perhatian ialah ketiadaan badan khas yang memantau penyediaan buku teks atau buku rujukan kursus Tamadun Islam. Sebagaimana yang dijelaskan, setiap IPTA bebas untuk menyediakan atau menyusunnya. Dengan kata-kata lain, tidak wujud keseragaman antara sebuah universiti dengan yang lain. Bagi mengatasi masalah ini, "Badan atau Lembaga Penyusun Buku Teks Tamadun Islam" perlu dibentuk. Ia boleh dilaksanakan dengan 641


memberikan tugas kepada sebuah universiti seperti Universiti Malaya dan anggotanya boleh diwakili oleh IPTA yang lain. Pengagihan tugas untuk menyediakan teks mengikut bahagian boleh diserahkan kepada pihak yang tertentu (pensyarah IPTA). Seperkara yang juga perlu dinyatakan di sini ialah "amanah" dan "tanggungjawab" pensyarah untuk memastikan tujuan atau objektif kursus Tamadun Islam yang diperkenalkan di peringkat IPTA/S tercapai. Malah, pensyarah juga diberikan harapan yang tinggi agar pengajaran yang disampaikan setanding dengan kualiti kursus yang lain untuk dicema oleh pemikiran mahasiswa dengan sebaik-baiknya.

642


Lampiran 1 Bahagian B. Tamadun Islam (16 kuliah) Kuliah 7 & 8

:

Pandangan Semesta Islam Sumber-sumber asas pandangan semesta Islam. Penyampaian nilai-nilai tauhid dalam pembinaan tamadun.

Kuliah 9

:

Ciri-ciri Tamadun Islam Aspek-aspek sejagat dan aspek-aspek khusus tamadun Islam.

Kuliah 10 & 11 :

Penghayatan Tamadun Islam dalam Persekitaran Awal Tahap peribadi, keluarga. Kelahiran masyarakat dan negara Islam di Madinah dan ciri-ciri utamanya. Manifestasi kesejagatan tamadun Islam.

Kuliah 12&13 :

Pemupukan Tamadun Islam dan Penjelmaannya dalam Konteks Pelbagai Budaya, Bangsa dan Wilayah. Tamadun Islam dalam kepelbagaian realitinya serta pewarnaannya berikutan pertembungannya dengan kebudayaan yang lain.

Kuliah 14-17

Sistem Nilai dan Institusi-institusi dalam Tamadun Islam Nilai-nilai yang mendasari sistem dan lembaga politik, ekonomi, sosial, pendidikan, kesihatan dan lain-lain.

:

Kuliah 18 &19 :

Budaya Ilmu dalam Tamadun Islam Ciri-ciri utama budaya ilmu dalam tamadun Islam. 643


Islam dan Falsafah, Islam dan Sains dan Teknologi, Islam dan Kesenian, Islam dan Kesusasteraan. Kuliah 20 & 21 :

Pertembungan Tamadun Islam dengan Kolonialisme Barat. Sifat cabaran kolonialisme. Cabaran sekularime. Krisis ummah di bawah dampak penjajahan fizikal dan fikiran barat. Tindak balas Islam dalam bentuk pergerakan salafiyyah atau religious revivalist, dan perkembangan-perkembangan yang berkaitan.

Kuliah 22

Tamadun Islam dan Era Pasca Kolonial Islam serta kemunculan negara-bangsa Islam dan pengisian kemerdekaan dan orde antarabangsa masa kini.

:

644


Lampiran II M A T L A M A T DAN OBJEKTIF Matlamat Mata pelajaran Pengajian Islam disediakan untuk melahirkan warga negara, khususnya siswazah Islam, yang memahami tasawur Islam sebagai satu cara hidup yang bersepadu dan seimbang serta mampu menyelesaikan sebarang masalah dan cabaran. Objektif Setelah tamat mengikuti mata pelajaran Pengajian Islam, pelajar akan : Mengenali Islam sebagai sebuah tamadun sejagat dan cara hidup yang bersepadu serta berkeseimbangan. Ini akan menyumbang kepada kemajuan hidup dan negara, termasuk masyarakat Islam di Malaysia dan membentuk insan yang positif untuk semua zaman. Dapat menjawab persepsi-persepsi yang salah atau prasangka negatif yang berterusan dalam masyarakat semasa tentang peranan Islam dalam dunia masa silam, masa kini dan masa hadapan. Menjelaskan bagaimana nilai-nilai kemanusiaan yang menjadi asas institusi-institusi dan budaya Islam boleh memainkan peranan yang utama dalam menjamin mutu kehidupan masyarakat yang beradab serta harmoni dalam proses globalisasi, industrialisasi dan pertumbuhan ekonomi yang pesat. Menerangkan bahawa tamadun Islam mempunyai potensi dan keupayaan besar untuk menangani pelbagai cabaran yang dihadapi oleh masyarakat Malaysia dalam merealisasikan objekif Wawasan 2020. 645


Lampiran III Bancian terhadap Status Pengajaran Subjek Tamadun Islam, Kenegaraan, Pengajian Moral, Malaysian Studies di IPTS : Atas permintaan Y.Bhg. Datoi Ketua Pengarah, satu bancian dibuat ke atas beberapa buah kolej swasta di Lembah Kelang. 1)

Daripada sepuluh buah kolej yang dihubungi, tujuh buah kolej telah bersetuju untuk memberikan kerjasama. Kolej-kolej yang lain meminta supaya mereka dihubungi secara rasmi.

2)

Pada dasarnya, kolej yang dihubungi telah menerima arahan Pekeliling Pentadbiran Ketua Pendaftar Institusi Pendidikan Tinggi Swasta, Kementerian Pendidikan Malaysia B i l . KP(JPS) 5181/01/ 02/(74) bertarikh 21 Disember 2001.

3)

Kesemua kolej yang dibanci telah pun menguatkuasakan syaratsyarat yang terkandung dalam pekeliling tersebut bermula Januari 2002.

4)

Mata pelajaran-mata pelajaran ini diwajibkan kepada semua pelajar, termasuk bukan warganegara yang mendaftar di kolej masing-masing, bermula dengan pengambilan Januari 2002.

5)

Hanya pelajar-pelajar yang mengambil kursus peringkat Diploma dan Ijazah sahaja yang diwajibkan. Pelajar kursus Sijil dan ijazah Sarjana dikecualikan. Pelajar yang gagal mata pelajaran wajib tidak akan dikurniai Diploma atau Ijazah.

6)

Syarat-syarat ini juga meliputi pelajar-pelajar yang mengambil kursus berkembar dengan universiti yang lain termasuk 2+1 dan 3+0.


7)

Modul yang diajar adalah sebagaimana yang disyaratkan oleh Kementerian Pendidikan dan ia diperoleh daripada universiti awam tempatan dan melalui perundingan dengan salah seorang daripada mereka yang telah ditauliahkan oleh Kementerian Pendidikan. Senarai individu yang ditauliahkan boleh diperoleh daripada Kementerian Pendidikan Malaysia.

8)

Setakat ini, kaedah pengajaran adalah bebas mengikut IPTS berkenaan dan setiap mata pelajaran berjumlah tiga jam kredit setiap satu.

9)

Peperiksaan digubal dan dinilai secara dalaman.

10)

Tiada penyeliaan secara langsung daripada Kementerian terhadap penyediaan soalan dan penilaian peperiksaan.

11)

Hanya contoh soalan, skima dan keputusan dihantar kepada pihak Kementerian Pendidikan dan Lembaga Akreditasi Negara sebagai rekod.

647

BAHAGIAN

EKONOMI ISLAM DI MALAYSIA

ISLAM DAN PEMBANGUNAN EKONOMI DI MALAYSIA Nik Mustapha Hj. Nik Hassan

Sinopsis sla slam memberi panduan dalam segenap aspek kehidupan termasuk ekonomi yang selari dengan fitrah manusia. Kefahaman Islam secara hikmah dan komprehensif ialah asas dalam penyusunan ekonomi negara. Ketidakpatuhan kepada panduan langit ini merupakan satu bentuk kezaliman yang akan meminggir ciri-ciri keadilan dan berbudi sesama manusia. Ciri-ciri keadilan ini akan membawa pula kepada kesaksamaan pengagihan dan pemuafakatan dalam bidang ekonomi. Pemuafakatan ini penting kerana kegiatan ekonomi memerlukan manusia berinteraksi sesama mereka. Unsur tauhid dalam sistem ekonomi akan mewujudkan keadilan dan budaya kerjasama dalam masyarakat. Kerajaan pula mempengaruhi susunan makro ekonomi negara dengan polisi fiskal dan polisi kewangan yang diterapkan ciri-ciri Islam. Kesejahteraan ekonomi negara juga dibantu oleh sektor swasta. Islam, Ekonomi dan Pembangunan Islam diutuskan Allah s.w.t. untuk menyusun individu manusia dan masyarakat semoga mencapai kemuliaan di dunia dan seterusnya kemuliaan di alam akhirat. Justeru itu Islam mempunyai pendekatannya

651


yang tersendiri dalam menyusun segala aspek keperluan manusia termasuk urusan ekonomi negara. Dalam usaha ke arah menyusun sebuah sistem ekonomi negara, Islam mengutarakan semangat pendekatannya yang boleh dirumus dari pada kefahaman asas falsafah, nilai etika, dan prinsip umum Islam berkaitan aspek ekonomi. Pendekatan Islam hanya memberi garis panduan umum. Ia mempunyai kesesuaian yang positif dan berciri dinamik yang jitu kerana ia memenuhi tuntutan fitrah manusia bermasyarakat dalam urusan ekonomi. Dengan mendukung falsafah tauhid, Islam berpandangan bahawa kesemua faktor keperluan yang terdapat dalam diri manusia berada dalam satu kesatuan. Dengan itu, kesempurnaan keperibadian seseorang manusia yang seterusnya membawa kepada kejayaan diri akan tercapai j i k a semua faktor dalam diri manusia diberi penumpuan dengan sepenuhnya tanpa sebarang pengecualian. Justeru itu keperluan kerohanian dan kebendaan manusia hendaklah dipenuhi dalam bentuk yang bersepadu. Begitu juga di peringkat kehidupan bermasyarakat dan bernegara. Pembentukan peribadi individu yang merupakan ejen ekonomi memerlukan kepada kefahaman Islam secara hikmah dan menyeluruh serta suasana persekitaran yang mampu menyokong segala kegiatan yang dijalankan oleh setiap individu tersebut. Polisi dan dasar pentadbiran negara dengan itu hendaklah mendukung pendekatan tersebut semoga negara mampu membawa keharmonian masyarakat yang seterusnya dapat menghasilkan kestabilan, kemajuan dan kebajikan ekonomi. Berpandukan kepada pendekatan hidup yang berasaskan tauhid ini, pendekatan Islam dalam kesemua kegiatan aktiviti manusia, termasuk ekonomi, menepati fitrah dan cita rasa manusia semulajadi. Islam tidak membebankan sesuatu tuntutan yang mustahil dapat dikendalikan oleh manusia. Oleh itu, Islam adalah praktikal untuk semua masa, tempat dan untuk semua penganut sama ada yang beragama Islam ataupun tidak.

Islam Dan Pembangunan Ekonomi Di Malaysia

Allah s.w.t. berfirman dengan maksud "Dan tiadalah Kami mengutuskan engkau (wahai Muhammad), melainkan untuk menjadi rahmat bagi sekalian alam" (Al-Anbiya: 107). Islam berpandangan bahawa mengingkari petunjuk Allah s.w.t. merupakan suatu amalan yang zalim terhadap diri seseorang itu sendiri, kefahamannya (understanding) dan kebijaksanaannya (intelligence). Bahkan, keangkuhan kepada penolakan terhadap kebenaran wujudnya petunjuk A l l a h s.w.t. menyebabkan lahirnya pandangan kebendaan (materialistic outlook) dalam diri manusia dan masyarakat seperti dalam Sistem Ekonomi Kapitalis dan Marxist. 1

Islam menganjurkan pengabdian manusia sepenuhnya kepada kehendak A l l a h s.w.t. Manusia dengan itu dimestikan mencorak kehidupan ekonomi diri, masyarakat dan negara mengikut semangat tauhid. Pengabdian kepada Allah s.w.t. dalam urusan ekonomi bertujuan untuk memandu manusia ke arah mencapai kecemerlangan yang mutlak dan berkekalan. Tauhid menganjurkan bahawa sistem ekonomi hendaklah berusaha kepada wujudnya suasana al-'Adl wal Ihsan (keadilan dan kerjasama). "Sesungguhnya Allah menyuruh berbuat adil dan kebajikan, memberi pertolongan kepada ahli keluarga, serta melarang dari pada berbuat yang keji, pekerjaan yang mungkar dan kezaliman. Dia memberi kamu pengajaran, mudah-mudahan kamu mendapat peringatan". (Surah An-Nahl: 90)

653


Prinsip al-'Adl wal Ihsan ini menganjurkan bahawa sistem ekonomi dalam negara Islam mesti berusaha ke arah pencapaian keadilan ekonomi dan ekonomi muafakat dalam negara. Kedua-dua unsur ini ialah asas pencapaian perjalanan sistem ekonomi yang teratur, cekap dan progresif. Keadilan ekonomi yang menepati prinsip al-'Adl membawa pengertian yang mendalam. Secara ringkas, beberapa ciri berikut dapat menjelaskan keadilan dalam perjalanan sistem ekonomi: i.

Setiap individu sebagai pemegang amanah Allah berhak memiliki harta tertakluk kepada Syariah dan menjamin harta sentiasa mengalir dalam sistem ekonomi melalui kegiatan ekonomi pada tiap masa. Negara wajib merancang ke arah pencapaian tersebut.

ii.

Setiap individu mempunyai kebebasan untuk menceburi dalam setiap urusan ekonomi yang dibenarkan oleh Syariah. Tidak ada golongan yang boleh menggagalkan kebebasan ini. Negara dengan itu mempunyai tanggungjawab dalam mengawal supaya kebebasan ini benar-benar dapat dilaksana.

iii.

Setiap individu dalam negara Islam semestinya dapat memenuhi keperluan asasinya yang mana tanpa keperluan tersebut, ia akan menjejaskan kebajikannya dan seterusnya masyarakat. Mengikut Imam Al-Ghazali, keperluan tersebut dapat dipenuhi melalui pemeliharaan keimanan, kehidupan, intelek, keturunan dan kekayaan mereka. Negara bertanggungjawab memastikan matlamat ini tercapai melalui semua dasar yang dikemukakan.

iv.

Setiap faktor yang menyumbangkan kepada proses pengeluaran ekonomi hendaklah mendapat ganjaran yang setimpal dengan sumbangan mereka. Sistem pulangan yang positif kepada faktor modal dengan berlandaskan sistem riba diharamkan. Begitu dengan mekanisme lain yang berunsur exploitasi.

v.

Setiap peruntukan sumber negara hendaklah mengikut keutamaan keperluan rakyat. Panduan Syariah perlu diikuti dalam hal tersebut. 654


vi.

Setiap bentuk pembaziran sama ada dalam bentuk projek atau perayaan yang hendak dilaksanakan atau pembaziran yang terdapat dalam proses pengeluaran, pengagihan dan penggunaan mestilah diminimumkan dan jika mampu, dihapuskan.

Ekonomi muafakat yang menepati konsep al-Ihsan pada hakikat yang sebenar akan terlaksana dengan wujudnya keadilan ekonomi. Islam menganjurkan bahawa kesemua unit ekonomi bekerjasama dalam menjalankan kegiatan ekonomi. Setiap unit ekonomi sama ada, sektor awam atau swasta, pengguna atau pengeluar, pekerja atau majikan dan seterusnya perlu mempunyai matlamat yang satu iaitu menghayati semangat muafakat dan kasih sayang. Oleh itu, setiap unit ekonomi perlu saling membantu antara satu sama lain kerana pada hakikatnya mereka saling memerlukan. Pendekatan ini menjamin kestabilan dan keutuhan perjalanan ekonomi. Allah s.w.t berfirman dengan maksud: "Maha suci Allah yang menjadikan berpasang-pasang semuanya, iaitu apa-apa ditumbuhkan di bumi dan diri mereka sendiri dan apa-apa yang tidak mereka ketahui." (Surah Yassin : 36) Dalam ayat lain, Allah s.w.t berfirman dengan maksud: "Tiap-tiap sesuatu itu Kami jadikan berpasang-pasang, mudah-mudahan kamu menerima pengajaran". (Surah Al-Dhariyat: 49) Daripada kefahaman dan pendekatan ini, ia akan mengurangkan pertelingkahan antara pasangan unit ekonomi, seperti sektor awam sektor swasta; majikan-pekerja; penjual-pembeli; pengeluar-pengguna; dan sebagainya dalam sistem ekonomi yang berasaskan tauhid. Ini adalah kerana kesemua unit ekonomi tersebut mempunyai matlamat dan arah 655


yang sama iaitu menghayati semangat muafakat. Dengan itu, dapat kita rumuskan bahawa Islam menganjurkan perhubungan ekonomi secara muafakat dan bukan secara penipuan dan penindasan. Bahkan muafakat ialah asas kepada keutuhan kegiatan ekonomi negara. Di samping itu, pendekatan Islam berkaitan dengan muafakat dalam sistem bermasyarakat ini menolak dengan kerasnya pendekatan hidup dalam sistem sekular seperti falsafah Struggle for Existence (berusaha untuk hidup). Islam menyarankan Co-operation for Existence (saling bekerjasama untuk hidup) sebagai asas pegangan hidup, bersesuaian dengan falsafah tauhid. Islam mengutamakan keharmonian dan keakraban hidup bermasyarakat agar kestabilan masyarakat dapat dipupuk. Keadaan tersebut sesuai untuk kegiatan ekonomi berperanan secara aktif. Pendekatan ini ialah satu pendekatan yang dinamik yang pasti akan menghasilkan natijah yang positif kepada kegiatan ekonomi negara dan juga kepada kebajikan dan kesejahteraan masyarakat dalam negara. Tauhid juga mengajar manusia supaya sentiasa berharmoni dalam perhubungan mereka dengan segala kejadian Allah s.w.t. yang lain seperti sumber bumi, tumbuh-tumbuhan dan sebagainya. Manusia dalam mengusahakan kejadian Allah s.w.t. ini mesTt sentiasa mengikuti garis panduan yang telah ditentukan oleh Allah s.w.t. seperti menggunakan segala sumber dengan secekap yang mungkin dan jangan membazir, dan memperhitungkan kesan luaran yang negatif (negative externality) akibat daripada penggunaan segala sumber tersebut supaya kebajikan masyarakat, umpamanya kekotoran alam (pollution) dan keruntuhan akhlak masyarakat dapat diminimumkan. Walaupun kesemua kejadian di bumi dicipta untuk keperluan dan kegunaan manusia, manusia mesti menggunakan kejadian tersebut dengan sempurna agar ia tidak mendatangkan akibat buruk kepada kebajikan manusia sendiri. Dengan itu, setiap penggunaan sumber oleh manusia dalam kegiatan ekonomi ada ikatan dengan falsafah tauhid.


Natijah daripada kefahaman konsep dan pelaksanaan tauhid dalam sesebuah sistem ekonomi itu akan lahirlah satu masyarakat yang mempunyai matlamat yang jelas dalam urusan ekonomi mereka iaitu ke arah usaha melaksanakan semangat keadilan dan memupuk budaya muafakat dalam mengubal dasar dan penglibatan dalam kegiatan ekonomi. Oleh itu, sistem ekonomi yang berunsur Islam mesti dibangunkan di atas prinsip tauhid. Prinsip dan struktur sistem ekonomi sedemikian akan mempunyai peranannya yang tersendiri dalam rangka menjayakan matlamat yang hendak dihasilkan oleh negara. Pada umumnya, negara Islam bermatlamat untuk mewujudkan sebuah masyarakat yang adil, aman dan makmur di mana kehidupan rakyat menepati kehendak Allah s.w.t. ke atas manusia. Allah s.w.t. berfirman dengan maksud: "Allah menjanjikan bagi orang-orang yang beriman antaramu, dan yang mengerjakan kebajikan, bahawa mereka akan menjadi khalifah di muka bumi, sebagaimana orang-orang dahulu telah menjadi Khalifah dan Allah akan menetapkan agama mereka (Islam) yang disukai-Nya untuk mereka, dan akan mengganti ketakutan mereka dengan keamanan. Mereka menyembah Aku, dan tiada mempersekutukan Aku dengan sesuatu juga. Barang siapa yang kafir sesudah itu, mereka itu orang fasik." (Surah An-Nur: 55) "Mereka itu, jika Kami berikan kuasa di muka bumi, dikerjakannya sembahyang, dikeluarkannya zakat, disuruhnya orang berbuat kebajikan dan dilarang memperbuat yang mungkar dan kepada Allah terserah akibat semua pekerjaan." (Surah Al-Hajj: 41)


"Sesungguhnya telah Kami utus beberapa rasul, dengan membawa keterangan dan Kami turunkan kepada mereka kitab suci dan neraca, supaya berdiri manusia di atas keadilan. Kami adakan besi, yang mempunyai kekuatan yang hebat padanya dan berguna besar bagi manusia, supaya Allah mengetahui siapa yang menolong Allah dan rasul-rasul-Nya, serta percaya kepada yang ghaib, Sesungguhnya Allah Maha Kuat Lagi Perkasa". (Surah Al-Hadid: 25) Hasil daripada perlaksanaan unsur Islam dalam penyusunan sebuah sistem ekonomi, ia akan mampu membangunkan ekonomi negara. Pembangunan ekonomi oleh itu ialah satu proses usaha penyusunan negara (bersifat proaktif) ke arah pencapaian matlamat-matlamat asas ekonomi, seperti pembasmian kemiskinan, mencapai guna tenaga penuh, mencapai kadar inflasi yang rendah, pertumbuhan Keluaran Dalam Negara Kasar ( K D N K ) , dan pendapatan per kapita yang tinggi. Pembangunan Ekonomi Malaysia Di Malaysia melalui sektor awam, kerajaan mempengaruhi penyusunan makro ekonomi negara dengan polisi fiskal dan polisi kewangan. Polisi fiskal yang dikendalikan oleh Perbendaharaan Negara merangkumi perbelanjaan dan sistem pungutan hasil negara. Daripada perlaksanaan polisi fiskal tersebut banyak kesan kepada ekonomi negara berlaku seperti pengagihan pemntukan sumber, pengagihan kekayaan dan kestabilan ekonomi. Pengaruh ekonomi yang positif hasil daripada polisi tersebut akan menjana kepada pertumbuhan ekonomi negara. Melalui polisi kewangan yang dikendali oleh institusi Bank Negara, ia berperanan memastikan penawaran wang negara memenuhi keperluan ekonomi dalam negara dan dalam perhubungan dagangan antarabangsa supaya ekonomi negara berada dalam keadaan stabil dan berkemampuan membangun. Turut penting dalam era semasa, polisi 658


kewangan yang mantap akan membantu kepada pencapaian kestabilan ekonomi dalam negara dan pemesatan kegiatan ekonomi. Di samping mengawal penawaran wang negara, Bank Negara juga mengawasi perjalanan institusi bank, syarikat kewangan, syarikat insuran dan sebagainya supaya kesemua institusi tersebut beroperasi memenuhi dasar kewangan negara. Pengurusan ekonomi melalui dasar fiskal dan kewangan yang diselengara di Malaysia menepati keperluan ekonomi moden. Di samping itu nilai-nilai Islam turut serta dijadikan panduan dalam mengubal dasar ekonomi tersebut. Islam menganjur kepada pihak pentadbir ekonomi negara semoga sentiasa merancang dan mengawal keadaan dan mencapai pembangunan ekonomi supaya ekonomi negara sentiasa berada dalam keadaan stabil dan mampu membangun. Usaha ini ialah tanggungjawab keagamaan pemerintah yang sangat penting dan berat. Malangnya dalam konteks kefahaman sekarang, rata-rata orang Islam di Malaysia beranggapan bahawa institusi-institusi ekonomi yang menepati Islam hanya dihadkan kepada pembahagian berikut: i)

Institusi-institusi Ekonomi Tradisional (Dikendalikan oleh Majlis Agama Negeri-Negeri) seperti berikut: a) Institusi Zakat b) Institusi Wakaf

ii) Institusi Ekonomi Moden a) Lembaga Tabung Haji b) Yayasan Pembangunan Ekonomi Islam Malaysia c) d)

(YPEJM) Amanah Ikhtiar Malaysia (AIM) Perbankan Islam dan Takaful


Kefahaman yang menghadkan kepada institusi-institusi di atas sahaja sebagai menepati Islam perlu kepada peningkatan kefahaman Islam. Institusi ekonomi tidak perlu kepada nama Islam untuk ia layak digolong sebagai institusi ekonomi Islam. Yang penting peranannya tepat dengan kehendak tauhid demi untuk meningkatkan kualiti hidup ekonomi masyarakat. Ini adalah kerana selain dari pada institusi yang disenarai sebagai menepati Islam, institusi-institusi seperti Perbendaraan Negara, Bank Negara dan banyak lagi firma pembuatan dan perkhidmatan sama ada awam dan swasta banyak berperanan dengan tidak bercanggah dengan roh Islam. Tambah lagi mereka beroperasi dengan memberi kesan yang mempengaruhi perjalanan ekonomi negara secara positif. Dalam konteks penyusunan ekonomi di Malaysia hari ini, kita dapati sektor awam dan swasta melalui institusi masing-masing memainkan peranan yang penting dalam mempengaruhi perjalanan ekonomi supaya tersusun, stabil dan mampan. Daripada peranan mereka jelas dapat kita lihat tentang beberapa pencapaian ekonomi negara yang membanggakan yang boleh kita ukur melalui pencapaian Keluaran Dalam Negara Kasar ( K D N K ) , pendapatan per kapita, kadar pengangguran, kadar inflasi, dan kadar pembasmian kemiskinan. Pencapaianpencapaian cemerlang tersebut sangat dituntut oleh Islam supaya taraf hidup ekonomi masyarakat sentiasa berada dalam keadaan yang baik secara berterusan. Pencapaian-pencapaian tersebut membolehkan penduduk negara mengecapi suasana al'adl wal ihsan seperti yang dianjurkan oleh Islam. Walaupun pencapaian objektif ekonomi negara dapat dibanggakan, ruang untuk kita terus berusaha ke arah pencapaian yang lebih baik perlu kepada kesungguhan dan kebijaksanaan kita merancang dan melaksanakan dasar ekonomi secara tepat dan efektif. Sebarang kekurangan yang sedia wujud memerlukan usaha yang jujur, bijak dan berkesan untuk kesemua golongan, sama ada sektor awam dan swasta sama-sama berusaha ke arah memantapkan penyusunan dan prestasi ekonomi. 660


Penutup Daripada huraian dan penjelasan di atas perlu kita yakini bahawa usaha-usaha ke arah membina kekuatan ekonomi negara mengikut prinsip Islam tetap relevan dengan suasana semasa. Pencapain ekonomi Malaysia dalam jangka masa 1970-2000 (30 tahun) adalah membanggakan dan pendekatan Islam secara langsung atau tidak langsung terus mendapat tempat yang istimewa.

661

HAK DAN TANGGUNGJAWAB SOSIO-EKONOMI PELBAGAI KAUM DALAM SESEBUAH NEGARA ISLAM Nik Mustapha Hj. Nik Hassan Sinopsis epimpinan negara Islam bertanggungjawab mewujudkan keharmonian dalam negara. Elemen syura dan menjaga kebajikan masyarakat ialah asas yang perlu dilaksanakan oleh pemerintah. Keharmonian negara juga turut disumbangkan dan diusahakan oleh penduduk bukan Islam. Sebagai agama fitrah kemanusiaan, Islam perlu dikupas sebaiknya dalam perbincangan ini. Muafakat adalah asas pemangkin hidup harmoni antara pelbagai agama dan bangsa. Adapun kaum bukan Islam, sensitiviti perkara umat Islam perlu dijaga. Mereka perlu beri sokongan kepada pencinta yang berusaha menjaga kebajikan rakyat. Dengan itu, rakyat pelbagai kaum dan agama akan menjadi aset dan kekuatan negara. Pendahuluan Kepimpinan negara Islam mempunyai tanggungjawab keagamaan untuk menghasilkan kestabilan, keharmonian dan kemakmuran negara yang diterajuinya. Begitu juga sama ada rakyat Muslim dan bukan Muslim daripada pelbagai kaum yang mendiami negara tersebut. Mereka

663


turut sama mempunyai hak dan tanggungjawab keagamaan atau dari segi moral untuk berperanan menyokong segala tindak tanduk pemerintah yang berfaedah semoga negara mencapai matlamat yang luhur tersebut. D a l a m membicarakan tajuk di atas adalah tepat untuk membicarakannya daripada perspektif Islam. Daripada kefahaman tersebut kita boleh memahami unsur yang perlu dihayati oleh kepimpinan negara Islam dalam mengendali pentadbiran negara. Sesuai untuk menyaksikan bahawa kemakmuran rakyat pelbagai kaum terus menerus terjamin, kewajipan rakyat secara positif dan membina perlu mampu digembling oleh sesebuah negara jika mahu melihat negara tersebut terus maju. Pandangan Hidup Islam Islam diutuskan kepada Nabi Muhammad s.a.w. untuk menyusun dan membangunkan umat manusia di peringkat individu dan masyarakat agar mencapai kecemerlangan hidup di dunia dan seterusnya kecemerlangan hidup di akhirat. Allah s.w.t. berfirman dengan maksud: "Dan tiadalah kami mengutuskan engkau (wahai Muhammad), melainkan untuk menjadi rahmat bagi sekalian alam." 1

Daripada ayat di atas jelas kepada kita bahawa rahmat Allah s.w.t. kepada individu dan masyarakat akan dicapai jika manusia mampu menghayati arahan Ilahi dalam hidup bernegara. Bahkan Islam itu ialah agama fitrah, agama sesuai dengan fitrah kejadian manusia.

1. Surah al-Anbiya: 107.

664

Hak dan Tanggungjawab Sosio-ekonomi Pelbagai Kaum dalam Sesebuah Negara Islam

Allah s.w.t. berfirman dengan maksud: "Maka hadapkanlah wajahmu dengan lurus kepada Agama Allah; tetaplah atas fitrah Allah yang telah menciptakan manusia menurut fitrah itu. Tidak ada perubahan pada fitrah Allah. Itulah agama yang lurus; tetapi kebanyakan manusia tidak mengetahui. " 2

Dalam ayat ini, Allah s.w.t. menghendaki supaya setiap Muslim supaya menurut haluan hidup dengan berlandaskan kepada fitrah kemanusiaan yang satu yang tidak menerima apa-apa perubahan alam dan peredaran zaman. Fitrah manusia adalah sama bagi semua peringkat tamadun yang dicapainya. Sebagai penganut agama fitrah, umat Islam mesti berpegang kepada nilai kemanusiaan yang tetap kekal walaupun terdapat perubahan kepada corak kehidupan dengan berubahnya masa. Memenuhi tuntutan fitrah dalam apa sahaja manusia berkecimpung ialah prasyarat yang akan membawa kepada kejayaan. Sebagai agama fitrah, Islam mengiktiraf kewujudan pelbagai kaum di kalangan umat manusia. Allah s.w.t. berfirman dengan maksud: "Wahai manusia sesungguhnya kami jadikan kamu lelaki dan perempuan dan kami jadikan kamu berbangsa-bangsa dan berpuak-puak supaya kamu kenal-mengenal. Sesungguhnya sebaik-baik kamu di sisi Allah ialah yang paling bertakwa antara kamu. " 3

Kenyataan Al-Qur'an ini dengan jelas mendidik masyarakat Islam bahawa perkongsian hidup antara kaum yang berbeza budaya walaupun berbeza agama ialah sesuatu hakikat yang telah dijadikan Allah s.w.t.

2.

Surah Ar-Rum: 30.

3.

Surah Al-Hujurat: 13

665


Oleh itu negara Islam perlu membina kekuatan muafakat untuk membangunkan negara. Islam sebagai satu cara hidup mempunyai asas falsafahnya yang tersendiri untuk menerajui umat manusia bernegara. Perkataan Islam membawa erti penyerahan dan pengabdian. Sebagai cara hidup, Islam mengatur hidup individu agar menyerah dan mengabdi sepenuhnya kepada prinsip agama. Pengabdian ini akan mempengaruhi manusia untuk mendukung nilai luhur seperti kebenaran, keadilan dan berusaha mewujud unsur muafakat dalam kehidupan bernegara. Perkataan Islam juga boleh diertikan sebagai ketenangan. Ketenangan yang sejati kepada manusia mengikut Islam akan mengarah kepada kecemerlangan. Kecapaian kerohaniah perlu mampu menerajui keperluan kebendaan. Mengikut Islam penguasaan roh terhadap jasad akan membawa kepada ketenangan hidup yang sejati. Allah berfirman dengan maksud: "Iaitu orang-orang yang beriman dan yang senang hatinya dengan mengingatkan Allah. Ketahuilah, bahawa dengan mengingat Allah itu, senanglah hati manusia. Orang-orang yang beriman dan mengerjakan amal soleh, untuk mereka itu kebaikan dan sebaik-baik tempat kembali (syurga). " 4

Islam sebagai ad-deen merupakan satu cara hidup yang lengkap serta komprehensif. Ia mencakup segala aspek pengendalian hidup untuk individu, masyarakat dan negara termasuk urusan pembangunan negara. Pendekatan ini mengarah umat Islam supaya bersikap proaktif dan berusaha menyusun kehidupan bermasyarakat termasuk aspek sosioekonomi demi ke arah mewujudkan sebuah tamadun manusia yang sihat.

4. Surah al-Ra'd: 28-29

666

Hak Dan Tanggungjawab Sosio-ekonomi Pelbagai Kaum Dalam Sesebuah Negara Islam

Islam diasaskan kepada tauhid hanya untuk Allah s.w.t. Bahkan manusia diciptakan semata-mata untuk menghayati hidup demi mendapat keredaan A l l a h s.w.t. Justeru itu pemusatan matlamat dalam hidup manusia ini akan memberi keseragaman dalam idealisme hidup dan sekaligus membebaskan manusia daripada kongkongan pengabdian kepada fahaman ciptaan manusia. Allah berfirman dengan maksud: "Tidaklah Aku jadikan jin dan manusia melainkan supaya mereka menyembah Aku". 5

Ayat Al-Qur'an ini merujuk kepada keEsaan Allah s.w.t. atau tauhid, dan sekaligus menjadi asas falsafah Islam. Keyakinan kepada kepercayaan ini mempunyai implikasi yang besar terhadap kehidupan Muslim. Kehidupan dan gelagat Muslim sebagai individu dan kehidupan Muslim berinteraksi dan bermasyarakat sudah pasti dipengaruhi oleh kepercayaan ini. Bahkan falsafah dan sikap hidup Muslim dipengaruhi oleh kepercayaan yang diyakini dan dianutinya. Mengikut Al-Qur'an, Allah s.w.t. telah menentukan undangundang untuk kesemua kejadian-Nya dan kesemua dengan patuhnya mengikuti undang-undang itu tanpa pilihan membantah, melainkan manusia. Manusia dikurniakan Allah akal, dan dengan akal manusia bertindak bebas sama ada untuk mengikuti undang-undang fitrah atau mengingkari-Nya. Tujuan diturunkan agama melalui Rasul-Rasul mengikut Islam adalah untuk menjelaskan undang-undang fitrah dan kesemua manusia dikehendaki menghayati peraturan tersebut. Bagi Islam, manusia akan menghayati nilai kemanusiaan jika ia memilih mentaati arahan Allah dan ketaatan tersebut akan membawa

5.

Surah Al-Dhariyat: 56

667


kepada kejayaan mutlak. Tanpa menghayati nilai Ilahi, manusia akan berkelakuan bercanggah dengan sifatnya. Percanggahan ini yang membawa natijah buruk dan keruntuhan kepada tamadun manusia. Dengan mendukung falsafah tauhid, Islam berpandangan bahawa sifat-sifat yang terdapat dalam diri manusia hendaklah berada dalam satu kesatuan. Dengan itu kesempurnaan keperibadian seseorang manusia itu akan tercapai kerana kesemua sifat dalam diri manusia akan diberi penumpuan dengan sepenuhnya tanpa pengecualian satu pun. Justeru itu, keperluan kebendaan dan kerohanian manusia hendaklah dipenuhi dalam bentuk yang bersepadu. Pendekatan ini meletakkan tempat yang utama kepada usaha membangun manusia secara sepadu untuk memenuhi kesemua keperluan demi memajukan mutu kemanusiaan sesebuah masyarakat dan negara. Falsafah tauhid juga menganjurkan kepada kesatuan dalam ilmu pengetahuan untuk mendidik manusia. Oleh sebab kesemua kejadian di dunia ini saling perlu memerlukan antara satu sama lain dan mempunyai matlamat yang satu, kesemua bidang dalam ilmu pengetahuan sepatutnya berfungsi dalam satu kesatuan dan mempunyai matlamat yang juga satu. Menurut Islam, manusia akan dapat manfaat daripada ilmu pengetahuan yang diterokainya melalui penyatuan matlamat kesemua bidang ilmu dan tidak dengan memisahkan tujuan bidang-bidang ilmu secara berasingan. Justeru itu, ilmu dalam menyusun kehidupan bernegara turut sama berperanan pada akhirnya untuk mendukung kemuliaan Islam. Pandangan hidup Islam (Islamic World View) yang diasaskan kepada dasar tauhid akan menganjur kepada perspektif hidup yang berasaskan kepada pandangan hidup yang berciri multidimensi. Perspektif ini memberi penekanan kepada pentingnya melihat keperluan menyusun dan membangunkan masyarakat manusia dari perspektif yang menyeluruh dan komprehensif. Kemajuan yang hendak diterokai manusia sama ada di peringkat individu dan negara mesti memberi penumpuan sepadu kepada kesemua dimensi keperluan manusia tanpa mengabaikan


mana-mana dimensi. Umpamanya keperluan dimensi kebendaan dan kerohanian perlu diberi perhatian yang utama. Pengabaian kepada manamana dimensi keperluan tersebut akan menimbulkan masalah kepada manusia. Oleh itu, penglibatan dalam proses pembangunan masyarakat hendaklah disertai melalui penghayatan nilai akhlak yang murni. Falsafah tauhid juga mengajar manusia supaya memiliki kesatuan matlamat (unity of purpose) dalam segala urusan kegiatan kehidupan termasuk usaha membangunkan negara. Matlamat hidup yang mengarah kepada sesuatu yang hakiki akan mengurangkan dilema hidup yang tidak menentu dan bertujuan. Dengan kata lain, Islam menganjurkan bahawa setiap aktiviti pembangunan negara oleh orang Islam hendaklah berusaha ke arah keutuhan nilai kemanusiaan dalam bermasyarakat. Penghayatan nilai ini akan membawa kepada kecemerlangan dan kestabilan masyarakat. Ini akan membulatkan usaha ke arah mengagung tuntutan agama. Falsafah tauhid turut menganjur kepada usaha mewujudkan semangat al'adl wal ihsan dalam menghayati urusan penyusunan masyarakat, menepati firman Allah s.w.t. yang bermaksud: "Sesungguhnya Allah menyuruh (kamu) berlaku adil dan berbuat kebajikan, memberi kepada kaum kerabat, dan Allah melarang dari pada perbuatan keji, kemungkaran dan pemusuhan. Dia memberi pengajaran kepadamu agar kamu dapat mengambil pelajaran". 6

Prinsip keadilan ialah asas yang dinamik untuk mengatur dan melaksanakan urusan kehidupan dalam sesebuah masyarakat bernegara. Berurusan sesama manusia termasuk urusan pembangunan hendaklah melalui teras yang kukuh agar ia menepati nilai kemanusiaan.

6.

Surah An-Nahl: 90

669


Kecemerlangan sosio-ekonomi bernegara memerlukan kepada sistem penyusunan kegiatan masyarakat berteraskan keadilan. Ia memberi ruang untuk kesemua ahli masyarakat supaya dapat berfungsi secara positif dan optimis. Islam juga berpandangan bahawa kesemua ahli masyarakat memerlukan kepada kerjasama dan mereka berfungsi secara harmoni antara satu sama lain untuk menempah kejayaan. Keistimewaan dan kepakaran seseorang ahli masyarakat atau kaum mempunyai ciri kekuatan yang berbeza merupakan sesuatu yang lumrah. Mereka secara fttrahnya perlu antara satu sama lain. Pandangan ini begitu berbeza dengan pemahaman ideologi sekular yang memberi perhatian yang penting kepada unsur perbezaan dan minat oleh seseorang individu atau kaum dengan alasan wujudnya suasana konflik dalam menjalani kegiatan hidup bermasyarakat. Allah berfirman yang bermaksud, "Maha suci Allah menjadikan berpasang-pasang semuanya, iaitu apa-apa yang ditumbuhkan di bumi dan diri mereka sendiri dan apa-apa yang tidak mereka ketahui". 7

Dalam ayat lain Allah berfirman dengan maksud, "Tiap-tiap sesuatu itu Kami jadikan berpasang-pasang, mudah-mudahan kamu menerima pengajaran", 8

Dengan penekanan semangat muafakat, Islam merasakan ia akan mengurangkan pertelingkahan antara pasangan-pasangan unit dalam mengendali kehidupan bermasyarakat seperti sektor kerajaan - swasta;

7.

Surah Yasin: 36.

8.

Surah Al-Dhariat: 49

670


majikan -pekerja; penjual - pembeli; pengeluar - pengguna; dan pelbagai kaum dalam sistem negara yang berasaskan tauhid. Ini adalah kerana kumpulan tersebut mempunyai matlamat dan arah yang sama iaitu mengabdikan kepada nilai keadilan dan muafakat yang dituntut oleh agama. Dengan itu, dapat kita rumuskan bahawa Islam menganjurkan perhubungan secara kerjasama dan bukan secara pertelagahan. Bahkan kerjasama ialah asas kepada keutuhan kegiatan kehidupan bernegara. Pendekatan Islam berkaitan dengan nilai muafakat dalam sistem kehidupan ini menolak dengan kerasnya pendekatan hidup dalam sistem ideologi sekular Kapitalisme, seperti falsafah kehidupan - Struggle for Existence (Berusaha untuk hidup). Islam menyarankan Co-operation for Existence (Saling bekerjasama untuk hidup) sebagai asas pegangan hidup bermasyarakat, bersesuaian dengan falsafah tauhid. Pendekatan ini ialah satu pendekatan yang menepati sifat muafakat yang pasti akan menghasilkan natijah yang positif kepada kegiatan masyarakat dalam negara pelbagai kaum dan juga kepada kebajikan dan kesejahteraan masyarakat. Tauhid juga mendidik manusia supaya sentiasa peka dalam perhubungan mereka dengan kejadian-kejadian Allah yang lain seperti sumber-sumber bumi, tumbuh-tumbuhan dan sebagainya. Agen pembangunan dalam mengusahakan kejadian-kejadian Allah ini mesti sentiasa mengikuti garis-garis panduan yang telah ditentukan oleh Allah, seperti mengguna sumber-sumber dengan secekap yang mungkin dan jangan membazir atau memperhitungkan akibat dari pada penggunaan sumber-sumber tersebut supaya kebajikan masyarakat, umpamanya keruntuhan akhlak dan pencemaran udara (air pollution) tidak wujud. Walaupun kesemua kejadian di bumi dicipta untuk keperluan dan kegunaan manusia, ahli masyarakat mesti menggunakan mereka dengan sempurna agar ia tidak mendatangkan akibat buruk kepada kebajikan manusia sejagat. Dengan itu, setiap penggunaan sumber-sumber oleh ahli masyarakat, dalam kegiatan membangun negara ada ikatan dengan falsafah tauhid. 671


Natijah dari pada kefahaman konsep dan pelaksanaan tauhid dalam sesebuah sistem bernegara itu, akan lahirlah satu masyarakat yang mempunyai satu hala tuju yang jelas dalam urusan kegiatan mereka, iaitu ke arah usaha mewujudkan keadilan dan muafakat dalam kesemua aspek negara termasuk aspek sosio-ekonomi. Dari pada penghayatan falsafah tauhid, Islam memberi satu gagasan (framework) yang berbentuk multidimensi, dinamik dan relevan untuk individu menyusun dan menjalani urusan bermasyarakat untuk membangunkan kemajuan diri, keluarga, masyarakat dan negara secara efektif, bermakna dan harmoni. Pendekatan falsafah Islam ini akan dapat mewujudkan budaya hidup dan etika berurusan sesama ahli masyarakat menepati sifat kemanusiaan. Natijah dari pada pendekatan penyusunan kehidupan masyarakat tersebut, suasana sosio-ekonomi masyarakat pelbagai kaum akan menjurus kepada wujudnya keadilan dan kebajikan sosial. Kewajipan Asas Kepimpinan Negara Islam Kepimpinan sesebuah negara Islam perlu memberi perhatian yang utama kepada aspek terpenting dalam menyusun dan membangunkan negara. Dua daripada aspek tersebut ialah pertama, negara Islam perlu mengurus pengendalian negara berorientasikan nilai syura dan kedua, negara perlu memenuhi tuntutan kebajikan rakyat. Perkara yang asas dalam pemerintahan Islam ialah urusan pengendalian negara perlu disandarkan kepada syura. Allah s.w.t. berfirman dengan maksud: "Bermusyuaratlah dengan mereka dalam urusan-urusan"

9

9. Surah Ali 'Imran: 159.

672


Dan dalam ayat lain Allah s.w..t. berfirman; "Dan (bagi) orang-orang yang menerima (mematuhi) seruan Tuhannya dan mendirikan solat, sedang urusan mereka (diputuskan) dengan bermusyawarah antara mereka" 10

Kedua, komitmen pemerintah kepada pencapaian kebajikan rakyat turut diberi keutamaan dalam negara Islam. Menepati perutusan Nabi Muhammad s.a.w. kepada "umat manusia di mana risalahnya perlu menjana kebajikan kepada masyarakat manusia dan alam sejagat, pemerintah negara Islam perlu meneruskan misi Rasulullah s.a.w. tersebut. Ini turut termasuk usaha ke arah pencapaian "kehidupan sempurna" (hayatun tayyibah), meningkat keselesaan hidup, meminimumkan kesusahan, menjana pertumbuhan ekonomi, memupuk budaya penyayang dan bermuafakat, berusaha meminimumkan keruntuhan akhlak, membasmi kemiskinan, menghapus ketakutan dan tekanan jiwa rakyat. 11

Fungsi kerajaan ke arah meningkat kebajikan rakyat tersebut sangat dituntut oleh Nabi Muhammads.a.w. Baginda pernah bersabda dengan maksud: "Seseorang pemerintah yang bertanggungjawab terhadap kebajikan orang Muslim tetapi tidak dengan ikhlas berusaha untuk memenuhi kebajikan mereka tidak akan memasuki syurga". 12

673


Sayyidina Umar Al-Khattab, Khalifah Islam kedua pernah menulis surat kepada Abu Musa, Gabenor sebuah Wilayah dengan maksud berikut: "Seorang pemerintah yang baik ialah apabila berada di bawah kepimpinannya, masyarakat berada pada keadaan yang senang dan makmur dan pemimpin yang buruk ialah apabila berada di bawah kepimpinannya rakyat berada dalam keadaan menderita" 13

Daripada kedua-dua asas penting pemerintahan Negara Islam jelas kepada kita bahawa negara memberi perhatian yang bersungguh-sungguh kepada sistem pentadbiran dan pengurusan negara yang diasaskan kepada nilai syura dan sekaligus bermatlamat untuk mencapai pembangunan negara dalam semua aspek keperluan rakyat termasuk kerohanian dan kebendaan. Hak dan Tanggungjawab Rakyat Pelbagai Kaum Islam dari awal lagi telah memperakuikan bahawa dari perspektif agama, kewujudan pelbagai kaum dalam sesebuah negara ialah sesuatu yang tabii. Budaya dan cara hidup yang terdapat pada sesuatu kaum perlu dijaga dan diberi perspektif tauhid kepada yang beragama Islam. Bagi yang bukan Islam pelbagai kaum bebas mengamal budaya mereka asalkan mereka turut menghormati sensitiviti Muslim dalam negara Islam. Dalam berperanan secara positif, rakyat pelbagai kaum perlu memberi sokongan dan dokongan kepada pemerintah yang menepati ajaran Islam, kerana tugas dan peranan pemerintah Islam seperti yang dibincang di atas jelas memberi tumpuan kepada semangat syura


(consultation) dalam pentadbiran negara dan berusaha secara berterusan membangun kebajikan rakyat. Kedua-dua ini ialah asas sejagat yang tidak boleh ditolak oleh mana-mana kaum. Menjadi sesuatu yang lazim bagi masyarakat majoriti untuk sentiasa memberi sokongan kepada usaha kebaikan pemerintah. Jika pemerintah Islam cuai dalam tugas mereka, telah menjadi hak rakyat pelbagai kaum berusaha membaiki kelemahan-kelemahan tersebut. Penutup Negara Islam ialah negara yang mengamalkan prinsip kenegaraan yang luhur serta berdaya maju yang menepati fitrah kemanusiaan. Pendekatannya sesuai untuk pelbagai kaum serta agama. Oleh itu, kewujudan rakyat dari pada pelbagai kaum merupakan aset dan kekuatan. Semangat falsafah tauhid mampu memberikan panduan serta sifat bernegara dan sekaligus mempunyai ciri-ciri yang membolehkan negara terbabit mencatatkan kemajuan berterusan.

675

LAMPIRAN I Tahun 1

1970

2

1071

STATISTIK ASAS PENCAPAIAN EKONOMI MALAYSIA (1970 - 2000) Kadar Pertumbuhan Pendapatan Kadar Kadar Kadar Kemiskinan Kadar Kemiskinan (KDNK) Per kapita (U.S $) Pengangguran Inflasl Keseluruhan Luar Bandar 368

7.80

5.9

385

5.60

49.30

Kadar Kemiskinan Bandar

58.70

21.30

1.6

3

1972

9.0

442

6.40

3.2

4

1973

10.7

635

5.60

10.5

5

1974

7.2

757

5.70

17.4

6

1975

.5

735

6.40

4.5

43.90

54.10

19.00

7

1976

12.3

850

6.10

2.6

39.60

47.80

17.90

8

1977

7.3

988

6.10

4.8

29.20

37.70

12.60

18.40

27.30

8.20

17.30

22.40

8.10

9

1978

6.0

1188

6.10

4.9

10

1979

9.3

1479

5.60

3.6

11

1980

7.4

5.60

6.7

12

1981

6.9

1717 1716

4.70

9.7

13

1982

6.0

1769

4.60

5.7

14

1983

6.2

1904

5.20

3.7

15

1984

7.8

2089

5.80

3.6

16

1985

-1.1

1844

6.90

.4

17

1986

1.2

1616

8.30

.6

18

1987

5.4

1801

8.20

.8

19

1988

9.9

1926

8.10

2.5

20

1989

9.1

2077

7.10

2.8

21

1990

9.0

2329

5.10

3.1

22

1991

9.5

2516

4.30

4.3

23

1992

8.9

2941

3.70

4.7

24

1993

9.9

3255

3.00

3.5

25

1994

9.2

3527

2.90

3.7

26

1995

9.8

4087

3.10

3.4

27

1996

10.0

4543

2.50

3.5

17.10

21.80

7.50

28

1997

7.3

4376

2.40

2.7

9.60

16.10

4.10

29

1998

-7.4

3079

3.20

5.3

6.10

10.90

2.10

30

1999

6.1

3238

3.40

2.8

8.50

15.00

3.50

31

2000

8.3

3531

3.10

1.6

7.50

12.40

3.40

PELAKSANAAN MUAMALAH ISLAM DI MALAYSIA Prof. Madya Dr. Mohd. Daud Bakar

Sinopsis

M

uamalah ialah mengatur sistem transaksi sesama manusia seperti perkara yang melibatkan harta. Perlaksanaan muamalah Islam di Malaysia bermula dengan penubuhan Tabung Haji, Bank Islam dan Syarikat Takaful Malaysia Berhad. Majlis Pengawasan Syariah ditubuhkan untuk mengawal dan menyeragam produk-produk Islam. Oleh sebab urusan perbankan berada di bawah Kerajaan Persekutuan maka Mahkamah Sivil mempunyai bidang kuasa untuk mendengar dan membicarakan kes-kes perbankan Islam yang membawa prejudis ke atas aspek perundangan Syariah itu sendiri. Jadi, sistem arbitration dicadangkan untuk mengatasi masalah ini yang dapat disandarkan kepada unsur-unsur Syariah. Seperkara lagi, disebabkan tiada akta khas untuk menyelia produk-produk perbankan Islam, banyak amalan nya berada dalam keadaan tidak pasti. Oleh itu, suatu akta perlu untuk mengatasi masalah ini. Prasarana lengkap menjadikan sistem muamalah Islam di Malaysia mempunyai prospek yang cerah. Segala rintangan dan cabaran perlu diatasi untuk menjayakan matlamat ini.

677

Is • •


Pendahuluan Muamalah ialah satu aspek yang penting dalam perundangan Islam yang mengatur sistem transaksi antara sesama manusia yang melibatkan harta sama ada harta nyata (tangible asset) atau tidak nyata (intangible asset) ataupun perkara-perkara lain yang mempunyai ciri-ciri harta seperti hak-hak (rights), harta intelek (intellectual property) dan seumpamanya. Asas kepada sistem muamalah ini ialah teori kontrak yang menentukan cara dan kaedah perpindahan harta dalam Islam secara yang sah dan juga penyelesaian perundangan yang disediakan kepada pihak yang kepentingannya diketepikan secara tidak sah. Teori kontrak ini kemudiannya akan menghasilkan pelbagai bentuk transaksi untuk keperluan manusia pada setiap zaman sama ada untuk tujuan perpindahan hak milik, perpindahan hak menggunakan aset tanpa perpindahan hak milik, tujuan jaminan dan kolateral, tujuan persyarikatan, tujuan melakukan sesuatu tugas sama ada untuk upah dan komisyen atau tanpa sebarang bayaran, tujuan untuk mendapatkan kecairan harta dan seumpamanya. Huraian di atas memberi gambaran bahawa skop muamalah adalah luas dan menyeluruh. Dalam konteks sistem kewangan semasa, ia merangkumi bukan sekadar sektor perbankan, insuran, pasaran saham dan pasaran yang berkaitan tetapi juga sistem jual beli, pajak gadai persyarikatan, cara mendapatkan modal kerja dan modal tambahan dan sempamanya yang berkaitan dengan harta dalam apa sahaja aspek. Kertas kerja ini akan cuba membuat tinjauan sejauh mana perlaksanaan sistem muamalah di Malaysia dan menyenaraikan beberapa permasalahan dan saranan untuk perkembangan sistem ini dalam bentuk yang lebih baik dari semasa ke semasa.

678

Pelaksanaan Muamalah Islam Di Malaysia

Sejarah Perlaksanaan Muamalah Islam Di Malaysia Tidak banyak yang diketahui dan yang dilaporkan dalam bentuk buku, laporan dan dokumentasi berkenaan dengan usaha umat Islam di Malaysia untuk membangunkan sistem muamalah Islam di Malaysia. Laporan-laporan yang ada (secara tidak tersusun) menyebut tentang inisiatif beberapa individu dan kumpulan atau persatuan untuk mengadakan sistem muamalah ini di Malaysia sebaik sahaja tamat Perang Dunia Kedua. Namun, usaha pertama yang berjaya dalam bentuk satu organisasi ialah Lembaga Urusan dan Tabung Haji yang ditubuhkan pada tahun 1969 iaitu suatu lembaga yang diberi lesen oleh pihak kerajaan untuk mengumpul wang bakal jemaah haji untuk tujuan simpanan dan juga pelaburan sebelum mereka melakukan ibadah haji. Pindaan kepada Akta Tabung Haji baru-baru ini memberikan kuasa yang lebih besar untuk tujuan menjadikan Lembaga Tabung Haji lebih aktif dalam pasaran kewangan terutamanya daripada segi aktiviti deposit dan pembiayaan serta pelaburan. Penubuhan Bank Islam Malaysia Berhad pada tahun 1983 dan diikuti pula oleh penubuhan Syarikat Takaful Malaysia Berhad pada tahun 1984 ialah tanda permulaan sistem perbankan dan insuran Islam yang pertama di Malaysia. Kedua-dua syarikat ini dikawal oleh Akta Bank Islam 1983 dan Akta Takaful 1984 masing-masing. Kemudian pada tahun 1993, pihak Bank Negara Malaysia telah membenarkan bank-bank dan institusi kewangan yang diberi lesen di bawah Akta Bank dan Institusi Kewangan (1983) untuk membuka satu "kaunter" di bank masing-masing yang menjalankan Skim Perbankan Tanpa Faedah. Pendekatan ini adalah pendekatan yang unik dan pertama di dunia Islam kerana pendekatan ini adalah lebih berkesan dari segi: i. ii. iii.

Kos operasi; Tujuan persaingan yang baik; Mempercepatkan perkembangan sistem perbankan Islam

679


Untuk tujuan ini, Seksyen 124 Akta Bank dan Institusi Kewangan 1989 dipinda untuk membolehkan bank-bank konvensional menawarkan produk-produk perbankan Islam sama ada produk deposit atau produk pembiayaan. Bank Negara juga membenarkan bank-bank konvensional menubuhkan cawangan perbankan Islam secara menyeluruh yang hanya menawarkan produk-produk perbankan Islam. Dalam konteks insurans Islam, lesen kedua telah diberikan pada M N I Takaful yang sekarang dikenali sebagai Takaful Nasional. Di peringkat Asia Tenggara, Malaysia memainkan peranan yang aktif untuk menubuhkan Syarikat Takaful Semua (Re-Takaful) untuk tujuan pengawalan dan pengimbangan risiko syarikat-syarikat takaful tempatan. Perkembangan yang menarik juga berlaku dalam penerbitan Sekuriti Hutang Swasta Islam (SHSI) atau dikenali sebagai Islamic Private Debt Securities (IPDS) bermula pada tahun 1993. SHSI ialah satu cara yang lebih efektif dan murah untuk mendapatkan modal daripada pasaran tanpa melibatkan pinjaman atau pembiayaan daripada bank. Melalui cara ini, pihak syarikat yang ingin mendapatkan modal kerja atau modal tambahan boleh terus menawarkan bon Islam kepada pasaran di mana bon Islam adalah berbentuk "liquid" atau cair yang mudah diperniagakan dalam pasaran sekunder.'Aspek kecairan instrumen ini menjadikannya mudah diperniagakan dalam pasaran dan ini memberikan fleksibiliti kepada pengeluar bon dan juga pelabur. Antara bon-bon Islam yang telah dikeluarkan adalah seperti berikut: i. ii. iii. iv.

Bon Mudharabah Cagamas; Bon Murabahah Khazanah; Bon Musharakah Sarawak Shell Sdn. Bhd.; Nota Murabahah Mid-Valley City.

Kemudiannya, perkembangan muamalah Islam turut berlaku dalam aspek pasaran saham dan kemudiannya pasaran yang berkaitan dengannya seperti pasaran unit amanah. Pihak Suruhanjaya Sekuriti 680


telah pun mengeluarkan senarai kaunter yang dibenarkan oleh syariah daripada syarikat-syarikat yang tersenarai di Bursa Saham Kuala Lumpur. Baru-baru i n i , pihak Bursa Saham K u a l a Lumpur telah juga mengeluarkan indeks Islam Kuala Lumpur sebagai tanda aras prestasi kaunter-kaunter Islam yang tersenarai di bursa saham. Isu-isu Perlaksanaan Muamalah Islam di Malaysia Majlis Pengawasan Syariah Malaysia ialah negara pertama di dunia Islam yang menubuhkan Majlis Pengawasan Syariah pada peringkat kebangsaan sama ada di peringkat Bank Negara Malaysia ataupun Suruhanjaya Sekuriti Malaysia. Penubuhan majlis pengawasan ini pada peringkat kebangsaan akan dapat mengawal dan menyeragamkan amalan dan interprestasi hukum kepada produk-produk kewangan Islam di Malaysia. Satu aspek yang lain ialah pandangan yang diberikan oleh majlis ini ialah merupakan satu pandangan daripada badan yang ber'statutori' yang mesti diambil kira oleh pihak-pihak tertentu khususnya dalam kes-kes konflik di mahkamah. Bidang kuasa Mahkamah dalam mendengar kes-kes perbankan Islam Oleh sebab urusan-urusan perbankan dan insuran serta kewangan berada di bawah bidang kuasa Kerajaan Persekutuan (Senarai Pertama, Jadual Kesembilan, Perlembagaan Persekutuan), mahkamah yang mempunyai bidang kuasa untuk mendengar dan membicara kes-kes yang melibatkan perbankan dan insuran Islam ialah Mahkamah Sivil. Dalam tiga kes yang melibatkan perbankan Islam iaitu Bank Islam lwn. Tinta Press; Bank Islam Malaysia Berhad lwn. Adnan bin Omar dan Bank Islam Malaysia Berhad lwn. Dato 'Nik Haji Mahmud; kesemua keputusan telah diberikan oleh hakim-hakim di Mahkamah Sivil tanpa merujuk kepada mana-mana autoriti perundangan Islam. Walaupun keputusankeputusan ini dimenangi oleh pihak perbankan Islam, tetapi keadaan ini

681


tidak memberi jaminan dan kepastian bahawa keputusan yang sama dapat dibuat dalam kes-kes perbankan Islam yang lain. Malah dalam sesetengah kes yang telah diputuskan seperti dalam kes Dato' N i k Haji Mahmud, asas keputusan boleh dipertikaikan daripada aspek syariah. Untuk mengatasi fenomena ini, dicadangkan supaya dokumen perbankan Islam memasukkan klausa arbitration sebagai cara menyelesaikan konflik antara pelanggan dengan bank Islam. Pendekatan penyelesaian kes-kes melalui tribunal bertepatan dengan kehendak syariah kerana pihak-pihak yang terlibat boleh memilih untuk menjadikan prinsip-prinsip syariah sebagai asas penyelesaian konflik dan juga mereka boleh melantik 'hakam' mereka sendiri untuk menyelesaikan isu pertelagahan dengan merujuk kepada prinsip-prinsip syariah. A d a juga yang berpandangan bahawa satu bahagian khas ditubuhkan di Mahkamah Tinggi yang hanya terdiri daripada hakimhakim yang mahir dalam aspek-aspek syariah dan perbankan Islam. Cadangan ini mungkin boleh dilaksanakan tetapi isu yang perlu ditimbulkan di sini ialah apakah undang-undang yang bakal menjadi rujukan Bahagian Perbankan Islam di Mahkamah Tinggi? Dalam ketiadaan undang-undang bertulis Islam, rujukan akan dibuat kepada status dan juga prinsip-prinsip undang-undang lazim Inggeris mengikut saranan artikel 3 dan 5 Akta Undang-undang Sivil 1956. Akta Muamalah dan Perbankan Islam Oleh sebab banyak produk-produk perbankan Islam tidak diselia oleh sebuah akta khas berhubung dengan segala prinsip-prinsip syariah, maka banyak amalan perbankan Islam berada dalam keadaan 'tidak pasti.' Misalnya, amalan pajak gadai secara Islam atau dikenali sebagai al-rahn, amalan sewa beli secara Islam dan seumpamanya. Akta Bank Islam 1983 dan Akta Takaful 1984 adalah lebih berupa akta berbentuk regulatoy iaitu hanya mengawal cara mendapatkan lesen dan cara pelaksanaan operasi perbankan mengikut cara yang ditentukan oleh bank penyelia 682


iaitu Bank Negara Malaysia dan Kementerian Kewangan. Akta-akta ini tidak langsung menyediakan undang-undang substantif yang lebih terperinci seperti Akta Kontrak, Akta Jual Barang dan seumpamanya. Sehubungan itu, wajar kepada industri perbankan Islam di Malaysia untuk mempunyai satu kerangka perundangan yang lengkap dan komprehensif yang diluluskan oleh Parlimen sebagai satu akta yang mengawal dan menyusun segala amalan dan operasi perbankan Islam. Ini adalah untuk memberikan penjelasan undang-undang yang terpakai dan juga untuk mengelak saman terhadap mana-mana bank yang menjalankan beberapa produk yang bertentangan dengan akta sivil, tetapi sah pada pandangan syariah. Satu perkembangan yang menarik ialah Akta Suruhanjaya Sekuriti 2000 (pindaan) yang telah memasukkan dalam garis panduan untuk mengeluarkan Sijil Hutang Swasta Secara Islam (Islamic Private Debt Securities) beberapa syarat yang jelas untuk mendapat kelulusan syariah. Ini ialah satu perkembangan di mana status (sivil) telah memasukkan prinsip-prinsip syariah dalam status dan garis panduannya. Melalui pendekatan ini, tidak perlu diadakan satu akta yang berasingan, akta yang sedia ada boleh digunakan (untuk tujuan konvensional) tetapi dimasukkan beberapa pindaan dan lampiran serta garis panduan khusus berkenaan produk-produk perbankan dan kewangan Islam. Pasaran Kedua/Sekunder Yang Aktif Perkembangan perbankan Islam lebih menarik dengan kejayaan pasaran mewujudkan instrumen-instrumen kecairan Islam untuk tujuan kecairan dalam pasaran. Perkembangan di Malaysia adalah yang terulung di dunia Islam dan sekarang ini sedang merancang untuk perkembangannya ke peringkat antarabangsa bagi mewujudkan pasaran kewangan Islam antarabangsa yang berpusat di Labuan, sebuah pusat kewangan persisiran pantai.

Malaysia Sebagai Sebuah Negara [slam

Prospek dan Cabaran Sistem Muamalah Islam di Malaysia Sistem Muamalah Islam di Malaysia mempunyai prospek yang cerah kerana terdapat prasarana yang cukup untuk menjayakan projek yang besar ini. Tenaga manusia yang cukup, sokongan Kerajaan dan Bank Negara Malaysia adalah antara beberapa penggerak kepada kejayaan sistem ini di Malaysia. Namun, cabaran perbankan Islam di Malaysia berlaku dalam perkara-perkara berikut: i.

Sistem Perakaunan Islam yang menyeluruh yang diterima pakai oleh Lembaga Piawaian Perakaunan Malaysia.

ii.

Sistem perundangan yang kondusif kepada penyelesaian konflik perundangan berdasarkan prinsip-prinsip syariah.

iii.

Sistem percukaian yang menyokong dan kondusif kepada perkembangan dan penerimaan produk-produk perbankan Islam.

iv.

Produk-produk perbankan Islam yang mengikut piawaian antarabangsa untuk membolehkan produk-produk ini dipasarkan di pasaran antarabangsa dan ini dapat menjadikan Malaysia sebagai pusat kewangan Islam antarabangsa atau 'International Islamic Financial Supermarket.'

v.

Penyediaan tenaga pakar dan penyelidik sama ada sebagai jurubank atau pakar perunding syariah.

vi.

Pusat penyelidikan yang tersusun dan berkualiti tinggi untuk tujuan pendidikan, pengenalan produk-produk baru dan sebagai tempat rujukan antarabangsa.

684


Kesimpulan Sistem muamalah Islam di Malaysia telah melalui satu proses evolusi yang cukup menarik dan telah berjaya mengadakan segala aspek yang diperlukan untuk mewujudkan satu sistem muamalah yang menyeluruh iaitu aspek perbankan, insurans, pasaran modal dan juga pasaran hutang. Di samping itu, terdapat juga institusi-institusi pelaburan melalui unit amanah dan seumpamanya yang melengkapkan sistem muamalah ini. Kesemua prasarana telah diletakkan ditempatnya. Langkah susulan ialah berusaha untuk mengatasi beberapa cabaran seperti yang telah dibentangkan. Sekiranya kesemua cabaran ini dapat diatasi, InsyaAllah, Malaysia dan sistem muamalah akan menjadi rujukan kepada masyarakat antarabangsa.

685

INDEKS PEMBANGUNAN UMMAH KES MALAYSIA Tan Sri Dato' Seri (Dr.) Ahmad Sarji bin Abdul Hamid

emba embangunan adalah mengenai kegiatan manusia (individu/ masyarakat) dalam pengeluaran, pengagihan dan penggunaan barang-barang dan perkhidmatan, dengan menentukan pilihan-pilihan terhadap sumberdaya untuk mencapai kesejahteraan manusia. Pada dasarnya, definasi pembangunan dalam Islam adalah juga sama dengan definasi ini. Walau bagaimanapun, pembangunan dari perspektif Islam bertujuan untuk kebahagiaan hidup manusia ("human falah") yang dicapai dengan pengolahan sumberdaya alam atas dasar gotong royong dan penyertaan dengan mengikut syariah Allah. Sabda Rasulullah s.a.w. yang membawa maksud, "Bukanlah perbuatan kamu itu lebih baik(betul) sekiranya kamu meninggalkan kehidupan dunia kamu untuk mengejar akhirat kamu dan bukan juga tindakan kamu itu tepat jika kamu meninggalkan akhirat kamu semata-mata untuk mengejar kehidupan dunia kamu, tetapi hendaklah kamu mengejar dan mendapatkan kedua-duanya sekali." (Hadis riwayat Ibnu A'sakir).

687


Kesejahteraan "material" di dalam Islam menghendaki: (i)

bahawa ianya tidak boleh dicapai melalui pengeluaran barang-barang dan perkhidmatan yang dilarang syariah seperti judi, pelacuran, narkotik dan sebagainya;

(ii)

tidak boleh memperlebar jurang perbezaan antara yang miskin dan yang kaya; ini membawa pengertian bahawa pembangunan haruslah disertai dengan kesamarataan; dan

(iii)

tidak boleh membahayakan generasi sekarang atau generasi akan datang serta tidak boleh merosakkan lingkungan hidup.

Pada ringkasnya, pembangunan secara Islam adalah bertujuan untuk menciptakan keadilan sosio-ekonomi dan pemerataan pendapatan/ kesejahteraan bagi seluruh rakyat dengan dasar persaudaraan sejagat selaras dengan tuntutan Al-Quran dan beberapa sunnah yang sangat menekankan tegaknya keadilan dan persaudaraan. Pencapaian negara kita setakat ini telah diiktiraf oleh institusiinstitusi kewangan dan pembangunan dunia sebagai salah sebuah negara maju, bukan sahaja di kalangan negara-negara Islam, bahkan di kalangan negara-negara yang sedang membangun. Tahap pembangunan yang telah dicapai bukan sahaja telah menepati definasi "pembangunan" mengikut ukuran yang digunakan oleh institusi-institusi kewangan dan pembangunan dunia, bahkan menepati prinsip-prinsip pembangunan dari perspektif Islam. Beberapa agensi antarabangsa setiap tahun mengeluarkan laporan pembangunan yang komprehensif meliputi banyak negara dan ekonomi, termasuklah 57 buah negara ahli yang menganggotai Persidangan Pertubuhan Islam (OIC). Antara agensi-agensi tersebut adalah Bank Dunia dan Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu (PBB) melalui "United 688

Indeks Pembangunan Ummah - Kes Malaysia

Nations Development Programme" (UNDP). Laporan yang diterbitkan itu umumnya menyentuh pelbagai aspek pertumbuhan ekonomi, pembangunan dan sosio-ekonomi. Bagi tujuan menilai pencapaian proses pembangunan di negara-negara ini maka dua jenis indeks akan dibincangkan iaitu (a) Indeks Pembangunan P B B , dan (b) Indeks Pembangunan Bank Dunia. Di samping itu, saya juga akan menyentuh sedikit tentang indeks yang dibangunkan oleh Unit Perancang Ekonomi kita sendiri iaitu Indeks Komposit Pembangunan Malaysia. Indeks Pembangunan P B B Pembangunan menurut P B B melangkaui aspek pertumbuhan ekonomi dan perubahan dalam pendapatan negara atau pendapatan per kapita. Ianya juga berkaitan dengan penyediaan persekitaran atau suasana di mana orang ramai boleh memanfaatkan sepenuhnya potensi dan keupayaan mereka, supaya mereka dapat mencapai kehidupan yang produktif dan kreatif selaras dengan keperluan dan minat masing-masing. Menurut P B B lagi manusia merupakan aset penting negara dan dengan itu pembangunan adalah berkisar ke arah mempelbagaikan pilihan orang ramai. Perkara pokok bagi mempelbagaikan pilihan pula adalah usahausaha ke arah memperkasa keupayaan, supaya mereka dapat hidup dengan lebih lama dan sejahtera. Dengan itu mereka perlu diberi peluang untuk menimba ilmu, serta berupaya memiliki sumber-sumber yang diperlukan bagi mendapatkan kehidupan yang lebih selesa, dan boleh mengambil bahagian dalam aktiviti kemasyarakatan. Keperluan menimba ilmu ini bertepatan dengan saranan Rasulullah s.a.w. yang bermaksud, "Sesungguhnya sesiapa yang keluar untuk menuntut ilmu maka ia dilihat sebagai seorang pejuang 'fi sabilillah' hinggalah ia kembali." (Hadis riwayat al-Tarmizi dan al-Darimi).

689


P B B juga berpendapat pembangunan manusia harus meliputi aspek hakhak asasi dan kebebasan manusia. Sehubungan dengan perkara di atas, P B B pada setiap tahun menerbitkan dua laporan khusus iaitu Laporan Pembangunan Manusia (Human Development Report) dan Petunjuk Pembangunan Manusia P P M (Human Development Indicators). Kandungan utama Petunjuk Pembangunan Manusia P B B dinyatakan dalam Jadual 1.

J A D U A L 1 - PETUNJUK PEMBANGUNAN MANUSIA PBB 1.

Indeks Pembangunan Manusia

13. Struktur perdagangan

2.

Arah aliran Indeks Pembangunan

14. Aliran bantuan, modal swasta dan

Manusia

hutang

Manusia dan kemiskinan pendapatan

15. Keutamaan dalam perbelanjaan awam

4.

Arah aliran demografi

16. Pengangguran

5.

Penyediaan dan pekhidmatan kesihatan

17. Tenaga dan alam sekitar

6.

Krisis dan cabaran menangani kesihatan

18. Pelarian

3.

global

19. Indeks pembangunan berkaitan wanita

7.

Survival: kejayaan dan halangan

20. Usaha-usaha memperkasa kaum wanita

8.

Perbelanjaan awam untuk pendidikan

21. Jurang pendidikan lelaki dan wanita

9.

Kadar literasi dan persekolahan

22. Jurang ekonomi lelaki dan wanita

10. Ciptaan dan penyebaran teknologi

23. Penglibatan wanita dalam politik

11. Prestasi ekonomi

24

Instrumen hak asasi antarabangsa

12. Ketidaksaksamaan pendapatan dan

25.

Konvension hak pekerja

perbelanjaan

Selain daripada itu, laporan yang sama juga memantau usaha mencapai sasaran yang terkandung dalam Deklarasi Milenium, iaitu satu deklarasi yang diterimapakai oleh 189 negara pada Sidang Kemuncak Milenium yang diadakan pada bulan September 2000. Lapan sasaran yang terdapat dalam Sasaran Pembangunan Milenium disenaraikan dalam Jadual 2.

69d


JADUAL 2 - SASARAN PEMBANGUNAN MILENIUM PBB Sasaran 1 Sasaran 2

Menghapuskan kemiskinan dan kelaparan; Mencapai pendidikan universal di peringkat rendah;

Sasaran 3 Sasaran 4 Sasaran 5 Sasaran 6 Sasaran 7 Sasaran 8

Menggalakkan kesaksamaan gender; Mengurangkan kadar mortaliti kanak-kanak; Memperbaiki kesihatan ibu mengandung; Menghapuskan HIV/AIDS, malaria and lain-lain penyakit; Menjaga alam sekitar: tanah, air, bekalan air bersih dan sanitasi; dan Perkongsian global untuk pembangunan: peluang pekerjaan, akses kepada perubatan dan teknologi baru.

Setelah menilai kesemua parameter yang disenaraikan dalam Jadual 1 dan 2, setiap negara akan diberikan satu ranking. Petunjuk Pembangunan M a n u s i a 2003 yang dikeluarkan baru-baru i n i menunjukkan ranking 50 teratas sebahagian besarnya dikuasai oleh negara-negara barat dan hanya lima negara OIC - Brunei, Bahrain, Qatar, Kuwait dan United Arab Emirates - yang tersenarai dalam kumpulan yang sama seperti yang ditunjukkan dalam Jadual 3.

JADUAL 3 - RANKING 50 NEGARA TERATAS PPM-PBB 35

Norway

1

Germany

18

Poland

Iceland

2

Spain

19

Seychelles

36

Sweden

3

New Zealand

20

Bahrain

37

Austria

4

Italy

21

Hungary

38

Netherlands

5

Israel

22

Slovak Rep.

39

Belgium

6

Portugal

23

Uruguay

40

United States

1

Greece

24

Estonia

41

Canada

8

Cyprus

25

Costa Rica

42

Japan

9

Hong Kong

26

Chile

43

Switzerland

10

Barbados

27

Qatar

44

Lithuania

45

Denmark

11

Singapore

28

Ireland

12

Slovenia

29

Kuwait

46

United Kingdom

13

Korea, Dem. Rep 30

Croatia

47

Finland

14

Brunei

31

United Arab Emirates

48

Luxembourg

15

Czech Rep

32

Bahamas

49

Australia

16

Malta

33

Latvia

50

France

17

Argentina

34


Jadual 4 pula menunjukkan kedudukan kesemua negara OIC dalam Petunjuk Pembangunan Manusia, yang mana sebahagian besarnya (63%) mempunyai ranking yang melebihi 100. Dalam hal ini, Malaysia menduduki tangga yang ke-58 di peringkat dunia ataupun yang keenam di kalangan negara-negara OIC.

J A D U A L 4 - RANKING NEGARA OIC D A L A M P P M PBB Brunei

31

Turkey

96

Yemen

148

Bahrain

37

Palestine

98

Gambia

151

Qatar

44

Uzbekistan

101

Nigeria

152

Kuwait

46

Kyrgyz Rep

102

Djibouti

153

United Arab Emirates

48

Iran, Islamic Rep

106

Mauritania

154

Malaysia

58

Algeria

107

Senegal

156

Libya

61

Syrian Arab Rep

110

Guinea

157

Arab Saudi

73

Indonesia

112

Benin

159

Kazakhstan

76

Tajikistan

113

Cote d'lvoire

161

Suriname

77

Gabon

118

Chad

165

Oman

79

Egypt

120

Guinea-Bissau

166

Lebanon

83

Morocco

126

Mozambique

170

Maldives

86

Comoros

134

Mali

172

Turkeministan

87

Sudan

138

Burkina Faso

173

Azebaijan

89

Bangladesh

139

Niger

174

Jordan

90

Togo

141

Sierra Leone

175

Tunisia

91

Cameroon

142

Afghanistan

t.d.

Guyana

92

Pakistan

144

Iraq

t.d.

Albania

95

Uganda

147

Somalia

t.d.

Indeks Pembangunan Ekonomi Bank Dunia Bank Dunia juga setiap tahun menerbitkan Laporan Pembangunan Dunia, Petunjuk Pembangunan Dunia, Petunjuk Terpilih Pembangunan Dunia, Atlas Bank Dunia. Bank Dunia juga menerbitkan buku-buku yang berkisar tentang pembangunan, pertumbuhan ekonomi, globalisasi dan kemiskinan. Laporan Petunjuk Pembangunan Dunia amat lengkap dengan mengandungi lebih daripada 800 petunjuk. Petunjuk yang banyak


ini secara tak langsung menandakan betapa pembangunan sesebuah negara itu bukanlah sesuatu yang mudah dicapai. Banyak faktor yang mempengaruhi proses pembangunan sesebuah negara - sama ada faktor yang membantu atau mengekang pembangunan itu sendiri, dan sama ada unsur-unsur itu datang dari dalam atau luar negeri. Daripada lebih 800 petunjuk tersebut, Bank Dunia lebih menekankan kepada aspek pendapatan negara per kapita yang diukur secara nominal dan secara kuasa beli setara (purchasing power parity PPP). Bank Dunia juga memberi perhatian yang lebih terhadap usaha membasmi kemiskinan dan memperbaiki kesejahteraan hidup rakyat; perbelanjaan bagi tujuan pendidikan dan kesihatan; kemudahan pendidikan, kesihatan, bekalan air bersih, elektrik dan telefon serta kemudahan sanitasi; serta data-data penerimaan bantuan modal asing dan nisbah kebergantungan, negara pembiaya serta jumlah pembiayaan mereka. Bank Dunia mendapati bahawa negara-negara OIC secara berkumpulan mempunyai jumlah penduduk yang besar kira-kira 1.3 bilion atau 21.6% daripada keseluruhan penduduk dunia (Lihat Jadual 5). Mereka juga memiliki keluasan bumi yang besar kira-kira 32.3 juta kilometer persegi atau 24.2% daripada keseluruhan keluasan negaranegara di dunia ini. Biarpun mempunyai sumber tenaga manusia, pasaran, hasil bumi dan laut yang besar, adalah didapati pendapatan negara yang dihasilkan di negara-negara OIC hanya berjumlah US$1.3 trilion dalam tahun 2002 dan merupakan hanya 4.4% daripada keseluruhan pendapatan dunia. Pendapatan negara bagi keseluruhan 57 ahli OIC dalam tahun 2002 hanya merupakan 13.5% daripada pendapatan negara Amerika Syarikat, 32.1% daripada pendapatan negara Jepun, 73.0% daripada pendapatan negara Jerman.

693


JADUAL 6 - PENDAPATAN NEGARA 2002 SENARAI 20 TERATAS OIC US$B

Bukan OIC

%

%*

US$B

%

%*

Turki

174.0

12.7

0.6

Amerika Syarikat

10,110.1

34.1

32.6

Indonesia

149.9

11.0

0.5

Jepun

4,265.6

14.4

13.7

Iran

112.1

8.2

0.4

Jerman

1,870.4

6.3

6.0

Saudi Arabia

110.0

8.0

0.4

UK

1,486.2

5.0

4.8

Mesir

97.6

7.1

0.3

Perancis

1,342.7

4.5

4.3

Malaysia

86.0

6.3

0.3

China

1,209.5

4.1

3.9

Pakistan

59.2

4.3

0.2

Itali

1,097.9

3.7

3.5

Algeria

53.8

3.9

0.2

Kanada

700.5

2.4

2.3

Bangladesh

48.5

3.5

0.2

Mexico

596.7

2.0

1.9

UAE

45.7

3.3

0.1

Sepanyol

594.1

2.0

1.9

Nigeria

38.7

2.8

0.1

India

501.5

1.7

1.6

Iraq

36.4

2.7

0.1

Brazil

497.4

1.7

1.6

Morocco

35.4

2.6

0.1

Korea

473.0

1.6

1.5

Libya

27.7

2.0

0.1

Netherlands

386.8

1.3

1.2

Kazakhastan

22.3

1.6

0.1

Australia

386.6

1.3

1.2

Afghanistan

20.6

1.5

0.1

Russia

307.9

1.0

1.0

Tunisia

19.6

1.4

0.1

Switzerland

274.2

0.9

0.9

Syria

19.2

1.4

0.1

Belgium

239.9

0.8

0.8

Oman

19.1

1.4

0.1

Sweden

221.5

0.7

0.7

Kuwait

18.0

1.3

0.1

Austria

190.4

0.6

0.6

173.8

12.7

0.6

Lain-lain

2,927.5

9.9

9.4

1,367.6 100.0

4.4

Jumlah

29,680.4 100.0

95.6

Lain-lain Jumlah

* peratus dunia

694


Di kalangan negara-negara OIC, Malaysia menduduki tangga keenam apabila mencatatkan pendapatan negara berjumlah US$86 bilion dalam tahun 2002 dan menyumbang sebanyak 6.3% daripada jumlah keseluruhan pendapatan negara ahli-ahli OIC seperti yang dinyatakan dalam Jadual 6. Dari segi pendapatan per kapita pula, Malaysia menduduki tangga kesembilan (US$3,540) seperti yang ditunjukkan dalam Jadual 7. J A D U A L 7 - P E N D A P A T A N P E R K A P I T A 2002 S E N A R A I 20 T E R A T A S

OIC

Bukan O I C US$

US$

Kuwait 18,270 Brunei 12,500 Baharain 11,130 Qatar 9,076 United Arab Emirates 9,076 Oman 7,720 Arab Saudi 8,460 Lebanon 3,990 3,540 Malaysia 3,120 Gabon 2,936 Libya 2,500 Turki 2,090 Maldives 2,000 Tunisia 1,960 Suriname 1,835 Iraq 1,760 Jordan 1,720 Algeria 1,710 Iran 1,510 Kazakhastan

Luxembourg Switzerland Norway Amerika Syarikat Jepun Denmark Iceland United Kingdom Sweden Hong Kong Netherlands Ireland Finland Austria Belgium Jerman Kanada Perancis Singapura Australia

695

38,830 37,930 37,850 35,060 33,550 30,290 27,970 25,250 24,820 24,750 23,960 23,870 23,510 23,390 23,250 22,670 22,300 22,010 20,690 19,740


Selain daripada pendapatan negara, petunjuk-petunjuk lain yang dibangunkan oleh Bank Dunia secara terperincinya termasuklah usaha menghapuskan kemiskinan dan kelaparan; penyediaan pendidikan universal peringkat rendah; usaha menggalak penyertaan wanita dalam pendidikan; usaha mengurangkan kadar mortaliti kanak-kanak; memperbaiki kesihatan ibu dan kelahiran; perbelanjaan awam bagi setiap pelajar; perbelanjaan penggajian guru sekolah rendah; perbelanjaan kesihatan; nisbah guru kepada murid; kadar imunisasi kanak-kanak; kadar kejayaan rawatan batuk kering; bilangan doktor; bilangan katil; kadar kemasukan pesakit; dan keupayaan mendapatkan bekalan air bersih dan kemudahan sanitasi. Indeks Komposit Pembangunan Malaysia Di Malaysia sendiri, Unit Perancang Ekonomi (UPE) di Jabatan Perdana Menteri telah juga membangunkan satu Indeks Komposit Pembangunan (IKP), yang merupakan skor purata Indeks Pembangunan Ekonomi (IPE) dan Indeks Pembangunan Sosial (IPS). IPE adalah peratusan skor terpiawai petunjuk keluaran dalam negara kasar per kapita, kadar pengangguran, kadar perbandaran, pendapatan bulanan purata, bilangan kereta dan motosikal berdaftar bagi setiap 1,000 penduduk dan bilangan telefon bagi setiap 1,000 penduduk. IPS adalah peratusan skor terpiawai petunjuk kadar kemiskinan, peratus penduduk yang mendapat liputan bekalan air paip dan elektrik, bilangan doktor bagi setiap 10,000 penduduk dan kadar kematian bayi bagi setiap 1,000 kelahiran hidup. (Lihat Jadual 8). Negeri-negeri yang mempunyai IKP yang lebih tinggi daripada purata negara adalah dikategorikan sebagai negeri lebih maju (Johor, Melaka, Negeri Sembilan, Perak, Pulau Pinang, Selangor dan Wilayah Persekutuan), manakala negeri-negeri yang mempunyai IKP lebih rendah daripada purata negara adalah dikategorikan sebagai negeri kurang maju


J A D U A L 8 - INDEKS KOMPOSIT PEMBANGUNAN, 2000-2003 Negeri Petunjuk

Lebih Maju

Negeri Kurang Maju

Malaysia

Indeks Pembangunan Ekonomi (IPE)

2000 2003

105.9 106.1

93.1 93.7

99.5 99.9

Pendapatan Per Kapita (RM)

2000 2003

104.8

95.1 100.4

100.0 105.5

2000 2003

105.7 93.5

96.6

100.0 88.6

2000 2003

105.6 106.6

90.2 91.1

100.0 101.0

1999 2002

104.3

90.7 112.0

100.0 121.8

2000 2003

105.7 108.8

93.0

100.0

bagi setiap 1,000 Penduduk

96.6

102.7

Telefon bagi setiap

2000

107.6

2002

111.6

90.5 94.4

100.0

1,000 Penduduk Indeks Pembangunan

2000 2003

104.9

94.7

113.3

102.5

100.0 107.9

1999 2002

105.6 123.9

109.1

Penduduk yang Mendapat Liputan Bekalan Air Paip

2000

106.6 106.9

95.6 96.5

100.0

Penduduk yang Mendapat Liputan Bekalan Elektrik

2000 2002

103.9

96.1

104.0

96.1

100.0 100.4

Kadar Kematian Bayi setiap

1998

102.5

94.2

100.0

1,000 Kelahiran Hidup

2000

123.5

112.1

119.1

Bilangan Doktor bagi setiap

2000

10,000 Penduduk

2002

105.9 108.2

96.8 98.4

100.0 101.5

Indeks Komposit

2000 2003

105.4

93.9

100.0

109.7 4.1

98.1

103.9

Kadar Pengangguran

Kadar Perbandaran

Pendapatan Bulanan Purata

Kereta & Motosikal Berdaftar

Sosial (IPS) Kadar Kemiskinan

Pembangunan (IKP)

110.1

125.1

2002

85.9

91.0

4.5 % perubahan dalam Indeks Sumber: Kajian Semula Rancangan Malaysia Kelapan 697

103.6

100.0 118.8

100.3

3.9


(Kedah, Kelantan, Pahang, Perlis, Sabah, Sarawak dan Terengganu). Tujuan I K P ini dibangunkan ialah untuk memastikan perancangan pembangunan yang bersepadu dan seimbang berlaku di antara negeri, dengan mempelbagaikan asas ekonomi, membangunkan aktiviti berasaskan pengetahuan dan menyediakan infrastruktur sosial yang lebih baik terutamanya di negeri-negeri kurang maju. Pendek kata, I K P boleh digunakan untuk mengukur tahap pembangunan antara negeri-negeri di Malaysia. Dalam tempoh kajian semula Rancangan Malaysia Kelapan (20012005), peningkatan I K P menunjukkan bahawa semua negeri mencatat peningkatan pembangunan ekonomi dan sosial. Negeri-negeri lebih maju sebagai satu kumpulan mencatatkan peningkatan I K P sebanyak 4.3 mata atau 4.1%. Peningkatan ini menunjukkan tahap kegiatan ekonomi., pendapatan dan kualiti hidup yang lebih tinggi di negeri-negeri yang berkenaan. Dalam tempoh yang sama, negeri-negeri kurang maju telah mencatat peningkatan I K P sebanyak 4.2 mata atau 4.5%, berikutan daripada peningkatan pendapatan bulanan purata dan pengurangan kadar kematian bayi. Perdagangan Sebagai Pendukung Pembangunan Malaysia Rasulullah s.a.w. bersabda melalui sebuah hadis yang membawa maksud, "Didorong atas kamu berniaga kerana dalamnya ialah sembilan persepuluh daripada rezeki." (Hadis riwayat Bukhari). Jadual 9 menunjukkan kedudukan Malaysia secara perbandingan dengan beberapa buah negara OIC terpilih dari segi perdagangan. Jadual 9 juga memberikan kita gambaran tentang kerjasama perdagangan sesama negara Islam di mana tahap perdagangan sesama negara Islam masih berada pada paras yang rendah: hanya 12.2% daripada perdagangan 618


negara-negara dijalankan dengan negara Islam yang lain. Ini bermakna bahawa 87.8% daripada perdagangan negara-negara Islam adalah dengan negara bukan Islam, tertutama sekali negara-negara maju. Walaupun dari segi angka mutlak jumlah perdagangan Malaysia menduduki tempat teratas di kalangan 14 buah negara yang lain, dari segi tahap perdagangan sesama negara Islam, Malaysia menduduki tempat ke empat. (Sila lihat Jadual 10 dan Jadual 11). J A D U A L 9 - PERDAGANGAN DI ANTARA NEGARA OIC TERPILIH (2001) Bil

Negara

Jumlah Perdagangan

Perdagangan Sesama

Perdagangan Sesama

(US$ juta)

Negara Islam

Negara Islam

US$juta)

(%)

1

Arab Saudi

109,960

(2)

13,937

(2)

12.67

2

Bahrain

12,241

(12)

2,143

(11)

17.51

(4)

3

Brunei

4,782

(14)

355

(14)

7.42

(13)

(8)

4

Indonesia

103,671

(3)

10,273

(3)

9.91

(12)

5

Iran

41,854

(6)

4,558

(7)

10.89

(10)

6

Kuwait

24,249

(7)

3,813

(8)

15.72

(6)

7

Libya

15,603

(10)

1,854

(12)

11.88

(9)

8

Malaysia

161,871

(1)

9,993

(4)

6.17

(14)

9

Mesir

16,747

(9)

2,667

(9)

15.93

(5)

10

Pakistan

19,410

(8)

6,430

(6)

33.13

(1)

11

Qatar

14,423

(11)

1,431

(13)

9.92

(ID

12

Syria

11,821

(13)

2,239

(10)

18.94

(2)

Turki

64,005

(5)

8,983

(5)

14.03

(7)

(4)

14,820

0)

17.88

(3)

13 14

U.A.E Jumlah

82,885

83,498

683,522

12.22

Jika perdagangan sesama negara Islam diukur sebagai suatu peratusan daripada jumlah perdagangan, Malaysia menduduki tempat terakhir. Selain daripada kuasa beli yang rendah di kalangan negaranegara Islam, beberapa faktor lain juga dikenalpasti sebagai punca 699


JADUAL 10 - EKSPORT DARI NEGARA OIC TERPILIH (2001) Bil

Negara

Jumlah Eksport (US$juta)

1

Arab Saudi

2

Bahrain

8,668

3

Brunei

4

Eksport

Negara Islam

Negara Islam

(US$juta)

(%)

10,307

(1)

14.63

(4)

(1)

676

(13)

7.80

(11)

3,640

(14)

24

(14)

0.66

(14)

Indonesia

64,874

(3)

5,109

(3)

7.88

(10)

5

Iran

23,716

(6)

2,812

(6)

11.86

(8)

6

Kuwait

16,310

(7)

2,118

(7)

12.99

(5)

7

Libya

11,249

(8)

1,243

(10)

11.05

(9)

8

Malaysia

88,005

(1)

5,004

(4)

S.69

(13)

9

Mesir

4,114

(13)

965

(11)

23.46

(2)

10

Pakistan

9,207

(10)

1,979

(8)

21.49

(3)

11

Qatar

10,676

(9)

784

(12)

7.34

(12)

12

Syria

5,469

(12)

1,317

(9)

24.08

(I)

13

Turki

30,262

(5)

(5)

12.94

(6)

14

UA.E

46,638

(4)

(2)

12.51

(7)

Jumlah

70,453

Eksport ke

393,281

(2)

3,916 5,836 42,090

10.70

dagangan yang rendah sesama negara Islam. Di antaranya ialah kecenderungan negara-negara Islam membeli melalui bekas negara penjajah mereka.


JADUAL 11 - IMPORT KE NEGARA OIC TERPILIH (2001) Bil

Negara

Jumlah Import

Import dari

Import dari

(US$ juta)

Negara Islam

Negara Islam

(US$juta)

(%)

1

Arab Saudi

2 3 4

Indonesia

38,797

5

Iran

18,138

6

Kuwait

7,939

7

Libya

8 9

39,507

(2)

3,630

(6)

9.19

(13)

Bahrain

3,573

(13)

1,467

(10)

41.06

(2)

Brunei

1,142

(14)

331

(14)

28.98

(3)

(3)

5,164

(2)

13.31

(11)

(6)

1,746

(7)

9.63

(12)

(9)

1,695

(9)

21.35

(5)

4,354

(11)

611

(13)

14.03

(9)

Malaysia

73,866

(1)

4,989

(4)

6.75

(14)

Mesir

12,633

(7)

1,702

(8)

13.47

(10)

10

Pakistan

10,203

(8)

4,451

(5)

43.62

(1)

11

Qatar

3,747

(12)

647

(12)

17.27

(6)

12

Syria

6,352

(10)

922

(11)

14.52

(8)

13

Turki

33,743

(5)

5,067

(3)

15.02

(7)

14

U.A.E

36,247

(4)

8,984

(1)

24.79

(4)

Jumlah

290,241

41,406

14.27

Penelitian ke atas Jadual 9, Jadual 10 dan Jadual 11 membuktikan bahawa M a l a y s i a adalah merupakan sebuah negara Islam yang terkehadapan dari segi perdagangan antarabangsa. Kejayaan Malaysia dari segi perdagangan antarabangsa telah menempatkan negara dalam senarai dua puluh teratas negara perdagangan dunia. Jika dilihat daripada Jadual 12, adalah juga jelas bahawa Malaysia merupakan satu-satunya negara Islam dalam senarai tersebut. Negara Islam lain yang paling hampir dengan Malaysia ialah Arab Saudi di tangga kedua puluh tiga. Arab Saudi sebahagian besar eksportnya merupakan bahan minyak mentah dibandingkan dengan Malaysia yang eksportnya meliputi 701


JADUAL 12 - NEGARA PERDAGANGAN BARANGAN UTAMA 2002 - SENARAI 20 TERATAS Rank

Pengeksport

Nilai

Bahagian

(US$B)

(%)

Rank

Pengimport

Nilai

Bahagian

(US$B)

(%)

1

A. Syarikat

693.9

10.7

1

A. Syarikat

1202.4

18.0

2

Jerman

613.1

9.5

2

Jerman

493.7

7.4

3

Jepun

416.7

6.5

3

United Kingdom

345.3

5.2

4

Peranchis

331.8

5.1

4

Jepun

337.2

5.0

5

China

325.6

5.0

5

Peranchis

329.3

4.9

6

United Kingdom

279.6

4.3

6

China

295.2

4.4

7

Kanada

252.4

3.9

7

Itali

243.0

3.6

8

Itali

251.0

3.9

8

Kanada

227.5

3.4

9

Netherlands

244.3

3.8

9

Netherlands

219.8

3.3

10

Belgium

214.0

3.3

10

Hong Kong,

207.2

3.1

11

Hong Kong

201.2

3.1

11

Belgium

197.4

2.9

12

Korea Selatan

162.5

2.5

12

Mexico

173.1

2.6

13

Mexico

160.7

2.5

13

Sepanyol

154.7

2.3

14

Taiwan

135.1

2.1

14

Korea Selatan

152.1

2.3

15

Singapura

125.2

1.9

15

Singapura

116.4

1.7

16

Sepanyol

119.1

1.8

16

Taiwan

112.6

1.7

17

Rusia

106.9

1.7

17

Switzerland

83.7

1.3

18

Malaysia

93.3

1.4

18

Malaysia

79.9

1.2

19

Ireland

88.2

1.4

19

Austria

78.0

1.2

20

Switzerland

87.9

1.4

20

Australia

72.7

1.1

Sumber: World Trade Organization

barangan perkilangan (produk elektronik dan elektrik) di samping komoditi utama yang telah diproses. Membangunkan Indeks Pembangunan Islam (IPI) Adalah jelas bahawa daripada petunjuk-petunjuk pembangunan yang disediakan oleh sama ada oleh P B B , Bank Dunia dan yang diusahakan oleh U P E , rancangan-rancangan pembangunan di Malaysia adalah ke arah "Al-Falah" di dunia dan akhirat, meningkatkan ekonomi, berniaga, berindustri, meningkatkan tahap pendidikan dan kesihatan,


mengamalkan cara hidup sihat, meneroka dan menguasai teknologi baru, memelihara hak-hak asasi dan persekitaran. Tujuan pokok syariah Islam adalah untuk mewujudkan kesejahteraan ummat manusia (maslahah 'ummah), baik maslahah dunia maupun akhirat. Kerana itu, kesejahteraan ekonomi manusia yang bersifat material, bukan semata menjadi tujuan kebijakan pembangunan, tetapi juga diimbangi dengan pembangunan nilainilai moral-spritual. Dengan ini, saya mencadangkan supaya dibangunkan satu Indeks Pembangunan Islam (IPI) sebagai tambahan kepada Indeks Pembangunan Ekonomi (IPE) dan Indeks Pembangunan Sosial (IPS) yang sedia ada. Ketiga-tiga indeks ini akan mewujudkan satu kerangka Indeks yang besar yang dinamakan Indeks Pembangunan Ummah (IPU). Methodologi Membangunkan IPI Memandangkan Islam adalah luas skopnya dan mencakupi seluruh bidang kehidupan, ibadat, muamalat, munakahat dan jinayat, maka petanda-petanda yang dikumpulkan merangkumi pelbagai aspek. Dengan ini dicadangkan supaya Indeks Pembangunan Islam terdiri daripada petanda-petanda dalam Jadual 13. Bagi mencerminkan aspek kerohanian serta keperluan menunaikan rukun Islam, data mengenai bilangan masjid dan surau, kutipan zakat dan bilangan amil, bilangan pendeposit Tabung Haji dan jumlah deposit mereka telah diperolehi. Selain daripada ibadat yang meliputi hubungan manusia dengan Allah, pembentukan IPI juga mengambil kira bidang muamalat. Muamalat dalam pengertian umum adalah difahamkan sebagai aturan mengenai hubungan antara manusia; dalam pengertian khususnya, difahami sebagai aturan Islam tentang ekonomi. Dalam hubungannya dengan manusia ia berkait rapat dengan segala bentuk pertukaran dan interaksi untuk memenuhi keperluan material, yang sebahagian besarnya meliputi bidang ekonomi iaitu kewangan, perbankan, amanah saham, takaful, tabung haji dan seumpamanya. 703


Dalam hubungan ini, data-data mengenai perbankan Islam, takaful dan pelaburan unit amanah telah juga dikumpulkan bagi mencerminkan pengamalan sistem muamalat. Mengadakan sistem muamalat dan mengamalkannya mengikut prinsip-prinsip Islam adalah merupakan satu cabang utama dalam kehidupan beragama. Apatah lagi apabila ia J A D U A L 13 - P E T U N J U K B A G I INDEKS P E M B A N G U N A N I S L A M Indeks Pembangunan Ekonomi (IPE) Pendapatan per kapita Gunatenaga Jalanraya berturap Kenderaan berdaftar Pelanggan telefon Indeks Pembangunan Sosial (IPS) Bilangan sekolah Bilangan kanak-kanak sekolah Bilangan guru sekolah Bilangan doktor/doktor gigi Bilangan hospital Bilangan katil hospital Indeks Pembangunan Islam (IPI) Kutipan zakat (rukun Islam ke3) Bilangan amil (berkaitan rukun Islam ke3) Aset perbankan Islam (muammalat) Aset takaful (muamalat) Bilangan pelabur PNB (muamalat) ' Nilai aset bersih pelabur PNB (muamalat) Bilangan masjid (berkaitan rukun Islam ke 2) Bilangan surau (berkaitan rukun Islam ke 2) Bilangan pendeposit Tabung Haji (berkaitan rukun Islam ke 5) Jumlah deposit di Tabung Haji (berkaitan rukun Islam ke 5) Profesional Bumiputera Bilangan sekolah agama Bilangan murid sekolah agama Bilangan guru sekolah agama Indeks Pembangunan Ummah (IPU)


diamalkan ke arah pembanterasan kemiskinan umat Islam, meninggikan taraf hidup mereka dan seterusnya mengangkat martabat dan agama Islam (Jadual 14). Mobilisasi tabungan sangat penting untuk mewujudkan tujuantujuan sosio-ekonomi. Tabungan yang masuk dalam sistem perbankan, unit-unit saham amanah dan sebagainya dapat diproduktifkan bagi kesejahteraan rakyat. Islam menuntut agar harta digunakan untuk kegiatan produktif. Kehadiran bank syariah yang beroperasi tanpa bunga melalui produk mudharabah dan musyarakah sangat efektif untuk mencapai tujuan-tujuan ekonomi Islam. Strategi pertumbuhan ekonomi menurut Islam harus disertai dengan keadilan sosial. Islam sangat mengutuk penumpuan aset di tangan segelintir orang sahaja. Firman Allah swt yang bermaksud, "Supaya harta itu tidak beredar di kalangan orang kaya saja di antara kamu." (Surah Al-Hasyr: 7). Penubuhan Permodalan Nasional Berhad (PNB) adalah satu contoh pengamalan prinsip Islam yang menuntut pengagihan kekayaan yang berimbang di dalam negara. Ditubuh atas dasar mempercepatkan penyertaan masyarakat Bumiputera dalam sektor korporat, menanam budaya menabung serta meningkatkan taraf ekonomi mereka, P N B setakat ini telah menunjukkan kejayaan dalam perkara-perkara berikut: (i)

menyumbang lebih kurang 3.0 mata peratusan kepada pemilikan saham Bumiputera dalam syarikat-syarikat berhad yang berada di paras 18.7% pada tahun 2002;

(ii)

P N B dan dana saham amanahnya menyumbang lebih kurang 10% kepada permodalan pasaran saham (market capitalization) di Bursa Saham Kuala Lumpur ( B S K L ) ;

705


(iii)

menerajui industri saham amanah di Malaysia dengan menguasai 29.3% bahagian pasaran saiz dana dibenarkan, 44.7% bahagian pasaran unit amanah dalam edaran dan 57.0% bahagian pasaran nilai aset bersih industri unit amanah;

(iv)

menguasai ekuiti syarikat-syarikat besar tersenarai di B S K L seperti Maybank, Golden Hope, Northport, Kumpulan Guthrie, Sime Darby, M N I dan M N I R B ;

(v)

kepercayaan masyarakat Bumiputera yang rata-rata umat Islam seperti yang dicerminkan oleh lebih tujuh juta akaun dan masyarakat bukan Bumiputera melalui lebih 700,000 akaun; dan

(vi)

pulangan pelaburan yang kompetitif kepada pemegang unit yang mana sehingga kini lebih RM40.0 bilion telah diagihkan kepada pelabur sejak tahun 1981.

Berbalik kepada IPI tadi, sekumpulan lagi data yang juga merangkumi bidang muamalat ialah mengenai pendidikan agama sekolah, guru dan murid - serta usaha-usaha untuk melahirkan profesional Islam dalam pelbagai bidang termasuk akauntan, arkitek, doktor, doktor gigi, doktor veterinar, jurutera, juru ukur dan peguam. Setelah data mutlak (absolute) ini diperolehi, setiap satunya adalah ditukar menjadi indeks dengan menggunakan peratus perubahan tahunan bagi tujuan penyeragaman. Tahun 1990 adalah diambil sebagai tahun asas. Dengan terhasilnya indeks bagi setiap petanda, maka dapatlah dibentuk satu Indeks Pembangunan Islam bagi tempoh 1990 hingga 2002 dengan menggunakan wajaran atau "weight" yang ditetapkan secara "arbitrary", dan sedikit sebanyak mencerminkan kepentingan setiap petanda tersebut.

707


Analisis IPI IPI yang terhasil itu (biarpun masih belum lengkap) menunjukkan peningkatan yang amat pesat dan mendadak sepanjang tahun 1990an. Walaupun berlaku penyederhanaan dalam tahun 1997-98 akibat kegawatan ekonomi, kadar pertumbuhan IPI telah melantun semula dalam tahun 1999 hingga 2001 sebelum menjadi perlahan kembali dalam tahun 2002. Pada umumnya, IPI telah berkembang dengan lebih pesat sesudah kemelesetan tahun 1998 dengan kadar sebanyak 28.7% setahun berbanding dengan 21.3% dalam tahun 1991 hingga 1998. Bagi keseluruhan tempoh yang dikaji, IPI telah meningkat pada kadar purata tahunan yang amat memberangsangkan iaitu 23.8% (Lihat Jadual 15).

J A D U A L 15 - RINGKASAN PRESTASI INDEKS PEMBANGUNAN 1991-98

Indeks Pembangunan Ekonomi (IPE) Indeks Pembangunan Sosial (IPS) Indeks Pembangunan Islam (IPI) Indeks Pembangunan Ummah (IPU)

7.6 3.7 21.3 14.8

1991-02 1999-02 % perubahan tahunan 3.9 1.7 28.7 21.6

6.4 3.0 23.8 16.4

Adalah jelas daripada Jadual 14 dan 15, walaupun aspek ibadah seperti bilangan masjid dan kutipan zakat meningkat dalam tahun-tahun tersebut, apa yang lebih menyerlah mengenai ekonomi Islam di Malaysia ialah kejayaan dalam bidang muamalat, terutama dari segi kewangan, perbankan, takaful, saham amanah dan deposit Tabung Haji. Bermula dengan Bank Islam dan diikuti oleh pengenalan produk-produk dan perkhidmatan Islam oleh bank konvensional, kini konsep dan amalan mualamat Islam telah dipraktikkan tanpa rasa ragu oleh orang Islam, malah turut disertai oleh bukan Islam, serta telah menjangkau bidangbidang lain seperti pelaburan dan pasaran modal, takaful, kewangan, venture capital dan sebagainya. C i r i khas aspek muamalat adalah cakupannya yang luas yang dapat berkembang sesuai dengan perkembangan zaman dan perubahan tempat. Muamalat dalam ekonomi 708


lebih tampak sifat universalnya oleh kerana ianya tidak membezabezakan orang Islam dan bukan Islam, sebagaimana yang tersirat dalam satu ungkapan oleh Saidina A l i : "Dalam bidang muamalat kewajipan mereka adalah kewajipan kita dan hak mereka adalah hak kita." Selain daripada membuat analisis "time series", prestasi IPI juga boleh dibandingkan dengan indeks konvensional termasuk Indeks Pembangunan Ekonomi ( P E ) dan Indeks Pembangunan Sosial (IPS). Bagi tujuan ini beberapa petanda pembangunan ekonomi dan sosial yang biasa digunakan telah dipilih bagi tempoh yang sama. Jika dibandingkan dengan IPI, adalah jelas perkembangan IPE dan IPS adalah lebih perlahan iaitu masing-masing sebanyak 6.4% dan 3.0% setahun, jauh lebih perlahan berbanding 23.8% setahun yang dicatatkan oleh IPI. Dengan mengambil kira ketiga-tiga indeks ini, satu indeks yang dinamakan Indeks Pembangunan Ummah (IPU) boleh dihasilkan (Lihat Jadual 16). I P U adalah merangkumi petanda-petanda yang digunakan oleh negara-negara lain disamping mengandungi petanda-

J A D U A L 16 - % PERUBAHAN INDEKS PEMBANGUNAN

709


petanda yang menjurus ke arah tuntutan agama. Pada umumnya, I P U berkembang pada kadar 14.8% setahun bagi tempoh 1991 hingga 1998 sebelum menjadi lebih pesat sebanyak 21.6% setahun dalam tahun 1999 hingga 2002, didorong sebahagian besarnya oleh kerancakan usaha Kerajaan untuk menerap dan melaksanakan syiar dan ajaran Islam bagi pembangunan Malaysia. Adalah diharapkan bahawa OIC akan menggunakan Indeks Pembangunan Ummah ini untuk mengukur tahap pembangunan negara-negara Islam. Keadilan Sosial Di samping aspek pembangunan ekonomi dan sosial, agama Islam adalah juga merupakan satu agama yang adil dan menekankan kepada perlaksanaan keadilan dan menuntut umatnya supaya berlaku adil. Ini jelas di dalam firman Allah yang bermaksud, "Wahai orang-orang yang beriman, hendaklah kamu semua sentiasa menjadi orang-orang yang menegakkan keadilan kerana Allah, lagi menerangkan kebenaran; dan jangan sekali-kali kebencian kamu terhadap sesuatu kaum itu mendorong kamu kepada tidak melakukan keadilan. Hendaklah kamu berlaku adil kerana sikap itu lebih hampir kepada taqwa. Dan bertakwalah kepada Allah, sesungguhnya Allah Maha Mengetahui dengan mendalam akan apa yang kamu lakukan". (Surah al-Maidah: 5:8) Persamaan Hak Sesama Manusia Di dalam Islam tidak ada keistimewaan antara satu sama lain, baik dari seorang individu dengan individu yang lain, satu kelompok dengan kelompok yang lain atau kerana bangsa, warna kulit dan sebagainya. Ini jelas dalam firman Allah yang bermaksud,

710


"Wahai umat manusia! Sesungguhnya Kami telah menciptakan kamu dari lelaki dan perempuan, dan Kami telah menjadikan kamu berbagai bangsa dan bersukupuak, supaya kamu berkenal-kenalan (dan beramah mesra antara satu dengan yang lain). Sesungguhnya semuliamulia kamu di sisi Allah ialah orang yang lebih taqwanya di antara kamu (bukan yang lebih keturunan atau bangsanya). Sesungguhnya Allah Maha Mengetahui, lagi Maha Mendalam PengetahuanNya (akan keadaan dan amalan kamu)." (Surah al-Hujurat: 13) Perlembagaan Persekutuan juga menyebut "Semua orang adalah sama rata di sisi undang-undang dan berhak mendapat perlindungan yang sama rata di sisi undang-undang." Peruntukan ini bermakna bahawa tidak boleh ada perbezaan terhadap warganegara semata-mata oleh sebab ugama, kaum, keturunan dan tempat lahir (dan terbaru, jantina) dalam mana-mana undang-undang. Banyak amalan di M a l a y s i a yang membuktikan wujudnya persamaan hak ini, seperti memberi gaji yang sama untuk jenis pekerjaan yang sama tanpa mengira jantina di sektor awam. Ini adalah satu hak yang masih diperjuangkan oleh kaum wanita di negara lain. Di Malaysia peluang untuk mendapatkan pendidikan adalah terbuka kepada semua sehinggakan kadar celik huruf di negara ini adalah 93.9% pada tahun 2001. Mengenai peluang-peluang pekerjaan pula, kadar pengangguran 3.4% pada tahun 2003 adalah kadar yang paling rendah di antara negaranegara di dunia. Perkhidmatan sosial yang menjaga kepentingan dan kebajikan rakyatnya amat jelas dalam dasar perkhidmatan kesihatan untuk semua. Kita boleh berbangga dengan petunjuk-petunjuk kesihatan di negara ini

711


seperti kadar nisbah doktor-penduduk yang semakin baik (1,445 penduduk bagi setiap doktor pada tahun 2001 berbanding 2,533 penduduk bagi setiap doktor pada tahun 1990); kadar kematian bayi yang menurun (13 orang bagi setiap 1,000 kelahiran pada tahun 1990 kepada 5.7 orang pada tahun 2002); dan jangka hayat yang meningkat bagi kedua-dua jantina, iaitu 73 tahun bagi lelaki dan 75 tahun bagi perempuan. Kejayaan dasar ekonomi negara telah memberi kesan positif kepada pembangunan sosial. Pencapaian negara kita boleh dilihat daripada statistik-statistik berikut: (i)

Risalah "The Malaysian Economy in Figures 2003" yang diterbitkan oleh Unit Perancang Ekonomi, Jabatan Perdana Menteri melaporkan bahawa dari segi petunjuk ekonomi, keluaran dalam negara kasar telah bertambah dari RM193,422 juta pada tahun 1999 kepada RM229,202 juta pada tahun 2003. Indeks Harga Pengguna telah turun dari 3.1% pada tahun 1990 kepada 1.5% setahun pada tahun 2003;

(ii)

Dari segi tenaga kerja pula, bilangannya telah meningkat dari 7 juta pada tahun 1990 kepada lebih 10 juta pada tahun 2003. Dari segi jantina, walaupun kadar penglibatan tenaga buruh lelaki tidak menunjukkan begitu banyak perubahan, namun bagi wanita, kadarnya telah meningkat. Ini mungkin ada kaitannya dengan prinsip memberi peluang yang sama kepada semua tanpa mengira jantina dan juga hasil daripada Dasar Wanita Negara yang dilancarkan pada akhir tahun 1980an;

(iii)

Dari segi kualiti hidup, kesemua indeksnya menunjukkan kenaikan berbanding tahun 1980, kecuali dalam aspek alam sekitar. A d a beberapa petunjuk yang digunakan bagi mengukur kualiti hidup ini ialah kemasukan ke sekolah rendah; nisbah pelajar-guru; kadar celik huruf, nisbah 712


J A D U A L 17 - INDEKS KUALITI HIDUP MALAYSIA Indeks Pendapatan dan Agihan Kehidupan Bekerja Pengangkutan dan Komunikasi Kesihatan Pendidikan Perumahan Alam Sekitar Kehidupan Keluarga Penyertaan Sosial Keselamatan Awam Budaya dan Hiburan

Indeks Kualiti Hidup Malaysia

1980

2000

77.39 106.13 87.36 83.24 85.97 90.52 103.86 85.46 81.55 78.40 -

109.10 119.13 115.11 114.18 113.25 116.32 100.24 103.62 110.86 83.99 106.96 108.43

86.22

doktor-penduduk; kadar kelahiran, kadar kematian, kadar kematian bayi, jangka hayat; jumlah katil di hospital dan klinik; pelanggan telefon tetap, pelanggan telefon selular, pelanggan internet; jumlah perbatuan jalanraya; jumlah perbatuan jalan keretapi; bekalan elektrik dan air (Lihat Jadual 17); dan (iv)

Dari segi kemiskinan pula, peratus isi rumah yang miskin juga telah berkurangan. Secara keseluruhannya, peratus isi rumah yang miskin telah berkurangan dari 49.3% pada tahun 1970 kepada 4.5% pada tahun 2001.

Kesimpulan Indeks Pembangunan Ummah membuktikan bahawa Malaysia adalah sebuah negara Islam, yang berusaha secara berterusan untuk mengamalkan ajaran dan prinsip Islam dalam pembangunan negara. M a l a y s i a melaksanakan program-program pembangunan untuk mewujudkan manusia yang bertakwa dan berpegang teguh kepada keempat-empat falsafah iaitu tauhid, rubbiyah, khalifah dan tazkiyah. 713


Di samping itu, berdasarkan kepada fakta-fakta yang dikemukakan di atas adalah didapati bahawa keadilan sosial daripada perspektif Islam telah sedia wujud di Malaysia sedangkan banyak negara-negara membangun sedang menghadapi masalah-masalah yang berhubung dengan keadilan. Perlu diakui bahawa kekuatan ekonomi dan keadilan sosial merupakan pra-syarat dan tunjang kepada kekuatan ummah sebagaimana sabda Rasulullah s.a.w. di dalam sebuah hadis yang membawa maksud, "Sesungguhnya seorang Mukmin yang kuat adalah lebih baik dan lebih dikasihi oleh Allah dari Mukmin yang lemah." (Hadis riwayat Muslim).

77?

BAHAGIAN

PERANAN DAN KEMAJUAN WANITA ISLAM

PENCAPAIAN WANITA MALAYSIA Prof. Emeritus Datuk Dr. Nik Safiah Karim Sinopsis "Bagi mengintegrasikan wanita dalam pembangunan negara selaras dengan kemampuan dan kehendak wanita bagi mempertingkatkan mutu kehidupan, membasmi kemiskinan, menghapuskan kejahilan dan buta huruf, dan menegakkan negara aman, makmur dan sentosa." Matlamat (b) Dasar Wanita Negara Pada amnya, kaum wanita di Malaysia telah memperoleh kejayaan yang membanggakan berkat usaha wanita sendiri disertai perancangan kerajaan yang tersusun dan kerjasama yang erat antara kerajaan dengan badan-badan sukarela (NGO). Perbincangan Pencapaian wanita Malaysia dapat diberi perhatian kepada aspek-aspek berikut: a) Penglibatan wanita sejak zaman pramerdeka dan selepas merdeka. b) Pengaruh pergolakan global melalui persidanganpersidangan wanita sedunia. c) Respons Kerajaan Malaysia yang positif terhadap usahausaha pembangunan wanita. d) Perkongsian bijak antara kerajaan dengan N G O . 717


Penglibatan Wanita pada Zaman Pramerdeka dan Selepas Merdeka Semangat berpersatuan dan menyusun rancangan bagi kesejahteraan kaum wanita telah mula muncul sejak tahun 40-an dan 50-an l a g i . Contohnya, Perkumpulan Perempuan ( W l ) , yang diperkenalkan oleh isteri-isteri pegawai British yang menumpukan perhatian kepada wanita luar bandar. Selepas merdeka, isteri-isteri pembesar Malaysia dan pegawai kanan dalam pentadbiran telah mengambil alih tugas-tugas isteri-isteri pegawai British. Di kalangan wanita Melayu, kewujudan U M N O dan seterusnya sayap wanitanya, Kaum Ibu U M N O , juga telah menimbulkan kegiatan-kegiatan yang bercorak kebajikan dan bertujuan untuk meningkatkan kedudukan wanita. D i kalangan pergerakan mubaligh Kristian, misalnya Y W C A , terdapat juga kegiatan kebajikan untuk kaum wanita. Kesimpulannya, walaupun tidak wujud usaha kerajaan secara sedar untuk mengadakan kegiatan dan rancangan bagi meningkatkan kedudukan wanita, gerakan sukarela telah muncul sejak zaman pramerdeka lagi. Gerakan ini telah menjadi semakin pesat apabila tercapainya kemerdekaan. Dengan kata lain, bibit perjuangan kaum wanita telah muncul sejak awal-awal lagi. Pengaruh Pergolakan Global Usaha pembangunan wanita di Malaysia secara sedar bermula dengan munculnya kesedaran pada tahap antarabagsa, khususnya melalui kegiatan-kegiatan yang disusun oleh Pertubuhan Bangsa-bangsa Bersatu ( P B B ) . Antara perkara-perkara utama yang berlaku di Barat, yang menimbulkan kesedaran dan tindakan-tindakan positif berkaitan dengan wanita termasuklah:a) b)

Pergerakan Pembebasan Wanita. Gesaan supaya P B B menangani isu-isu wanita

Pencapaian Wanita Malaysia

c) d)

Perlantikan wanita ke jawatan-jawatan penting di P B B . Pengistiaran tahun 1975 sebagai Tahun Wanita Antarabangsa

e) f)

Persidangan Wanita Sedunia yang pertama di Mexico City. Persetujuan untuk 10 tahun selepas Tahun Wanita Antarabangsa (1976-1985) Dekad Wanita Bangsa-bangsa Bersatu (UN Decade for Women). Persetujuan supaya diadakan dua lagi Persidangan Wanita Sedunia, iaitu pada tahun 1980 (pertengahan Dekad Wanita) dan 1985 (akhir Dekad Wanita).

g)

h)

Kesedaran bahawa jangka masa 10 tahun tidak cukup bagi menangani masalah wanita di seluruh dunia, dan memutuskan bahawa 10 tahun lagi diperlukan, diikuti dengan persidangan wanita sedunia yang ketiga pada akhir jangka waktu tersebut.

Kesemuanya terdapat empat Persidangan Wanita Sedunia, iaitu: Pertama Kedua Ketiga Keempat

-

1975 1980 1985 1995

-

Mexico City Copenhagen Nairobi Beijing

Pada akhir setiap persidangan, perwakilan pulang dengan sebuah dokumen mengandungi cadangan tentang langkah dan Strategi bagi menangani masalah wanita di negara masing-masing. Dokumendokumen ini ialah: 1975 1985

-

1995

-

Rancangan Tindakan Dunia Forward looking strategies for the advancement or women to the year 2000 Landasan Bertindak Beijing


Selepas persidangan keempat di Beijing, disetujui bahawa masih banyak yang perlu dibincangkan dan dicari penyelesaian berkaitan dengan masalah yang dihadapi oleh wanita. Maka diputuskan supaya diadakan persidangan setiap lima tahun sekali. Yang terakhir ialah pada tahun 2000. i)

Pada persidangan wanita sedunia yang pertama (1975) tiga ketetapan penting telah disetujui, iaitu: •

• •

Negara-negara yang belum mempunyai jentera kerajaan bagi menangani hal ehwal wanita diminta menubuhkan jentera tersebut. Negara-negara yang belum mempunyai dasar tentang wanita diminta menggubal dasar tersebut Negara-negara ahli hendaklah menyusun strategi dan langkah bagi pembangunan wanita di negara masing-masing.

Kesimpulannya, pada tahap antarabangsa wujud kesedaran dan pelbagai kegiatan yang bertujuan untuk membangunkan wanita. Semua ini meninggalkan kesan ke atas Malaysia, yang telah menghadiri semua persidangan dan membawa pulang maklumat dan keputusan yang dibuat untuk dilaksanakan. Respons Kerajaan Malaysia Satu perkara yang amat membanggakan ialah hakikat bahawa Kerajaan Malaysia memberikan tindak balas yang sangat positif terhadap usaha-usaha pembangunan wanita yang digerakkan oleh inisiatif antarabangsa itu. Oleh sebab itulah maka proses pembangunan wanita amat berjaya di Malaysia. Berikut dihuraikan aspek-aspek tindak balas positif Kerajaan Malaysia terhadap usaha membangunkan wanita di negara ini.

720


a)

Penyertaan dalam Persidangan-persidangan Wanita Setiap kali ada pertemuan wanita pada peringkat antarabangsa, M a l a y s i a telah menghantar delegasi rasmi, iaitu sejak Persidangan-persidangan antarabangsa lain. Akibatnya Kerajaan Malaysia amat prihatin terhadap keputusan-keputusan yang dibuat di persidangan-persidangan ini dan berusaha sedaya upaya untuk melaksanakannya.

b)

Jentera Kerajaan bagi Menangani Hal Ehwal Wanita Salah satu tindakan awal yang dilakukan oleh Kerajaan Malaysia sebagai respons kepada cadangan-cadangan Persidangan Wanita Sedunia yang pertama ialah menubuhkan sebuah jentera kerajaan bagi tujuan menangani, hal ehwal wanita. Sebelum ini, tidak ada sebuah badan khusus yang ditubuhkan walaupun sejak tahun 60-an lagi sudah wujud gesaan kalangan pertubuhanpertubuhan wanita supaya kerajaan mewujudkan sebuah Biro Wanita. Jentera kerajaan ini berbentuk majlis penasihat, yang ditubuhkan pada tahun 1976 (setahun selepas pengisytiharan Tahun Wanita Antarabangsa) yang diberi nama (dalam bahasa Inggeris) National Council for the Integration of Women in Development, atau ringkasnya N A C I W I D . Badan ini, pada mulanya, terletak di Jabatan Perdana Menteri, tetapi telah berpindah-pindah apabila wujud Menteri atau Timbalan Menteri yang ditugaskan, antara lain, untuk menjaga hal ehwal wanita. Nama N A C I W I D kini telah diubah menjadi "Majlis Penasihat Wanita Negara", selaras dengan penubuhan sebuah kementerian khusus bagi wanita dan dengan tugas serta pendekatan baharu dalam menangani hal ehwal wanita.

721


(c)

Dasar Wanita Negara Persidangan Wanita Sedunia yang pertama juga telah menggesa negara-negara yang belum mempunyai dasar bagi menangani hal ehwal wanita di negara masing-masing supaya dengan segera menggubalnya. Usaha N A C I W I D Penggal Ketiga dan Keempat telah menghasilkan sebuah dokumen yang diberikan nama "Dasar Wanita Negara." Dokumen ini menjadi pegangan bukan sahaja oleh pegawai-pegawai kerajaan tetapi juga oleh N G O wanita dan pihak-pihak lain yang terlibat dengan proses pembangunan wanita.

(d)

Wanita dalam Rancangan Malaysia Tindakan kerajaan yang amat berkesan dalam konteks pembangunan wanita ialah pernyataan yang tegas dalam Rancangan Malaysia. Dengan penuh kesedaran tentang betapa pentingnya kaum wanita dilibatkan akan dalam arus perdana rancangan pembangunan negara, kerajaan secara sedar memasukkan aspek pembangunan wanita dalam rancangan tersebut. Ini dilakukan dalam bentuk mewujudkan satu bab khusus untuk wanita bermula dengan Rancangan Malaysia Keenam. Dengan cara ini, terdapat fokus yang nyata tentang wanita disertai penyusunan strategi bagi memajukan mereka dan peruntukan yang mencukupi bagi melaksanakan strategi-strategi yang dikenal pasti. Kini bab khusus tentang wanita menjadi satu ciri yang kekal dalam dokumen Rancangan Malaysia, iaitu sejak Rancangan Keenam. Diharap fokus Kerajaan Malaysia terhadap kaum wanita di negara ini akan berterusan, kerana ini akan menentukan kejayaan wanita akan terus tercapai.

722


(e)

Perkongsian Bijak antara Kerajaan dengan N G O Satu faktor yang menjadikan pembangunan wanita Malaysia begitu berjaya ialah faktor kerjasama yang erat antara kerajaan dengan N G O . Lazimnya N G O mempunyai pendirian yang kritikal terhadap kerajaan, yang ditubuhkan untuk membela nasib ahliahlinya, terutama apabila keputusan dan tindakan kerajaan dianggap tidak mengguntungkan rakyat. Tidak demikian halnya dengan N G O wanita di negara ini. Wujud perkongsian bijak (smart partnership) antara kedua-dua pihak, dalam erti kata lain pihak N G O telah tampil ke hadapan bagi melaksanakan projek-projek yang dirancangkan oleh kerajaan. Ini selari dengan sikap N G O yang bersedia menyokong dan membantu segala usaha kerajaan yang membangunkan dan memajukan wanita, Hasilnya, taraf kejayaan yang dicapai oleh wanita amat tinggi kerana kerjasama yang wujud menentukan projek-projek yang dirancangkan dapat dilaksanakan dengan segera dan berkesan.

(f)

Penubuhan Kementerian Pembangunan Wanita dan Keluarga Kemuncak kejayaan wanita di negara ini terbukti dengan tertubuhnya sebuah kementerian khusus bagi menangani hal ehwal wanita. Kementerian Pembangunan Wanita dan keluarga pada awal abad ke-21 dapat dianggap sebagai bukti kepercayaan kerajaan terhadap sumbangan dan keupayaan wanita dalam proses pembangunan negara.

723


Aspek-aspek Kejayaan Wanita Malaysia Terdapat sekurang-kurangnya empat petunjuk yang boleh digunakan bagi mengukur kejayaan wanita Malaysia. Petunjuk-petunjuk ini ialah: a)

Pendidikan • • •

•

b)

Peluang pendidikan terbuka luas kepada semua kanak-kanak tidak kira jantina. Pencapaian pelajar perempuan dalam bidang akademik amat baik. Dalam aspek kenaikan pangkat sudah terdapat sejumlah wanita yang diberi peluang memegang teraju pentadbiran. Namun begitu, matlamat Persidangan Beijing untuk mencapai 30% dalam semua bidang masih belum tercapai Dalam bidang pendidikan dan latihan, kaum wanita telah meneroka banyak bidang baru.

Ekonomi •

Didapati bahawa kaum wanita di negara ini telah memberi sumbangan yang amat besar ke arah pembangunan ekonomi. Wanita membentuk sebahagian besar daripada guna tenaga yang diperlukan.

•

Dalam sektor tertentu, jumlah wanita semakin meningkat. Wanita telah menyesuaikan diri dengan menjalani kursus-kursus kemahiran yang relevan. Wanita telah menerokai bidang-bidang baru dalam kegiatan ekonomi.

• •

724


c)

Kesihatan •

•

•

d)

Secara amnya, taraf kesihatan wanita di negara ini membanggakan. Sebahagian besar wanita mendapat akses kepada perkhidmatan kesihatan yang asas. Kesedaran wanita terhadap kepentingan kesihatan agak tinggi, walaupun dalam beberapa aspek masih boleh ditingkatkan. Wanita mulai sedar tentang penyakit-penyakit yang datang melalui perhubungan seks dengan suami/ lelaki yang berpenyakit (sexually-transmitted)

Perundangan •

• •

•

Keadaan undang-undang yang berkaitan dengan wanita sentiasa mendapat perhatian pihak-pihak yang relevan terutama N G O wanita. Sumbangan N G O wanita terhadap kepentingan wanita dari segi undang-undang membanggakan.. Ada undang-undang yang sedia ada dipinda bagi kepentingan wanita; ada undang-undang yang baru digubal mengikut keperluan. Litrasi undang-undang di kalangan wanita semakin meningkat walaupun usaha-usaha i n i perlu diteruskan.

725


Kesimpulan a. b. c. d.

e.

Pada amnya wanita Malaysia telah mencatit taraf kejayaan yang amat memuaskan. Sebahagian daripada kej ayaan ini terbit dari pada pergolakan yang berlaku pada tahap global. Sebahagian lagi berlaku oleh sebab Kerajaan Malaysia secara sedar menyusun strategi bagi membangunkan wanita Malaysia. Wanita Malaysia telah mengambil peluang yang diberikan untuk membaiki diri mereka dan menyambut seruan kerajaan supaya ikut serta dalam pembangunan negara. Perkongsian bijak antara Kerajaan dengan N G O wanita telah membantu mencapai kejayaan bagi wanita Malaysia. Padi menguning di tepi paya, Terasa aman alam semesta; Tinggi manusia kerana budinya, Tinggi bangsa kerana wanitanya.

726

PERANAN WANITA DALAM PEMERINTAHAN DAN KEPIMPINAN SESEBUAH NEGARA ISLAM Dr. Sharifah Hayaati bt. Syed Ismail

Sinopsis

P

englibatan Wanita dalam politik secara langsung apatah lagi di tahap kepimpinan negara dinafikan oleh golongan ulama terdahulu. Mereka berhujah dengan nas Al-Qur'an, hadith dan sejarah sahabat. Walaupun begitu, dalam hujah-hujah ini terdapat ruang-ruang yang boleh dihujah kembali yang akhirnya menjurus ke arah penglibatan wanita dalam bidang politik adalah harus. Ini seperti yang dikemukakan oleh ulama'-ulama' terkemudian. Walaupun begitu, wanita yang terlibat dalam politik ini perlu mengutamakan tugas asasi mereka seperti tanggungjawab dalam keluarga.

Pendahuluan Kedudukan dan peranan wanita dalam pemerintahan Islam suatu aspek yang tidak pernah diketepikan dalam ajaran Islam. Malah kedatangan Islam itu sendiri telah mengubah segala status buruk, lemah dan tertindas yang dilalui oleh wanita pada zaman pra-Islam. Kedudukan dan pengiktirafan ini dapat dilihat melalui sumber al-Qur'an, al-Sunnah dan ijtihad para ulama' dalam pelbagai isu yang melibatkan mereka. 727


Surah al-Nisa' dan Maryam adalah antara tanda Allah s.w.t. memberi penghargaan dan perlindungan terhadap kaum H a w a . Antara perbincangan utama yang berkisar tentang kaum wanita ini ialah kedudukan dan peranan mereka dalam pemerintahan Islam. Penulisan ini akan meninjau status dan peranan mereka dalam pemerintahan dengan memberi penumpuan kepada aspek perbahasan hukum tentang peranan mereka dalam bidang pentadbiran dan politik negara. Penulisan ini juga akan mengambil Malaysia sebagai subjek perbincangan tentang perkembangan wanita dalam kedua-dua bidang penting tersebut selain penulis merumuskan tindakan yang perlu diberi perhatian oleh wanita Islam dalam meningkatkan peranan kepimpinan mereka. Kedudukan Wanita dalam Sistem Pemerintahan Negara Islam Negara Islam ialah negara yang mengamalkan sistem pemerintahan berasaskan keadilan, kesamarataan, penyatuan dan syura yang selaras dengan al-Qur'an dan al-Sunnah. Persoalan kedudukan dan peranan wanita dalam pemerintahan negara juga ialah salah satu tumpuan yang tidak dipinggirkan selaras dengan prinsip-prinsip amalan tersebut yang telah dilaksanakan sejak kedatangan Islam itu sendiri. Dalil utama yang menunjukkan kedudukan ini ialah firman Allah yang bermaksud; 1

"Dan orang-orang yang beriman lelaki dan perempuan, sebahagian mereka ialah penolong kepada sebahagian yang lain. Mereka menyuruh (mengerjakan) perbuatan yang baik dan mencegah kemungkaran".

I. Surah al-Taubah: 71

728

Peranan Wanita dalam Pemerintahan dan Kepimpinan Sesebuah Negara Islam

Dalil lain misalnya firman Allah yang bermaksud;

2

"Barangsiapa berbuat kebaikan daripada lelaki atau perempuan padahal ia beriman, maka kami akan hidupkannya dengan penghidupan yang baik". Selain daripada kedudukan wanita yang diberi perhatian dan layanan sama rata, Islam juga melindungi hak wanita melalui konsep penjagaan wali dan suami serta hak pemilikan harta. Di bawah konsep penjagaan wali, wanita diberi perlindungan apabila bapa atau penjaga bertanggungjawab melindungi anak perempuan dengan menjaga keselamatannya sehinggalah apabila anak ini ingin mendirikan rumah tangga di mana anak tersebut perlu mendapatkan keizinan wali sebagai timbal balik ke atas penjagaan yang telah diberikan. Malah peranan bapa atau wali dalam melindungi anak perempuan berterusan sehinggalah anak tersebut telah berumah tangga. Pernikahan itu juga perlu diwalikan oleh bapa tersebut. Atau sekiranya bapa tidak ada, maka wali akan berpindah kepada waris lelaki yang lain mengikut tertib hierarki yang telah ditetapkan dalam Syariat. Ini ialah salah satu bentuk jaminan perlindungan yang ditetapkan kepada kaum wanita dalam Islam. Selain daripada bapa sebagai pelindung kepada wanita, suami juga diamanahkan untuk melindungi mereka apabila telah berumah tangga. Perlindungan termasuk kepimpinan, nafkah dan kasih sayang suami terhadap isteri ialah kewajipan yang bersandarkan kepada pandangan majoriti ulama' yang bersumberkan kepada firman A l l a h yang bermaksud:

2.

Surah al-Nahl: 97

729


"Lelaki ialah pemimpin yang bertanggungjawab ke atas wanita. Oleh kerana itu, Allah telah melebihkan kaum lelaki (dengan beberapa keistimewaan daripada kaum wanita). Dan juga kerana lelaki telah membelanjakan (memberikan nafkah) sebahagian dari pada harta mereka". 3

Perlindungan dari sudut pemilikan harta juga telah dinyatakan dalam al-Qur'an, di mana wanita mempunyai hak penuh ke atas harta yang dimiliki atau hasil yang diperoleh dari pada titik peluhnya sendiri. Segala bentuk pencerobohan tanpa izin wanita tersebut dianggap sebagai suatu jenayah berdasarkan firman Allah yang bermaksud; 4

"Bagi lelaki itu apa yang ia usahakan dan bagi wanita apa yang mereka usahakan ". Dengan adanya kedudukan dan perlindungan dalam sistem pemerintahan Islam terhadap wanita, makalahirlah persoalan seterusnya iaitu peranan mereka dalam pemerintahan. Peranan wanita dalam pemerintahan adalah sangat penting walaupun tidak memiliki fizikal segagah dan sekuat kaum lelaki. Ia bermula daripada peranan wanita dalam melahirkan generasi yang merupakan rakyat yang akan memainkan peranan dan memberikan sumbangan kepada negara kepada peranan mendidik, memberi kasih sayang dan seterusnya menyediakan suasana bahagia, aman dan damai dalam rumah tangga. Peranan penting ini telah digambarkan dalam sebuah hadith Rasulullah s.a.w yang bermaksud: "Ibu itu ialah sekolah, sekiranya ia disediakan anda sebenarnya telah menyediakan bangsa yang baik akar umbi nya".

3.

Surah al-Nisa': 34

4.

Surah al-Nisa': 32

730


Dengan peranan utama inilah maka terdapat hadith Rasulullah s.a.w. yang mengatakan bahawa wanita itu ialah tiang negara, sekiranya baik wanita maka baiklah (stabil) negara tersebut. Peranan dalaman yang bersifat asas dan fundamental ini kemudiannya berkembang sejajar dengan perkembangan keupayaan wanita dalam pendidikan dan ekonomi. Iaitu sebagai sebagai sumber manusia atau guna tenaga mahir dan separamahir dalam pelbagai sektor yang menyumbang kepada pembangunan negara. Malah perkembangan peranan wanita dalam pemerintahan dapat dilihat apabila wanita turut berperanan sebagai pemimpin dan pentadbir yang melibatkan urusan-urusan utama seperti penggubalan dasar dan pembuatan keputusan sama ada dalam organisasi di pelbagai peringkat mahupun dalam kepimpinan masyarakat di pelbagai peringkat kawasan atau bahagian tertentu. Perkembangan ini dapat dilihat melalui peranan yang telah dimainkan oleh wanita di Malaysia. Namun dalam membincangkan peranan wanita dalam pemerintahan ini, penulis hanya akan menumpukan kepada peranan wanita dalam pentadbiran dan politik menurut Islam. Peranan Wanita dalam Pentadbiran Menurut Islam Wanita dalam pentadbiran iaitu yang melibatkan antara lain usahausaha perancangan, pengorganisasian, perundingan, latihan, pembuatan keputusan dan pelaksanaan polisi ialah bidang yang tidak terdapat hukumnya secara jelas dan terperinci dalam al-Qur'an dan al-Sunnah. Maka penentuan hukum kepada peranan dan sumbangan wanita dalam pemerintahan melalui pentadbiran ini diputuskan oleh ulama' berdasarkan sumber dalil dan amalan yang berlaku pada zaman tertentu.

731


Menurut Ibn. Hazm, wanita diharuskan (dibenarkan) untuk menyumbang dalam urusan pentadbiran berdasarkan kepada hadith Rasulullah s.a.w. yang bermaksud: 3

"Setiap kamu adalah pemimpin dan setiap pemimpin adalah bertanggungjawab atas yang dipimpinnya ". Selain daripada berpegang kepada nas al-Qur'an dalam Surah alTaubah, Ayat 71 yang telah dinyatakan sebelum ini. Pandangan ini juga telah diutarakan oleh Mohamad A l i Qutb dalam bukunya Baiah al-nisa' dengan berdasarkan kepada nas al-Qur'an yang bermaksud: 6

"Kaum wanita mempunyai hak-hak yang harus mereka perolehi dan mempunyai kewajipan yang harus mereka tunaikan ". Prof. Dr. Hamka dalam mentafsirkan ayat ini berpendapat, kaum wanita mempunyai hak dan kewajipan sebagaimana kaum lelaki. Kewajipan ini bukanlah kewajipan untuk mentaati dan berkhidmat untuk suami semata-mata. Bahkan mereka juga mendapat 'taklif dari pada Allah dalam hal-hal yang bersangkutan dengan keimanan, amal soleh, ibadat, mua'malat dan sebagainya. Antaranya, kaum wanita juga berbai'ah bersama-sama Nabi Muhammad s.a.w. sebagaimana kaum lelaki. Ini ialah salah satu bentuk pentadbiran tidak langsung yang dilakukan oleh kaum wanita pada ketika itu selain ia juga boleh dianggap sebagai hujah politik. Iaitu sebagai bukti sokongan atau undi yang diberi kepada kepimpinan tertentu. 7

5.

Sahih Bukhari, Jld.3, h.121

6.

Surah al-Baqarah: 228

7.

Prof. Dr Hamka, Tafsir al-Azhar, jld. 1-2-3, t.t. h. 213


Hal yang sama juga dinyatakan oleh al-'Allamah Jalaludin Muhammad dan Jalaludin Abdul Rahman dalam buku tafsir mereka bertajuk Tafsir al-lmamain al-Jalalain. Juga diasaskan kepada firman Allah dalam Surah al-Nisa': 34. 8

Menurut tafsiran Ibn Jarir dalam buku tafsir al-Qur'an yang terkenal dengan tafsir Ibn Kathir, ayat ini menunjukkan bahawa setiap amal baik yang dilakukan oleh seseorang itu, tidak kira sama ada lelaki mahupun perempuan akan dibalas baik. Begitu pula sebaliknya. Manakala Prof. Dr. Hamka pula menambah bahawa ayat ini diturunkan bertujuan supaya manusia giat berusaha dan tidak hanya duduk beranganangan dan termenung sahaja. Seseorang itu akan diberi ganjaran berdasarkan usahanya itu. Dalam hal ini, melibatkan diri dalam kerja pentadbiran juga ialah suatu usaha yang baik iaitu untuk menguruskan dan mengatur sesuatu urusan bagi mencapai objektif pembangunan sesebuah organisasi. Pandangan yang sama juga telah dikemukakan oleh Dr. Yusuf al-Qaradhawi dalam bukunya fiqh al-Daulah Fi al-Islam. 9

10

Penglibatan wanita dalam pentadbiran dapat dilihat melalui kemampuan yang ditunjukkan oleh Zubaidah binti Jaafar iaitu isteri kepada khalifah Harun al-Rasyid (786M-809M) dalam mengarahkan sekumpulan masyarakat untuk menggali parit atau tali air dari Mesopotamia ke Mekah yang dinamakan sebagai A i n Zubaidah' . Ini adalah antara contoh yang sangat dikagumi oleh penulis. 11

Tali air ini ialah lambang kebijaksanaan dan kewibawaan wanita Islam dalam urusan pentadbiran dan kepimpinan pada ketika itu.

733


Walaupun tanpa teknologi yang tinggi, beliau mampu mengorganisasi dan memimpin sekumpulan masyarakat dalam membina tali air tersebut yang dikagumi sehingga ke hari ini. Tali air tersebut yang kini dalam kajian pembinaan semula oleh Kerajaan Saudi bukan sahaja dahulunya telah memudahkan para musafir untuk mendapatkan bekalan air malah memungkinkan ibadat haji disempurnakan dengan baik di negara padang pasir. l2

Antara wanita-wanita Islam yang telah mencatat sejarah atas peranan mereka yang besar dalam pemerintahan Islam ialah para isteri Rasulullah s.a.w. sendiri, anakandanya Saidatina Fatimah r.a., Sumayyah U m m u ' A m m a r r.a., Ummu Salamah, al-Syifa' binti Abdullah alAdawiyyah dan ramai lagi. Hakikatnya, wanita yang berperanan dalam pentadbiran bukan sekadar memenuhi tuntutan atau keperluan tenaga kerja atau sumber manusia sahaja tetapi mampu menyumbang idea dan kepakaran sesuai dengan pencapaian akademik wanita yang semakin meningkat khususnya di Malaysia. Wanita juga mampu memainkan peranan dalam pentadbiran dengan berkesan apabila mereka diakui mempunyai kelebihan sebagai perunding yang berkesan. Hal ini dinyatakan oleh penulis-penulis Barat, antaranya menurut Jan Grant; 13

"Women are seen by many as having potential female attributes including collaboration, affiliation and nurturing that these characteristics are particularly relevant to modern organisation, that emphasis on people skills and more collaboration business strategies ".

734


Selain daripada pandangan di atas, John Harvey dalam bukunya 'Making it Happen' juga menganggap bahawa wanita mempunyai daya intuisi yang kuat di samping perasaan bertanggungjawab dalam memastikan setiap urusan dapat dilakukan dengan betul, sebagaimana katanya: "The emergence of more atsenior positions will, I believe, be of immense help to industry. Women seem to me to have better intuitive capabilities and a deeper in built sense of fundamental responsibility. They are prepared to stick with details longer than men, and to ensure that things are actually done right". Pandangan ini mengetengahkan beberapa kemampuan wanita dalam menjalankan urusan pentadbiran yang kadang kala dirasakan sebagai memiliki sifat ketelitian yang lebih berbanding kaum lelaki. Dengan mengambil pengalaman yang berlaku di Malaysia, kita dapati sumbangan wanita khususnya dalam bidang pentadbiran dan amnya bidang-bidang yang lain adalah sangat memberangsangkan berdasarkan kepada statistik penglibatan wanita dalam tempoh 10 tahun dalam sektor awam , iaitu antara tahun 1983-1993. Penglibatan mereka telah meningkat dari pada 30% pada tahun 1983 kepada 35% pada tahun 1990 dan meningkat lagi kepada 47% pada tahun 1993. Peranan-peranan pentadbiran yang diceburi antaranya: 14

a) b) c) d)

Merancang dan menggubal dasar. Pelaksana & Penasihat. Mengumpul maklumat dan maklum balas sesuatu dasar. Menyesuaikan dasar dengan perubahan wanita.

14. Rancangan Malaysia Keenam, h.239

735


Peranan Wanita dalam Kepimpinan Politik Menurut Islam Penglibatan wanita di bidang politik boleh dibahagikan kepada 2 bahagian, iaitu, penglibatan secara langsung dan penglibatan secara tidak langsung. Penglibatan secara tidak langsung antaranya seperti menjadi pengundi dalam pilihanraya, penganalisis dan peranan lain yang tidak terlibat secara praktikal dalam pemerintahan dan kepimpinan. Manakala penglibatan secara langsung pula seperti menjadi Perdana Menteri, Menteri, Ahli Parlimen, Wakil Rakyat dan pelbagai jawatan lain yang berfungsi sebagai pemimpin dalam sesebuah pemerintahan. Para ulama' sebulat suara berpendapat tidak harus bagi wanita menjawat jawatan Ketua Negara. Mereka sepakat mengatakan bahawa kaum wanita tidak hams melibatkan diri dengan kedudukan berkenaan berasaskan kepada firman Allah yang bermaksud : 15

16

"Kaum lelaki ialah pemimpin bagi kaum wanita" Menurut tafsiran Ibn Kathir, ayat di atas menunjukkan kepimpinan kaum lelaki ke atas kaum wanita dalam hal-hal rumah tangga dan kepimpinan. Ini jelas apabila para Nabi dan Rasul adalah di kalangan kaum lelaki. Baginda Rasulullah (s.a.w.) juga berpendapat seperti itu yang bermaksud: 17

18

"Tidak akan mencapai kemenangan kaum yang menyandarkan urusan (kepimpinan) kepada kaum wanita" 18

736


Merujuk kepada hadith tersebut, Muhammad bin ' A l i bin Muhammad al-Shawkani dalam buku hadithnya yang terkenal Nail atAwtar mengatakan para fuqaha' sepakat mengatakan bahawa kaum wanita itu tidak harus menjadi kadi atau ketua yang berperanan memutuskan sesuatu hukum. Hanya Imam Abu Hanifah sahaja yang tidak mensyaratkan lelaki sebagai kadi kecuali dalam memutuskan hukum yang bersangkutan dengan kes-kes hudud seperti zina dan mencuri. 19

Mengikut Dr. Zaidan Abdul Baqi, Athar daripada Sayyidina A l i bin A b i Talib juga dijadikan dalil bagi mengukuhkan lagi pandangan ini. la bermaksud: 20

"Wahai manusia! janganlah kamu mentaati wanita dan jangan kamu biarkan mereka menguruskan urusan hidup". Sebahagian ulama' memberikan pandangan mereka tentang hal ini dengan merujuk kepada ketidakupayaan wanita menjadi saksi dalam memutuskan sesuatu kesalahan jenayah yang bersabit dengan hukuman hudud dan qisas. Ketidakupayaan ini disebabkan kesaksian mereka dalam hal-hal tersebut tidak diterima dalam Islam. 21

Kenyataan hukum ini bukanlah menjadi pokok perbincangan penulisan ini, kerana ia jelas daripada persepakatan para ulama'. Dalam sistem perhukuman Islam 'ijmak para fuqaha' merupakan salah satu daripada sumber hukum yang muktabar. Pandangan-pandangan di atas antaranya diutarakan oleh Mustafa al-Siba'i, Muhammad A l i Qutb dan 22


Abu A l a al-Maududi. Dalam konteks di Malaysia jawatan tertinggi yang dinamakan sebagai khalifah ini tidak berbangkit kerana ketua negara Malaysia adalah Yang DiPertuan Agong (YDPA) di samping budaya politik yang dikuasai oleh kaum lelaki telah menunjukkan kemampuan berpolitik secara berkesan. Pokok perbincangan yang hendak dipaparkan ialah tentang jawatan lain selain daripada jawatan khalifah yang telah dinyatakan di atas. Sebenarnya, para fuqaha' samada salaf mahu pun khalaf telah memberikan pandangan yang berbeza berhubung hal ini. Perbezaan pandangan ini adalah ekoran daripada ketiadaan suatu dalil jelas dan muktamad samada daripada al-Qur'an mahupun al- Sunnah yang jelas menerangkan hal tersebut. Menurut A b u l A ' l a al-Maududi, kaum wanita tidak boleb dibebankan dengan tanggungjawab politik kerana ia adalah bidang bagi kaum lelaki. Namun, pandangan kaum wanita boleh diambil di dalam perkara-perkara politik. Ini bererti kaum wanita itu boleh mengundi tetapi tidak boleh diundi menurut beliau. Dalil yang dikemukakan bagi menguatkan pandangan ini ialah sabda Nabi s.a.w yang diriwayatkan oleh Abu Bakrah bermaksud : 23

2 4

"Tidak akan mencapai kemenangan kaum yang menyandarkan urusan (pimpinan) mereka kepada kaum wanita". Kenyataan yang sama juga dikemukakan oleh Muhammad ' A l i Qutb yang menukilkan pandangan daripada para ulama' mutaqaddimin. Menurut beliau, para ulama' mutaqaddimin juga berpendapat sedemikian

738


dengan alasan bahawa keterlibatan wanita itu hanya akan membawa kepincangan dan kemusnahan kepada pimpinan tersebut. 25

Alasan-alasan lain yang dikaitkan dengan kenyataan ini ialah kelemahan semulajadi kaum wanita samada fizikal mahupun spritual seperti beremosi tinggi, tidak berfikiran panjang di dalam membuat sesuatu keputusan, cepat melatah atau melenting apabila dikritik dan pelbagai sifat-sifat negatif lain lagi. Tidak kurang juga pandangan yang menganggap bahawa kaum wanita tidak akan dapat mengelakkan diri daripada kemungkaran jika mereka terlibat di dalam politik. 26

Penulis Islam terkenal Mustafa al-Siba'i berpendapat, penglibatan wanita di dalam lapangan ini lebih mendatangkan kemudaratan kepada masyarakat walaupun hukumnya tidak dikatakan haram. Ulama lain pula mempertahankan pandangan mereka dengan mengatakan bahawa Allah telah menjadikan rumah itu sebagai sebaik-baik tempat bagi wanita. Manakala kewajipan mereka sebagai isteri dan ibu itu adalah sebaik-baik kewajipan. Hujah ini adalah bersandarkan Firman Allah yang bermaksud; 27

28

29

"Dan hendaklah kamu menetap di rumah kamu" Oleh kerana kewajipan itu adalah suatu amanah yang besar, mereka berpendapat adalah lebih baik sekiranya kaum wanita dapat menjauhkan diri daripada mencampuri urusan-urusan yang memaksa mereka bergandingan dengan kaum lelaki itu. Kecualilah dalam hal-hal darurat

739


atau kecemasan seperti menuntut, beribadat dan bertujuan untuk menolong para mujahid. 20

Sebaliknya pula, sebahagian para fuqaha' lain berpendapat bahawa kaum wanita dibolehkan berpolitik sebagaimana juga kaum lelaki. Pandangan ini kebanyakannya disuarakan oleh para fuqaha' mutakhirin. Ia berpandukan kepada firman Allah yang menunjukkan peranan kaum lelaki dan perempuan yang sama penting iaitu maksudnya:

31

32

"Wahai manusia! Patuhlah (bertaqwa) kepada Tuhanmu yang telah menjadikan kamu daripada jiwa yang satu dan dijadikan daripadanya isteri dari pada jenisnya sendiri dan diperkembangkan dan dibiakkkan daripada keduanya lelaki dan perempuan yang ramai" Pandangan ini juga mengambil Surah al-Taubah, ayat 71 sebagai sumber hukum. Ayat ini dikatakan turun selepas bai'ah al-nisa' yang meliputi juga kaum wanita. Cuma kaum wanita dalam menjalankan fungsi amar maaruf nahi munkar tidak seperti kaum lelaki yang dibolehkan berjihad dengan erti kata yang sebenar iaitu fi sabilillah kecuali dalam keadaan darurat. 33

Sebahagian yang lain pula mengatakan bahawa hak berpolitik bagi wanita bukanlah satu persoalan fiqh klasik, tetapi satu persoalan semasa yang perlu diselesaikan berdasarkan keadaan dan suasana semasa juga. Muhammad A l i Qutb apabila menyuarakan pandangan beliau sendiri mengatakan bahawa istilah berpolitik sebagaimana yang sering terpakai pada masa ini tidak terkenal pada zaman permulaan Islam. Wanita pada ketika itu dibenarkan menjalankan amar maaruf nahi munkar atas alasan

740


ia satu jihad dan bukannya politik. Tetapi setengah ulama' yang lain menyimpulkan bahawa, menunjukkan bahawa wanita juga dibolehkan berpolitik kerana ia juga satu jihad dan fungsinya sama dengan amar maaruf nahi munkar. 34

35

Mengikut kalangan ini, keterlibatan wanita sama ada dalam hal ehwal kemasyarakatan mahupun siyasah bukan sahaja menjadi hak bagi mereka tetapi juga satu kewajipan ke arah mewujudkan dan mengekalkan pemerintahan Islam. Mengikut Ahmad Khairat, pandangan yang sama telah dikemukakan oleh al-Tabari, Ibn Hazm dan Dr. Muhammad Yusof Musa. Bagi mereka, wanita hendaklah diberi hak berpolitik sekiranya mereka berkelayakan dan memenuhi syarat-syarat yang banyak bergantung kepada suasana dan perubahan. 36

M e n i l a i pandangan-pandangan tersebut ternyata bahawa pandangan yang tidak membolehkan wanita menceburkan diri secara langsung dalam politik kurang tepat. la tidak mengambil kira beberapa nas al-Qur'an yang walaupun umum tetapi mempunyai kaitan yang rapat. Antara ayat tersebut yang telah dihuraikan sebelum ini ialah surah alBaqarah ayat 229 dan surah al-Nisa' ayat 32. Mengenai hadith Bukhari dan Muslim yang bermaksud bahawa "Tidak akan memperoleh kejayaan bagi mana-mana kaum yang menyerahkan urusan (pimpinan) mereka kepada kaum wanita", Ibn Hajar mengatakan bahawa kenyataan tersebut dibuat oleh Rasulullah (s.a.w.) ekoran daripada tindakan Kisra Parsi, Busyrawaih bin Abruwiz bin Hurmuz melantik anak perempuannya Buran untuk menggantikannya sebagai ketua Parsi. Hadith ini dengan itu tidak wajar digunakan secara umum iaitu meliputi segala jawatan dalam politik. 37

741

Malaysia

Sebagai Sebuah

Negara

Islam

Manakala firman Allah s.w.t. dalam surah al-Baqarah, ayat 229 yang bermaksud, "Perempuan-perempuan itu mempunyai hak seimbang dengan kewajipan mereka iaitu secara patut dan bagi kaum lelaki mempunyai satu tingkatan kelebihan daripada orang-orang perempuan" dan firman Allah dalam surah al-Nisa' ayat 34 yang bermaksud, "Lelaki itu pemimpin bagi perempuan kerana Allah telah melebihkan sebahagian daripada yang lain dan kerana lelaki itu telah menafkahkan sebahagian daripada hartanya". Imam Besar Al-Marhum Mahmud Shaltut telah mengulas dalam buku beliau al- 'Aqidah Wa al-Syariah bahawa maksud darjat dalam ayat yang pertama bukanlah bererti darjat kekuasaan ataupun darjat yang membolehkan kaum lelaki melakukan paksaan atau berlaku sewenang-wenangnya terhadap kaum wanita. Sebaliknya yang dimaksudkan ialah darjat sebagai ketua dalam rumah tangga. Mereka telah diamanahkan supaya menjaga dan memimpin kaum keluarga ke arah yang baik serta bertanggungjawab untuk memberi sara hidup kepada isteri dan anak-anak. 38

Tanggungjawab ini dijelaskan dalam ayat yang kedua, iaitu "kerana lelaki itu telah menafkahkan sebahagian daripada hartanya". Begitulah juga dalam ayat kedua. Menurut Syaltut, bukanlah ayat Allah ini menunjukkan bahawa Allah telah mengutamakan atau melebihkan kaum lelaki daripada kaum wanita sebagaimana yang didakwa oleh sebahagian pendapat. Buktinya Allah tidak pula berfirman "Sebagaimana diutamakan kaum lelaki daripada kaum wanita". Ini menunjukkan bahawa Allah telah memberikan kelebihan dan keutamaan kepada lelaki dan perempuan. Keadaan ini samalah juga jika kita katakan bahawa tangan kanan itu adalah lebih perlu dan utama daripada tangan kiri. Atau dikatakan bahawa tangan itu lebih utama daripada kaki. Tentu kenyataan ini tidak benar dan sekaligus tidak dapat

38.

Ahmad Khairat, op.cit., h.27

742


diterima. Begitu juga halnya antara kaum lelaki dan perempuan. Keduadua mereka mempunyai kelebihan tersendiri serta saling perlu memerlukan antara satu sama lain. Manakala Prof. Dr. Hamka dalam mentafsirkan ayat yang bermaksud "Kaum lelaki ialah pemimpin bagi kaum wanita itu" berpendapat bahawa dalam ayat ini tidak ada kata suruhan yang memerintahkan atau mewajibkan kaum lelaki menjadi pemimpin. Atau kaum wanita mesti menerima" pimpinan. Ayat di atas ialah satu kenyataan. Kaum lelaki menjadi pemimpin kaum wanita ialah sesuatu yang biasa berdasarkan kedudukan dan tanggungjawab mereka dalam hal-hal kekeluargaan. Misalnya, kaum lelaki sebagai suami bertanggungjawab memelihara dan melindungi isteri dan anak-anaknya. Memberi mahar apabila berkahwin, memberi nafkah setelah berkahwin. 39

Pandangan lain yang mengetengahkan kelemahan-kelemahan tabii wanita juga satu kenyataan yang berat sebelah. Kenyataan bahawa kaum wanita itu sering pendek akal, beremosi tinggi, cepat melenting apabila dikritik seolah-olah menafikan wujudnya wanita yang berwibawa dan berperibadi tinggi. Apakah sifat-sifat ini hanya dimiliki oleh kaum wanita? Tidakkah sifat ini boleh diperbaik dengan peningkatan nilai ilmu dan perubahan sikap dan budaya hidup? Inilah yang menyebabkan persoalan seumpama ini menjadi bahan perdebatan. Iaitu kerana siyasah itu sendiri sifatnya memerlukan kepada pengamatan semasa bagi membolehkan fungsinya untuk mencapai kemaslahatan sebenar masyarakat tercapai. Namun, ini bukan bererti siyasah semata-mata bergantung kepada perkembangan suasana atau zaman tanpa menilai dan menimbangkan sama ada ia bercanggah atau tidak dengan hukum syarak.

39. Prof. Dr. Hamka, op.cit., h.58


Manakala pandangan kedua yang mengharuskan kaum wanita melibatkan diri secara tidak terhad dalam politik juga kurang tepat kerana ia terlalu longgar sehingga mengetepikan beberapa tatasusila yang perlu dijaga oleh kaum wanita. L e b i h wajar sekiranya kaum wanita menceburkan diri secara terikat dan mematuhi syarat-syarat tertentu yang berhubung rapat dengan tanggungjawab asasi dan fitrah mereka. Mengiktiraf keupayaan ilmu dan keahlian seseorang Islam dalam menentukan hak dan peranannya sama ada hak berpolitik mahupun hakhak yang lain adalah perlu. Kalaulah sejarah awal Islam tidak memperlihatkan ada di kalangan kaum wanita yang melibatkan diri secara rasmi dalam pemerintahan Islam, ia hendaklah dirujuk kepada keupayaan ilmu dan kemahiran tentang tugas-tugas tertentu pada ketika itu. Jumlah wanita yang berilmu pengetahuan tinggi dan berkemahiran zaman awal Islam adalah amat sedikit. Dr. Hassan Ibrahim Hassan dalam bukunya Tarikh al- Islam al-Siyasi wa 'a-Dini wa at-Thaqafi wa al-ljtima'i menjelaskan bahawa di waktu kehadiran Islam, jumlah mereka yang mengenai huruf di kalangan orang Quraish hanyalah seramai 17 orang. Untuk mengembangkan ilmu pengetahuan i n i , Rasulullah telah menetapkan syarat bagi membebaskan tawanan perang Badar adalah dengan mengajari ilmu pengetahuan kepada orang-orang Islam. Tujuannya agar kemahiran membaca dan menulis yang dimiliki oleh keturunan Bani Umaiyah itu dapat diwarisi . 40

Selain itu, tuntutan berpolitik secara langsung di kalangan wanita pada zaman awal Islam tidak berlaku kerana budaya politik Islam pada ketika itu dikuasai sepenuhnya oleb kaum lelaki. Kaum wanita pada ketika itu perlu turut serta berpolitik. Sebenarnya kaum wanita pada ketika itu pula sangat berpuas hati dengan kedudukan yang mereka perolehi di bawah sistem pemerintahan Islam yang jauh lebih baik dari pada apa yang pernah mereka harungi pada Zaman jahilliyyah dahulu.

40. Dr. Hassan Ibrahim Hassan, Tarikh al-Islami, jd. 8, 1974, h.66

744


Realiti hari ini berbeza dengan apa yang telah dipaparkan sebelum ini. Keadaan masyarakat yang berbilang bangsa dan keturunan serta citacita untuk mewujudkan sebuah permerintahan yang stabil lagi adil memerlukan penglibatan semua pihak. Kaum wanita pada hari ini juga telah didedahkan dengan budaya ilmu secara meluas dalam pelbagai bidang. Keupayaan ilmu yang mereka miliki tidak dapat disangkal. Kejayaan mereka dalam profession tertentu sering menjadi paparan dan bahan bacaan. Kemampuan ini sebolehnya tidak boleh dipersiakan dan mesti digunakan bukan sahaja untuk pembangunan keluarga secara individu tetapi bangsa dan negara keseluruhannya. D a l a m konteks di M a l a y s i a , penglibatan wanita dalam pemerintahan boleh dilihat antaranya melalui penubuhan N A C I W I D (Majlis Penasihat Kebangsaan Mengenai Integrasi Wanita dalam Pembangunan) pada tahun 1976 yang bertujuan menasihatkan kerajaan mengenai perkara yang berkaitan dengan wanita dalam pembangunan negara. Selain itu pembentukan Kementerian Pembangunan Wanita Dan Keluarga yang melaksanakan peranannya berdasarkan kepada Dasar Wanita Negara 1989 ialah suatu usaha murni kerajaan ke arah memartabatkan peranan kaum wanita di negara ini. Dasar Wanita Negara ialah bertujuan untuk menjamin perkongsian saksama antara lelaki dan wanita dalam menyertai proses pembangunan di samping menikmati hasil pembangunan negara. Selain itu, ia juga bertujuan memastikan wanita diintegrasikan sepenuhnya dalam semua sektor pembangunan negara bagi mempertingkatkan taraf hidup dan kesejahteraan wanita. Hal ini adalah sesuai dengan peratusan wanita sebanyak 49.3% daripada jumlah penduduk negara dan kadar penyertaan tenaga buruh wanita seramai 44.5 %. 41

41.

http://www.kpwk.gov.my/profile/dasar.html


Di negara ini, wanita juga mendapat hak mengundi, diundi, gaji/ upah sama rata untuk tugas/kerja yang sama, hak mendapat segala kemudahan yang ada dalam masyarakat dan negara, hak menyertai pelbagai bidang dalam negara tanpa sekatan jantina. Dari sudut penglibatan dalam politik, jumlah wanita dalam Dewan Rakyat kini ialah seramai 20 orang, Dewan Negara yang dilantik oleh Dewan Undangan Negeri seramai 7 orang, manakala jumlah wanita sebagai ahli Dewan negara yang dilantik oleh S e r i Paduka Baginda Yang Dipertuan Agong ialah seramai 10 orang. Jumlah-jumIah ini menunjukkan bahawa wanita turut memainkan peranan sistem pemerintahan negara. 42

Di bawah ini disenaraikan anggaran dan unjuran penduduk mengikut jantina serta peratusan wanita bekerja dan produktif di Malaysia; Jumlah

1990

2000

2020

18.0 juta

22.6 juta

33.7 juta

Wanita

8.5j

10.6j

15.8j

Wanita antara umur 15-64 tahun

5.2j

6.8

10.0j

Wanita bekerja

1.9j

3.2j

4.0j

Peratusan dariipada Wanita produktif

36%

38%

40%

Penduduk

Sumber: http:// w w w . m i t i . gov.mv.ucapan 147 c.htm

Kesimpulannya, wanita di Malaysia telah memainkan peranan yang besar dalam pembangunan negara khasnya dan pemerintahan amnya. Dan penglibatan ini didapati tidak bertentangan dengan sistem pemerintahan Islam yang membenarkan wanita menceburkan diri dalam arena pekerjaan termasuk dalam bidang pentadbiran dan politik.

42. ibid.


Walaubagaimanapun, wanita perlu mempunyai kefahaman yang jelas tentang prioriti yang wajib mereka berikan kepada institusi keluarga dan etika atau akhlak yang perlu mereka pelihara apabila melibatkan diri dengan masyarakat. Selain itu, bagi membolehkan wanita menyumbang secara berkesan dalam pemerintahan negara ini khasnya, mereka perlulah mempertingkatkan pemahaman politik mereka. Pemahaman politik ini terbentuk hasil daripada pengetahuan wanita terhadap fakta dan maklumat politik, penerangan tentang bagaimana dan mengapa berlakunya sesuatu isu atau fenomena politik dan fenomena yang bagaimana yang sepatutnya berlaku dalam politik. Dengan pemahaman ini akan meningkatkan sumbangan wanita dalam pemerintahan setelah mereka mempunyai pemahaman tentang hak dan tanggungjawab fundamental kepada keluarga dan pemahaman agama yang akan menjadi pengawas kepada gerak geri dan tatasusila wanita tersebut. 43

43.

N.Danziger James, Understanding The Politcal World, 2001, New York: Logman, h.5

747

SEJARAH PEMBANGUNAN MALAYSIA DAN PERUBAHAN PERANAN WANITA - DARI SUDUT EKONOMI DAN PENDIDIKAN

1

Prof. Datuk Dr. Jamilah Ariffin

Sinopsis

P

embangunan Malaysia dan kesan perubahan ke atas golongan wanita di negara ini dapat dilihat melalui tiga zaman iaitu zaman sebelum penjajah, zaman penjajahan, dan zaman selepas penjajahan. Di era sebelum penjajah, wanita Melayu terdiri dari pada golongan bangsawan dan petani. Golongan petani banyak terlibat dalam kegiatan ekonomi luar di samping berperanan sebagai suri rumah. Kegiatan ekonomi lebih terserlah di kalangan wanita di kawasan pantai Timur. Pada zaman ini anak-anak perempuan diajar secara tidak formal. Setelah kedatangan Portugis dan Belanda di Melaka, tidak banyak perubahan berlaku ke atas kehidupan tradisi orang Melayu kerana kuasa-kuasa ini lebih berminat degan usaha perdagangan dan kepentingan mereka. Keadaan ini menjadi berbeza dengan kedatangan British. Sistem Torrens yang diperkenalkan banyak menjejaskan pemilikan tanah daripada kalangan wanita.

749


Selepas merdeka dalam rancangan Malaysia Ketiga, kerajaan memperuntukkan dana pembangunan wanita melalui peranan utama mereka sebagai isteri, ibu dan pembantu pencari nafkah keluarga. Dasar Wanita Negara yang diperkenalkan pada 1979 merupakan antara asas pembangunan wanita tempatan termasuk dalam bidang ekonomi dan pendidikan. Pendahuluan Sejarah Malaysia mencatatkan pembangunan yang sungguh membanggakan. Daripada sebuah negara yang pada satu ketika hanya mengeksport barang-barang mentah, Malaysia kini terkenal sebagai salah sebuah Negara Perindustrian Baru (Newly Industrialising Country) di dunia. Malaysia juga kaya dengan sejarah silam yang menarik, dengan kisah-kisah sultannya, pahlawannya, cerita-cerita mengenai wakil-wakil kerajaan asing dan pedagang-pedagang, kedatangan penjajah dan pengorbanan pejuang nasionalisme, kewujudan golongan kapitalis dan buruh kontrak. Dengan latar belakang yang pelbagai ini kita akan mengkaji dan memahami perkembangan peranan kaum wanita Malaysia. Apabila sesebuah negara melalui proses pembangunan, peranan wanitanya juga akan mengalami perubahan. Tajuk ini akan meneliti sejarah pembangunan Malaysia dan kesannya kepada peranan dan kedudukan kaum wanita. Perbincangan ini akan berdasarkan kepada tiga zaman yang berlainan, iaitu zaman sebelum penjajahan, zaman penjajahan dan zaman selepas penjajahan. Bab ini akan meninjau peranan kaum wanita dalam bidang ekonomi dan pendidikan. Zaman Sebelum Penjajahan Tanah Melayu atau Malaya (dikenali sebagai Semenanjung Malaysia pada masa kini) ialah sebahagian daripada gugusan Kepulauan Melayu. Kepulauan Melayu meliputi negara-negara yang sekarang ini 750

Sejarah Pembangunan Malaysia dan Perubahan Peranan Wanita - dari Sudut Ekonomi dan Pendidikan

dikenali sebagai Filipina, Semenanjung Malaysia, Sabah, Brunei, Indonesia dan Singapura. Penghijrahan penduduk di kalangan negaranegara di Kepulauan Melayu telah bermula sejak 11,000 tahun dahulu untuk tujuan perniagaan atau meningkatkan taraf hidup. Sejarah menunjukkan bahawa Parameswara, seorang putera Melayu, meningggalkan Palembang (sebuah kerajaan di Pulau Sumatera) untuk tujuan itu. Baginda belayar ke Temasik (sekarang dikenali sebagai Singapura) dan tiba di Semenanjung Tanah Melayu lalu menubuhkan negeri Melaka pada tahun 1400 dan menjadi pemerintah pertama Kesultanan Melaka. Parameswara mengadakan hubungan diplomatik dengan negara-negara berkuasa besar seperti Siam, dengan menghantar ufti berupa 40 tahil emas dalam bentuk bunga emas pada setiap tahun. Melaka juga menubuhkan hubungan diplomatik dengan negeri China. Dalam tahun 1403, Maharaja Ming mengirim seorang sida-sida bernama Y i n Ching sebagai utusan ke Melaka. Tidak lama kemudian, satu hubungan diplomasi yang baik telah wujud antara kedua-dua kerajaan dan mereka kerap bertukar-tukar utusan. Ketika itu Melaka telah maju sebagai pusat perdagangan bagi rantau A s i a Tenggara dan dikunjungi oleh pedagang-pedagang antarabangsa dari pada negeri China, India, Arab dan Eropah. Bagaimanapun, tidak ramai dari pada pedagangpedagang asing itu menjadikan Melaka sebagai tempat mereka bermastautin. Oleh yang demikian, kebanyakan penduduk tetap Melaka pada masa itu terdiri dari orang-orang Melayu dan orang asli. Masyarakat Melayu yang ada pada ketika itu terbahagi kepada dua kelas utama, iaitu kelas pemerintah dan kelas rakyat jelata. Kelas pemerintah terdiri daripada kerabat diraja, diikuti dengan kaum bangsawan, penghulu dan ketua-ketua daerah dan pahlawan. Rakyat jelata pula meliputi golongan petani dan pedagang, orang berhutang dan hamba abdi.


Dalam konteks ini, peranan kaum wanita ditentukan mengikut keturunan. Wujud dua kelas utama kaum wanita iaitu golongan bangsawan dan petani. Sungguhpun semua wanita dewasa mempunyai peranan semula jadi iaitu sebagai isteri dan ibu, kedua-dua golongan wanita ini memainkan peranan yang berbeza dalam sektor ekonomi. Berbeza dengan wanita petani, wanita bangsawan tidak bekerja ataupun mengambil bahagian dalam sektor ekonomi luar rumah. Peranan mereka hanya terhad kepada tugas reproduktif seperti menghias diri, melahirkan zuriat, menjaga dan mendidik anak-anak untuk menjadi individu-individu dewasa yang menyesuaikan diri ke dalam status-quo masyarakat. Bagaimanapun, ada juga antara mereka yang berusaha memiliki tanah dan harta, serta melibatkan diri dalam sektor perniagaan. Ada pula yang melabur dalam kegiatan perhambaan orang berhutang. Bagi golongan petani, wanita-wanitanya adalah lebih aktif dalam bidang ekonomi di luar rumah di samping menjalankan tugas sebagai suri rumah dan ibu. Penyertaan mereka yang nyata begitu aktif mungkin disebabkan oleh hak mereka untuk memiliki hartanah mengikut adat Melayu. Sebagai contoh, Adat Temenggong membenarkan wanita mempunyai hak milik yang sama seperti kaum lelaki, sementara dalam masyarakat Melayu yang mengikut Adat Perpatih, kaum wanita sahaja yang mempunyai hak istimewa memiliki hartanah pusaka. Kedatangan Agama Islam bagaimanapun, telah mengubah peraturan ini dan kaum wanita hanya berhak mewarisi separuh daripada peruntukan bagi kaum lelaki. Namun demikian, walaupun sistem patriarki yang diwujudkan mengutamakan kaum lelaki, kaum wanita Melayu masih boleh memiliki harta yang produktif (termasuk hartanah) dan kedudukan mereka tidaklah sebegitu rendah seperti yang disangkakan kerana sistem kekeluargaan Melayu yang mengutamakan kuasa saksama salur-galur salasilah dari pada dua belah pihak (bilateral kinship) dan budaya bertolak-ansur antara suami-isteri mengenai tempat tinggal selepas perkahwinan sama ada di kampung pihak isteri ataupun di kampung pihak suami (bi-local residence) masih dikekalkan. 752


Di samping peranan penting mereka dalam rumah tangga, kebanyakan wanita petani juga terlibat dengan aktif dalam pertanian sebagai mata pencarian. Dengan itu, peranan mereka bukan sahaja untuk tugas reproduktif tetapi juga dalam kegiatan penghasilan sumber-sumber sara hidup. Bahan makanan seperti beras dihasilkan sendiri untuk keperluan keluarga dan dijual untuk mendapat keperluan-keperluan lain seperti membeli garam dan kain. Sungguhpun kaum lelaki dan kaum wanita bersama-sama bertani untuk mendapatkan hasil pertanian, ini tidak bererti tidak ada pembahagian kerja mengikut jantina. Sebagai contoh, semasa mengerjakan sawah, kaum wanita lazimnya menanam semula anak-anak padi, merumput, menampi dan menuai, manakala kaum lelaki membajak dan menyediakan sawah untuk ditanam, membanting padi dan mengangkutnya. Dalam sektor perikanan pula, kaum lelaki pergi ke laut menangkap ikan manakala kaum wanita melakukan kerja-kerja mengering dan memproses ikan serta membaiki jala yang rosak. Pembahagian kerja mengikut jantina juga jelas dalam industri tenunan kain. Selalunya kaum lelaki menyediakan alat tenunan dan memasarkan hasil manakala kaum wanita duduk menenun. Dari segi ini, peranan wanita ialah sebagai rakan "pelengkap" kepada kaum lelaki dan bukannya hanya sebagai penerima arahan daripada pihak lelaki. Selain daripada berbagai sektor yang dinyatakan, ramai petani wanita juga aktif dalam perdagangan terutama sekali di negeri-negeri Pantai Timur, di mana kebanyakan peniaga di pasar ialah kaum wanita. Wanita-wanita yang lanjut usia pula akan menjalankan aktiviti berjaja kain atau kraftangan dari satu tempat ke satu tempat. Kaum wanita juga terlibat dalam sektor perlombongan bijih timah misalnya, di mana mereka mendulang bijih bersama-sama dengan kaum lelaki. Kesemua yang dinyatakan di atas ialah contoh-contoh bagaimana kaum wanita dari pada golongan rakyat biasa begitu aktif dalam sektor ekonomi. Ada juga wanita yang bekerja sebagai buruh atau sebagai tukang masak, pencuci, inang pengasuh dan sebagainya di istana-istana raja,

753


tetapi asal-usul kebanyakan mereka itu adalah sama ada dari pada keluarga termiskin, orang berhutang atau hamba abdi. Oleh yang demikian, bolehlah dirumuskan bahawa kaum wanita, khususnya petani wanita, pada zaman sebelum penjajahan, sudahpun memainkan peranan yang aktif dalam sektor ekonomi. Selain berpeluang untuk memiliki hartanah, wanita kampung terpaksa belajar menghasilkan tanaman keperluan keluarga dan berdikari kerana dengan adanya sistem kerahan (di mana rakyat biasa dipaksa bekerja untuk golongan diraja apabila sahaja pihak pemerintah memberi arahan), kaum wanita terpaksa mengambil alih tugas dan tanggungjawab lelaki dan bekerja menyara kehidupan keluarga (ketika kaum lelaki meninggalkan kampung halaman untuk bekerja dalam sistem kerohanian). Pada zaman itu boleh dikatakan tidak ada sistem pendidikan persekolahan secara formal. Anak-anak perempuan diajar secara tidak formal. Wanita-wanita dewasa melatih anak-anak dara tentang kemahiran hidup seperti mengurus rumah tangga dan apa-apa jua kemahiran yang membolehkan mereka memainkan peranan wanita tradisional. Tidak banyak catatan-catatan sejarah mengenai kaum wanita yang bukan Melayu dalam zaman sebelum penjajahan. Kaum Cina dan India yang datang berdagang kebanyakannya terdiri dari pada kaum lelaki dan mereka tidak menjadikan Malaya sebagai tempat tinggal yang tetap. Mengikut Hikayat Melayu, kumpulan orang Cina yang mula-mula menetap di Melaka ialah ahli-ahli rombongan yang mengiringi Puteri Hang Li Po, puteri Maharaja China, yang dihantar untuk berkahwin dengan Sultan Melaka. Mereka menetap di Bukit China dan bilangan mereka adalah kecil. Begitu juga keadaannya dengan kaum India. Bilangan penduduk India di Tanah Melayu pada masa itu juga adalah kecil dan kebanyakan daripada mereka terdiri dari pada kaum lelaki, kerana mengikut pantang-larang masyarakat India pada masa itu, isteriisteri tidak boleh meninggalkan kampung halaman untuk menyertai penghijrahan suami mereka ke negara lain. 754


Zaman Penjajahan Tahun 1511 menandakan permulaan zaman penjajahan oleh kuasa asing kerana pada tahun itu Melaka ditakluki oleh Portugis. Sejak itu sehinggalah kemerdekaan dicapai pada tahun 1957, Malaya berada di bawah pemerintahan kuasa asing sama ada secara langsung ataupun tidak. Pada tahun 1511, laksamana Portugis, Alfonso de Albuquerque, menakluki Melaka setelah pertempuran yang sengit dengan penduduk tempatan. Pihak Portugis kemudiannya telah membina sebuah kubu yang kukuh di Melaka dan memerintah dari situ. Tujuan mereka adalah untuk menguasai kawasan lalu lintas perdagangan eksport rempah-ratus dari pada Indonesia dan urusan import tekstil dengan India. Oleh itu, mereka tidak begitu memberatkan campur tangan dalam hal-hal sosial masyarakat tempatan dan tidak pula ingin menukar budaya, agama atau cara hidup tradisional orang Melayu. Pada tahun 1641, Melaka telah ditakluki oleh Belanda. Sama seperti penjajah Portugis, pihak Belanda juga tidak masuk campur dengan hal-hal budaya dan struktur masyarakat tempatan kerana tujuan utama mereka hanyalah ingin menguasai sistem perdagangan dan arena politik di rantau Melaka. Semasa pemerintahan penjajah Belanda, pihak Bugis dari pada Acheh telah menyerang Negeri Johor yang berada di bawah jajahan Kesultanan Melaka. Bagaimanapun, campur tangan ini terhad kepada bidang politik sahaja. Perubahan yang menukar cara hidup masyarakat Melayu dan sekaligus membawa kepada perubahan dalam peranan serta kedudukan kaum wanita di negara ini, hanya bermula dengan pemerintahan penjajah British. Pada 15hb Julai, 1786, SirFrancis Light yang mengetuai angkatan tentera British menjadikan Pulau Pinang sebagai pusat perdagangan dan pengkalan tentera laut di kawasan Selat Melaka. Pulau Pinang telah 755


diberikan kepada pihak British oleh Sultan Kedah yang mengharapkan perlindungan dari pada ancaman Siam. Bagaimanapun, harapan itu tinggal harapan sahaja. Pada tahun 1824, setelah pihak British menguasai Singapura dan Melaka, kawasan-kawasan ini dinamakan Straits Settlement atau Negerinegeri Selat. Negeri-negeri ini adalah di bawah sistem Pentadbiran British tanpa penyertaan Sultan-Sultan Melayu. Dasar mereka ini berbeza di negeri-negeri yang masih ada Sultan Melayu. Hubungan British dengan negeri-negeri di bawah pentadbiran Sultan Melayu hanyalah kerana urusan perdagangan dan politik sahaja. Pada permulaannya, pelabuhanpelabuhan di negeri-negeri Selat akan membeli apa sahaja dari pada negeri-negeri di bawah pemerintahan Kesultanan Melayu untuk dieksport dan kemudiannya mengimport barangan perkilangan dan barang makanan. Bagaimanapun, pada tahun 1870-an pihak British merasa perlu untuk campur tangan dalam urusan negeri-negeri Kesultanan Melayu. Ini adalah kerana negara-negara Eropah dan Britain sedang mengalami revolusi perindustrian dan terdapat pertambahan permintaan untuk bijih timah dan lain-lain bahan mentah dari padalcawa&an penjajahan. Dengan itu, pihak British menggalakkan saudagar-saudagar Cina dari pada negerinegeri Selat memasuki negeri-negeri Melayu secara beramai-ramai dan mula menjalankan aktiviti melombong bijih timah. Mereka membawa buruh dari pada negeri China. Pada masa ini hanya golongan kelas atasan Melayu sahaja yang menyertai aktiviti sektor ini, sementara masyarakat petani masih tertumpu di kampung dan desa dengan perusahaan pertanian sara-diri. Dengan kedatangan buruh dari pada negeri China, terdapat juga ramai kumpulan kongsi gelap Cina yang menyebabkan kacau-bilau dan pergaduhan sesama sendiri di negeri-negeri Melayu. Keadaan ini membimbangkan pedagang-pedagang dan pelabur-pelabur di negerinegeri Melayu. Atas rayuan pihak Sultan kepada pentadbir British supaya 756


mengekalkan keamanan di negeri-negeri Melayu dan didorong oleh rancangan politik Sultan Abdullah sendiri, maka Perjanjian Pangkor telah ditandatangani oleh Andrew Clarke dan Sultan Abdullah dari pada negeri Perak pada 20hb Januari 1874. Perjanjian Pangkor ini menandakan permulaan campur tangan Inggeris dalam hal-ehwal negeri-negeri Kesultanan Melayu. Lanjutan itu, dalam tahun 1896 terbentuklah Negeri-Negeri Melayu Bersekutu yang terdiri dari pada Perak, Selangor, Negeri Sembilan dan Pahang. Pada dasarnya, setiap negeri ini diperintah oleh Raja Melayu tetapi Baginda harus mendapat nasihat seorang Residen British dalam semua hal kecuali yang berkaitan dengan hal-hal agama dan adat resam Melayu. Oleh yang demikian pada hakikatnya, Residen British itulah yang benar-benar memerintah. Kesan yang nyata dari pada corak pentadbiran ini ialah kehidupan masyarakat Melayu secara beransur-ansur berubah terutama sekali apabila penjajah British memperkenalkan sistem monopoli kapitalisme dan modenisasi ala Barat. Pada tahun 1909, Penjajah B r i t i s h meluaskan kawasan pemerintahannya kepada empat buah negeri lagi yang pada mulanya ialah negeri-negeri jajahan Siam. Negeri-negeri ini ialah Kedah, Perlis, Terengganu dan Kelantan dan dinamakan sebagai Negeri-Negeri Melayu Tidak Bersekutu. Di negeri-negeri tersebut terdapat Penasihat British. Walaupun begitu, Raja-Raja Melayu masih menguasai bidang agama, budaya dan kedudukan kuasa mutlak mereka. Oleh yang demikian, pengaruh Inggeris tidak begitu ketara di negeri-negeri ini dan masyarakat setempat tidak mengalami banyak perubahan dalam cara hidup seharian dan budaya mereka. Negeri Johor menyertai Negeri-Negeri Melayu Tidak Bersekutu pada tahun 1914. Sebagai rumusannya, bolehlah dikatakan bahawa sebelum Perang Dunia Kedua terdapat tiga jenis pentadbiran di Malaya, iaitu, NegeriNegeri Selat, Negeri-Negeri Melayu Bersekutu dan Negeri-Negeri Melayu Tidak Bersekutu. 757


Pemerintahan penjajah British diganggu dengan serangan tentera Jepun apabila tercetusnya Perang Dunia Kedua. Tentera Jepun mendarat di Malaya pada 7hb. Disember, 1941 dan pada 15hb. Februari 1942, tentera British menyerah kalah di Singapura. Penjajah Jepun memerintah Malaya selama tiga tahun sebelum menyerah kalah kepada pihak British pada bulan Ogos 1945. Semasa itu semua sistem ekonomi tempatan tergendala. Sektor barangan eksport terjejas kerana ladang-ladang dan industri perlombongan bijih berhenti beroperasi. Barangan import, terutamanya barang makanan, juga sukar didapati. Justeru itu, ramai rakyat yang kelaparan dan tidak dapat makanan yang berkhasiat. Sungguhpun pada umumnya, Penjajah Jepun amat zalim, layanan yang diberi kepada setiap rumpun bangsa di Malaya adalah berbeza. Terhadap orang-orang Melayu, pihak Jepun memberi harapan bahawa mereka akan mengembalikan kuasa politik yang telah dirampas oleh penjajah British. Ini menggalakkan timbulnya banyak gerakan menuntut kemerdekaan dan penubuhan persatuan-persatuan semangat kebangsaan di kalangan orang Melayu seperti Kesatuan Melayu Muda ( K M M ) . Sebaliknya, kaum Cina pula mendapat layanan yang paling buruk dari pada Jepun. Ini adalah kerana kebencian Jepun terhadap masyarakat China di Malaya yang menyokong negara China secara rasmi semasa perang Jepun-China dahulu. Ini mengakibatkan ramai orang-orang Cina menyertai Tentera Anti-Jepun Malaya iaitu Malayan People's Anti-Japanese Army (MPAJA). Kaum India pula tidak dihiraukan oleh penjajah Jepun dan ramai lelaki India telah dikerah untuk membina Jalan Keretapi Maut iaitu landasan keretapi dari pada Burma ke Siam. Selepas penjajahan Jepun, Malaya telah diletakkan di bawah pentadbiran tentera British selama tujuh bulan. Kemudian, pada bulan A p r i l 1946, konsep Malayan Union (Kesatuan Rakyat Malaya) diperkenalkan, tetapi telah mendapat banyak bantahan terutamanya dari pada kumpulan politik Melayu. Walaupun begitu, pada tahun 1948 Persekutuan Tanah Melayu telah dibentuk di mana Negeri-Negeri Selat, Negeri-Negeri Melayu Bersekutu dan Negeri-Negeri Melayu Tidak Bersekutu telah digabungkan dan ditadbirkan oleh Kerajaan Pusat. 758


Sementara itu, semangat nasionalisme kian merebak. Pada masa yang sama, ancaman Komunis semakin menjadi-jadi. Oleh yang demikian, pada tahun 1948, darurat di seluruh Malaya diisytiharkan selama 12 tahun. Setelah melihat sendiri kelemahan pihak British semasa zaman penjajahan Jepun di Malaya, masyarakat tempatan tidak lagi mahu ditadbir oleh penjajah. Justeru itu, beberapa parti politik seperti Pertubuhan Kebangsaan Melayu Bersatu (UMNO), Pertubuhan Cina Malaya ( M C A ) , Kongres India Malaya (MIC) dan beberapa parti politik telah ditubuhkan. Parti-parti tersebut menuntut kemerdekaan. Apabila ini disetujui oleh penjajah British maka, pada tahun 1955 Pilihanraya Persekutuan yang pertama telah diadakan. Berikutan peristiwa ini, Kemerdekaan negara Malaya telah diistiharkan pada 3lhb Ogos, 1957 dan Tunku Abdul Rahman menjadi Perdana Menteri Malaya yang pertama. Wanita dalam Sektor Ekonomi pada Zaman Kolonial British Penjajahan membawa bersamanya monopoli kapitalisme Barat. Dengan pengaruh baru ini, sistem ekonomi tani di kalangan masyarakat Melayu telah diresapi oleh unsur-unsur kapitalisme. Kerajaan Kolonial juga merombak sistem ekonomi petani melalui undang-undang tanah. Satu sistem baru hak milik tanah iaitu Sistem Torrens telah diperkenalkan. Mengikut undang-undang tanah ini, tanah menjadi barangan yang boleh dijual beli dalam pasaran dan dimiliki dengan hak milik yang didaftarkan secara formal. Semua tanah yang tidak digunakan dan tidak diusahakan secara automatik menjadi harta Kerajaan Kolonial. Akibatnya, kaum petani menghadapi kesulitan mendapatkan tanah untuk kegiatan pertanian. Mengikut catatan sejarah, petani wanitalah yang lebih terjejas berbanding lelaki dari segi mendapatkan hak milik tanah.


Kerajaan K o l o n i a l British membawa masuk saudagar dan pemodal-pemodal asing ke Malaya dan mereka ini diberi keistimewaan memajukan sektor perindustrian bijih timah dan estet getah secara besarbesaran. Untuk memudahkan kapitalis-kapitalis asing ini, kerajaan kolonial menggalakkan kemasukan ramai buruh kasar yang dibawa dari pada China dan India untuk bekerja di lombong-lombong bijih dan estetestet getah. Dalam kegiatan i n i , Kerajaan K o l o n i a l sengaja mengutamakan kepentingan para kapitalis asing dan tidak mempedulikan masa depan petani bumiputera. Akibatnya, sektor pertanian tradisional mendapat saingan hebat dan menjadi mundur. Ramai keluarga tani terpaksa menyertai sektor moden terutamanya sebagai buruh upahan untuk menyara kehidupan. Oleh sebab wujudnya sistem ekonomi moden dan taraf kemiskinan juga lebih terasa, maka ini secara tidak langsung menyebabkan ramai kaum lelaki Melayu berhijrah daripada kampung ke bandar untuk mendapatkan wang. Akibatnya, kaum wanita Melayu di desa terpaksa memainkan peranan yang lebih aktif dalam kegiatan pertanian di samping menguruskan rumah tangga. Walaupun demikian, sumbangan mereka ini tidak diiktiraf kerana dalam masyarakat kapitalis, istilah 'pengeluaran yang produktif digunakan hanya untuk aktiviti ekonomi yang boleh dinilai dengan wang. Dengan itu, kerja yang dibuat oleh kaum wanita desa yang tidak berbayar atau tidak diberi gaji, tidak diberi penilaian walaupun dalam keadaan sebenar sumbangan mereka adalah paling mustahak. Inilah punca yang merendahkan sumbangan kaum wanita dalam perhitungan pengeluaran ekonomi negara. Kerajaan Kolonial juga menguatkuasakan polisi "Pecah dan Perintah" (Divide and Rule) untuk memperkuat pegangan mereka ke atas rakyat Malaya. Polisi ini bertujuan untuk memisahkan ketiga-tiga kaum iaitu Melayu, Cina dan India dan menghalang mereka daripada bersatu. Selaras dengan polisi ini, Kerajaan Kolonial sengaja membiarkan orang-orang Melayu terus tinggal di kawasan luar bandar dan terikat kuat dengan sektor pertanian sara diri terutamanya dalam pengeluaran padi. Kaum Cina pula digalakkan supaya menetap di kawasan lombonglombong bijih atau di bandar, manakala kaum India ditempatkan di 760


ladang-ladang dan estet getah. Dengan cara ini masyarakat Melayu desa telah tersingkir dan tercicir daripada arus pembangunan perdana yang tertumpu di kawasan-kawasan bandar. Perbincangan selanjutnya menjadi bukti bagaimana kadar penyertaan kaum wanita, terutamanya wanita Melayu tani, telah menurun dalam sektor pertanian semasa era Kerajaan Kolonial di Malaya. Peratusan wanita menyertai penanaman padi menurun dari pada 50.9% dalam tahun 1911 ke 33.5"% pada tahun 1957 sementara peratusan lelaki dalam sektor ini bertambah dari pada 49.1% pada tahun 1911 ke 66.5% pada tahun 1957. Keadaan ini sedikit sebanyak disebabkan oleh pentakrifan istilah "tenaga buruh" (labour force), suatu istilah ekonomi yang diperkenalkan oleh ilmu Ekonomi Sarjana Barat berdasarkan Neo-Classical Economics. Kadar penurunan ini juga disebabkan oleh penggunaan teknologi pertanian yang moden dan sistem buruh kontrak yang mengambil alih tugas kaum wanita dalam pertanian. Sebagai contoh, tugas-tugas seperti merumput atau memotong padi secara tradisional yang selalu dilakukan oleh kaum wanita telah digantikan dengan teknologi moden atau dengan buruh kontrak lelaki. Secara umumnya, Kerajaan Kolonial tidak mempedulikan nasib kaum petani wanita dan apa-apa jua teknik baru pertanian telah diajarkan kepada kaum lelaki sahaja. Peratus wanita yang terlibat dalam sektor perikanan juga menurun dari pada 2.8% dalam tahun 1911 kepada 1.2% pada tahun 1957. Seperti telah dinyatakan di atas, sebabnya adalah kerana sumbangan wanita yang tidak menerima bayaran atau diberi nilai wang tidak diambil kira sebagai sumbangan ekonomi dan dengan itu, tidak dicatatkan dalam pengiraan tenaga buruh.

761


Penyertaan Wanita dalam Sektor Ekonomi Moden Semasa Zaman Penjajahan Satu perkara yang patut dinyatakan ialah pada masa ini sejumlah kecil (5.5%) daripada wanita-wanita Melayu di bandar telah berjaya mendapat pendidikan moden. Mereka diberi peluang bekerja dalam sektor perkhidmatan moden. Walau bagaimanapun, majoritinya berkaitan dengan peranan tradisi kewanitaan iaitu mendidik, merawat dan tugas perbidanan. Pada awal abad ke-19, tidak ramai wanita Cina berhijrah ke Malaya, walaupun pendatang lelaki Cina adalah begitu ramai. Ini adalah kerana pendatang lelaki Cina yang awal enggan membawa keluarga mereka bersama kerana tiada hajat untuk bermastautin di Malaya. Tambahan pula pada masa itu taraf seorang wanita bujang yang berhijrah tanpa keluarga adalah amat rendah kerana terdapat anggapan bahawa mereka ini tidak berakhlak dan akan terjerumus dalam aktiviti pelacuran. Tanggapan ini timbul kerana ada beberapa wanita Cina bujang yang datang pada permulaan abad ke-19 yang sememangnya terlibat dengan aktiviti pelacuran. Disebabkan nisbah antara kaum lelaki dan perempuan dalam masyarakat Cina tidak seimbang, maka pelacur-pelacur sungguh "laku" kerana mereka memenuhi keperluan seksual lelaki yang tidak membawa isteri mereka bersama ke Malaya. Walaupun begitu, terdapat juga segelintir wanita Cina bersama keluarga yang berhijrah terus ke sektor pertanian di Malaya dan bekerja di lombong-lombong bijih timah sebagai pendulang atau bekerja di ladang-ladang lada hitam atau gambir. Penghijrahan kaum Cina ke Malaya pada zaman ini dapat dibahagikan kepada dua bentuk. Pertama, penghijrahan berdasarkan kepada pertalian kekeluargaan dan yang kedua berdasarkan pada ekonomi "perdagangan kuli". Mengikut pertalian kekeluargaan, pendatang ini berhijrah dengan bantuan saudara-mara mereka yang berhijrah lebih awal ke Malaya. Sistem ekonomi "perdagangan kuli" pula ialah sistem di mana mereka yang tidak berupaya untuk membayar tambang ke Malaya,

Sejarah Pembangunan Malaysia Dan Perubahan Peranan Wanita - Dari Sudut Ekonomi Dan Pendidikan

telah dibawa oleh "orang-orang tengah" (kheh-tau) yang akan membayar tambang mereka. Sampai sahaja di Malaya, orang-orang tengah ini akan membahagi-bahagikan buruh ini kepada majikan yang memerlukan pekerja. Buruh-buruh Cina ini akan membayar-balik wang tambang mereka kepada majikan daripada gaji yang mereka terima. Hanya pada abad ke-19 sahaja Kerajaan Kolonial British telah mula menggalakkan penghijrahan wanita Cina secara beramai-ramai. Ini adalah selaras dengan harapan untuk mewujudkan masyarakat Cina yang lebih stabil dengan nisbah di antara lelaki dan perempuan yang lebih seimbang. Dengan cara ini Kerajaan Kolonial mengharapkan supaya jenayah seks di kalangan kaum Cina dapat dikurangkan dan jumlah wanita Cina pula dapat dipertingkatkan. Selain daripada galakan yang telah diberi oleh pihak kerajaan, penambahan itu adalah juga disebabkan oleh keadaan di Negeri China yang mendesak wanita dan lelaki berhijrah ke negara lain. Negeri China, pada masa itu sedang dilanda kemerosotan ekonomi dan kebanyakan kilang-kilang suteranya terpaksa ditutup. Ini menyebabkan pengangguran yang berleluasa di kalangan pekerja. Hal ini telah menggalakkan penghijrahan buruh beramai-ramai ke Malaya. Jadi, pada tahun 1911, angka wanita Cina di Malaya telah meningkat daripada 15,331 wanita pada tahun 1903 kepada 35,539 pada tahun 1911. Kebanyakan dari mereka bekerja di lombong-lombong, ladang-ladang dan di tapak-tapak pembinaan bangunan. Dalam tahun 1930-an, bilangan wanita Cina yang berhijrah ke Malaya adalah lebih ramai kerana Alien Ordinance (1933) menghalang penghijrahan lelaki Cina tetapi tidak perempuan. Akta ini menyebabkan tambang yang mahal dikenakan bagi kaum lelaki dan oleh yang demikian, pihak majikan lebih suka memilih pendatang wanita Cina sebagai pekerja. Tambahan pula, wanita Cina dianggap lebih rajin bekerja dan tidak menimbulkan masalah. Walau bagaimanapun dalam tahun 1938, undang-undang yang menyekat kemasukan pekerja asing secara umum juga dikuatkuasakan kepada kaum wanita dan ini telah menghalang kemasukan penghijrahan wanita Cina. 763


Kalau ditinjau dari segi asal-usul mereka, bolehlah dirumuskan bahawa kaum wanita Cina yang datang ke Malaya kebanyakannya adalah dari pada golongan kelas rendah dalam masyarakat feudal Cina patriarki iaitu mengutamakan kaum lelaki daripada perempuan. Penghijrah Wanita India Tenaga buruh wanita pada zaman penjajahan juga terdiri daripada wanita yang berhijrah daripada India. Mereka dibawa masuk oleh Kerajaan Kolonial British, terutama sekali untuk bekerja di estet getah. Pada mulanya, iaitu semenjak tahun 1796, hanya buruh lelaki India sahaja dibawa masuk untuk bekerja di ladang-ladang tebu dan kopi dan jumlah mereka agak kecil. Hanya dengan perkembangan industri getah di Malaya pada akhir abad ke-19 maka terdapat undang-undang yang menggalakkan penghijrahan pekerja daripada India secara beramai-ramai. Mereka dibawa masuk sebagai buruh kontrak. Pada tahun 1911, terdapat seramai 268,296 pendatang India dan angka ini bertambah kepada 470,180 pada tahun 1921. Bagaimanapun, hanya 20% sahaja dari pada jumlah ini terdiri dari pada kaum wanita kerana orang-orang India ialah masyarakat patriarki yang kukuh dan tidak membenarkan penghijrahan wanita secara bersendirian. Tambahan pula, pihak majikan kolonial keberatan mengambil penghijrah wanita India sebagai buruh kerana ini memerlukan perbelanjaan yang lebih besar (jikalau dibandingkan dengan buruh lelaki) sebab pekerja wanita perlu disediakan tempat tinggal dan kemudahan melahirkan anak. Bagaimanapun, pada tahun 1920, lebih ramai wanita India yang berhijrah selaras dengan tujuan kerajaan untuk menjamin bekalan buruh yang tetap melalui unit-unit keluarga yang stabil. Galakan itu adalah dengan cara menambahkan komisen "Kangany" (orang tengah) yang membawa masuk buruh dan keluarga mereka. Pada masa itu, sebanyak 80% penghijrah wanita India terlibat dalam sektor estet getah khususnya sebagai penoreh getah, pencabut rumput atau sebagai pekerja kilang di kilang-kilang memproses getah. Mereka dibayar gaji yang lebih rendah daripada kaum lelaki. 764


Semasa era penjajahan Jepun pula, industri getah dan lombong bijih berhenti beroperasi menyebabkan ramai pekerja wanita Cina dan India dibuang kerja. Bagaimanapun, wanita Melayu digalakkan oleh pihak Jepun menyertai tenaga buruh. Misalnya, pada tahun 1944, suatu undang-undang diperkenalkan untuk melarang kaum lelaki antara umur 15 tahun ke 40 tahun daripada bekerja dalam beberapa bidang pekerjaan. Walhal satu Biro Pekerjaan Wanita ditubuhkan untuk menggalakkan kaum wanita Melayu menyertai berbagai bidang sebagai pekerja-pekerja pengganti. Justeru itu, penyertaan pola pekerjaan wanita Melayu dalam pasaran buruh telah mula berubah terutama dalam tahun-tahun selepas Perang Dunia. Dengan adanya peluang pekerjaan yang lebih meluas, wanita Melayu dan wanita-wanita daripada kaum pendatang mula bekerja dalam sektor-sektor yang satu ketika dahulu dimonopoli oleh kaum lelaki seperti sektor-sektor perkhidmatan dan perdagangan. Namun begitu, jenis-jenis pekerjaan yang diceburi oleh kaum wanita terikat dengan peranan kewanitaan tradisional kerana kebanyakan daripada mereka bekerja sebagai guru dan jururawat. Wanita dan Pendidikan Formal pada Zaman Penjajahan British Pendidikan formal bagi lelaki dan perempuan di Malaya telah dimulakan oleh Kerajaan Kolonial British. Negeri-negeri Selat adalah yang mula-mula membina sekolah-sekolah mengikut sistem pendidikan formal. Kebanyakan dari pada sekolah Inggeris ini dikelolakan oleh pendakwah-pendakwah Kristian. Sekolah aliran Inggeris yang pertama sekali didirikan ialah Penang Free School pada tahun 1816 khas untuk pelajar lelaki. Pada tahun 1817, sekolah wanita yang pertama ditubuhkan sebagai sebahagian daripada Penang Free School. Pelajar-pelajar sekolah ini terdiri dari pada anak-anak orang Eropah, Serani, India dan Cina, dan hampir tiadapun anak Melayu. Ini adalah kerana pada masa itu, tidak terdapat ramai orang Melayu yang tinggal di kawasan bandar Pulau Pinang. Pada umumnya, kaum Melayu tidak mahu menghantar anakanak mereka ke sekolah-sekolah Kristian kerana takut mereka akan dipengaruhi oleh ideologi Kristian. 765


Negeri-negeri Melayu Tidak Bersekutu, sebelum campur tangan Inggeris, tiada langsung sistem pendidikan formal kecuali pendidikan agama Islam cara pondok. Bagaimanapun bagi orang-orang kelas atasan (seperti keluarga diraja), mereka boleh mengambil guru Inggeris daripada Negeri-Negeri Selat untuk mengajar anak-anak lelaki mereka. Sekali lagi kaum wanita ketinggalan dari segi peluang mendapatkan pendidikan formal. Namun begitu, selepas sahaja ditandatangani Persetujuan Pangkor pada tahun 1874, trend pendidikan telah berubah. Pada tahun 1835, beberapa sekolah khas untuk pelajar lelaki Melayu telah didirikan dan seterusnya beberapa sekolah khas untuk pelajar perempuan Melayu ditubuhkan pada tahun 1883. Namun begitu, bilangan perempuan Melayu yang bersekolah amatlah kecil. Masih ramai ibu bapa Melayu yang berpendapat bahawa tempat orang perempuan adalah di rumah. Mereka tidak perlu tahu membaca dan menulis jika hanya untuk menjalankan tugas kewanitaan seperti memasak, menjahit dan menguruskan rumah tangga. Oleh yang demikian, pengaruh konservatif dalam kaum Melayu itu sendiri yang telah menghalang kaum wanita Melayu pergi ke sekolah. Unsur-unsur konservatif dalam Sistem Kolonial British juga mengekalkan perbezaan gender. Misalnya sekolah khas untuk pelajar perempuan selalunya mengajar mata pelajaran yang memperkuat peranan tradisional wanita untuk menjadi ibu dan isteri. Mata pelajaran yang diajar adalah seperti kraftangan dan sains rumah tangga. Bagi murid lelaki Melayu pula, mereka diajar ilmu pertanian desa seperti ilmu penternakan haiwan. Ini adalah kerana polisi pendidikan pada masa itu ingin mengekalkan status quo masyarakat yang dijajah. Jadi, dapat dilihat bahawa dasar pendidikan zaman kolonial bagi orang Melayu adalah untuk mengekalkan mereka sebagai kaum petani. Di samping itu pula, petani-petani sendiri memang enggan menghantar anak-anak mereka ke sekolah kerana mereka perlukan anakanak membantu mereka bertani. Oleh yang demikian, hanya orang Melayu dari pada golongan atasan sahaja yang mengambil kesempatan

766


menyertai sistem pendidikan formal dengan membenarkan anak-anak mereka pergi ke sekolah. Walau bagaimanapun, dalam tahun 1920-an, dengan perkembangan ekonomi moden, sikap umum petani-petani Melayu mula bertukar kerana ramai yang sedar bahawa kelulusan pendidikan formal akan memberi peluang pekerjaan yang lebih baik untuk anak-anak mereka. Langkah-langkah telah diambil oleh pihak pemerintah untuk memperbaik nilai pendidikan di sekolah-sekolah Melayu tetapi para pelajar dihadkan untuk mendapat 6 tahun pendidikan rendah sahaja. Mereka tidak diberi peluang untuk melanjutkan pelajaran seperti muridmurid di sekolah aliran Inggeris. Pada tahun 1921, telah ditubuhkan Kolej Sultan Idris di Tanjung Malim untuk membolehkan murid-murid yang terpilih dari pada sekolah-sekolah aliran Melayu untuk dilatih menjadi guru sekolah Melayu. Pada masa yang sama, Kolej Melayu Kuala Kangsar (Malay College) telah dibina. Sekolah ini adalah khas untuk anak-anak pembesar Melayu. Hanya segelintir pelajar yang berasal dari pada keluarga petani dipilih untuk menjadi murid di sini. Tujuan penubuhan Kolej Melayu ini adalah untuk melatih anak-anak Melayu menjadi pentadbir-pentadbir peringkat kedua dalam pentadbiran Kerajaan Kolonial British. Berikutan dengan trend pemikiran pada masa itu, peluang persekolahan bagi kaum lelaki Melayu adalah lebih baik kalau dibandingkan dengan kaum wanita Melayu. Statistik pada tahun 1938 menunjukkan bahawa dalam sistem pendidikan aliran Melayu, terdapat sebanyak 662 sekolah khas untuk lelaki dan hanya 126 sekolah untuk wanita. Bagi kaum Cina dan India pula, kebanyakan daripada mereka memasuki sekolah aliran Inggeris bantuan Kerajaan atau sekolah misi Kristian atau sekolah aliran Cina atau Tamil. Sekolah-sekolah ini mempunyai sukatan pelajaran tersendiri berdasarkan kepada sukatan

767


pelajaran negara asal mereka dan bahasa ibunda mereka menjadi bahasa penghantarnya. Kebanyakan daripada sekolah-sekolah aliran Cina dibiayai oleh para dermawan Cina. Antara kaum-kaum di Malaya, wanita Cinalah yang paling ramai sekali menyertai sistem pendidikan formal moden kerana kebanyakan dari pada kaum Cina tinggal di bandar dan mereka juga mempunyai tradisi menghargai orang-orang terpelajar dan golongan intelektual. Sistem pendidikan formal di bawah naungan Kerajaan Kolonial British terganggu semasa pemerintahan Penjajah Jepun dari tahun 1942 hingga ke tahun 1944. Kebanyakan sekolah ditutup atau dikehendaki mengikut sistem pendidikan Jepun dengan sukatan pelajarannya yang tersendiri. Tambahan pula, oleh sebab keadaan ekonomi yang tidak teratur dan kekurangan makanan, ramai murid menjadi tidak sihat dan tidak dapat pergi ke sekolah. Ramai juga terpaksa menolong ibu bapa mereka dalam kegiatan mendapatkan makanan melalui aktiviti bercucuk tanam atau berniaga. Era selepas Perang Dunia Kedua menyaksikan perubahan besar dari segi penyertaan rakyat dalam persekolahan formal kerana ibu bapa mula sedar betapa pentingnya pendidikan dalam era dunia moden bagi kaum lelaki dan juga kaum wanita. Kesedaran ini membawa kepada pertambahan bilangan pelajar wanita yang bersekolah. Sebagai contoh, satu penelitian statistik peratusan pelajar di sekolah menunjukkan bahawa, pada tahun 1957, 42.6% murid yang bersekolah Melayu ialah murid perempuan, sementara bagi sekolah Inggeris, peratusan murid wanita ialah 38.85%. Tidak lama sebelum kemerdekaan pada tahun 1957, suatu Suruhanjaya yang dinamakan sebagai Suruhanjaya Razak telah ditubuhkan bagi menyusun satu sistem pendidikan peringkat kebangsaan yang mempunyai sukatan pelajaran dan buku-buku teks yang seragam bagi menggantikan sistem pendidikan yang pelbagai semasa zaman kolonial. Diharapkan supaya sistem pendidikan seragam yang baru ini 768


akan memupuk semangat integrasi di kalangan kaum-kaum etnik di Malaya yang telah dipecahbelahkan oleh polisi "Pecah dan Perintah" Kerajaan Kolonial British. Walau bagaimanapun, tidak terdapat polisi pendidikan khas untuk memperbaik kedudukan kaum wanita. Zaman Selepas Penjajahan Perbincangan untuk zaman ini meliputi tiga fasa sejarah yang berbeza iaitu: i) Zaman pertengahan selepas kemerdekaan, dari tahun 1957 hingga 1970. ii) Tahun 1970 hingga 1980. iii) Zaman selepas tahun 1980. Selain penghuraian mengenai peranan kaum wanita dalam sektor ekonomi dan pendidikan, kita juga akan membincangkan secara ringkas mengenai Dekad Wanita dan kesannya kepada kaum wanita di Malaysia. Seperti penjajah British, Kerajaan Persekutuan Malaya yang baru ditubuhkan selepas merdeka mengamalkan falsafah yang sama iaitu "Kerajaan yang terbaik ialah kerajaan yang kurang memerintah". Dengan itu, penglibatan Kerajaan dalam aktiviti ekonomi adalah di peringkat minimum dan peranannya terhad kepada melaksanakan undang-undang dan peraturan dalam negara, melindungi kedaulatan negara dan menyediakan kemudahan prasarana. Bagaimanapun, terdapat usaha-usaha daripada pihak Kerajaan untuk memperbaik ekonomi negara dan mengurangkan kemiskinan. Pada masa ini, ekonomi Malaya bergantung kepada bahan utama (seperti getah dan bijih timah) tetapi kemudiannya, disebabkan harga barangan-barangan tersebut tidak tetap, penekanan diberikan kepada industri pengganti import. Industrian ini digalakkan bagi menggerakkan pertumbuhan ekonomi dan peluang pekerjaan untuk menampung keperluan tenaga buruh yang bertambah.

769


Oleh itu, dalam tiga rancangan pembangunan yang awal, fokusnya adalah berbeza. Sebagai contoh, Rancangan Malaya Pertama (1956-1960) yang diasaskan kepada Laporan I B R D (International Bank for Reconstruction and Development), menekankan penyusunan-semula bagi industri getah dan bijih timah. Rancangan Malaya Kedua (1961-1965) dan Rancangan Malaysia Pertama (1966-1970) pula menekankan kepada pertumbuhan industri, peruntukan peluang-peluang pekerjaan yang lebih banyak dan usaha meningkatkan taraf hidup masyarakat luar bandar. Dalam konteks proses pembangunan ekonomi ini, keadaan politik juga mengalami perubahan. Malaysia telah dibentuk pada tahun 1963 dan komponen asalnya ialah Malaya, Singapura, Sabah dan Sarawak. Bagaimanapun, pada tahun 1965, Singapura menarik diri daripada menjadi komponen Malaysia dan menjadi sebuah negara merdeka. Pada waktu itu, terdapat ketidaksamaan antara kaum dari segi pengagihan pendapatan. Ekonomi negara dikuasai oleh orang asing dan orang Cina, sementara kebanyakan orang Melayu adalah miskin dan masih berakar umbi di sektor sara hidup di luar bandar. Orang-orang India pula masih bertumpu di ladang dan sektor estet. Dengan hal demikian, kekayaan negara dimiliki oleh orang asing dan kumpulan pendatang yang kecil, walhal keadaan kemiskinan meluas dr kalangan kaum peribumi. Hubungan etnik di kalangan kaum menjadi buruk. Permusuhan kaum mencapai kemuncaknya pada tahun 1969 di mana berlakunya rusuhan kaum (racial riots) pada 13 M e i tahun itu. Kerajaan Malaysia menyedari bahawa usaha-usaha mesti dipertingkatkan lagi bagi memperbaik ketidaksamaan kaum ini. Akibatnya, Dasar Ekonomi Bam (DEB) telah dilancarkan pada tahun 1970. Dua tujuan D E B adalah untuk menyusunsemula masyarakat dan membasmi kemiskinan. Pada tahun-tahun selepas 1970, polisi 'laissez faire' tidak diikuti lagi. Kerajaan Malaysia kini memainkan peranan yang penting dan langsung bukan sahaja dari segi pemntukan sumber dan peraturan ekonomi, tetapi juga dalam hak milik modal. Ini hams dicapai dengan perusahaan awam yang akan menyertai sektor perindustrian, komersil 770


dan pertanian. Dalam sektor perindustrian, penekanan tidak lagi diberikan kepada polisi perindustrian penggantian-impot kerana sekarang ini bentuk perindustrian seperti ini dianggap tidak lagi sesuai memandangkan pasaran permintaan dalam negara Malaysia adalah kecil. Akibatnya, penekanan diberi kepada industri berorientasikan eksport. Di bawah polisi ini, industri-industri dibina untuk mewujudkan lebih banyak peluangpeluang pekerjaan bagi menolong mengurangkan penggangguran kerana industri-industri ini memerlukan ramai pekerja buruh. Rancanganrancangan pembangunan pada masa ini, iaitu Rancangan Malaysia Kedua (1971-1975) dan Rancangan Malaysia Ketiga (1976-1980) mempunyai tujuan yang sama dengan polisi D E B , iaitu mengagih semula kekayaan dan membasmi kemiskinan. Perlu ditegaskan bahawa, jantina sebagai isu, tidak disebut dalam mana-mana rancangan, kecuali hanya satu perenggan tambahan dalam Rancangan Malaysia Ketiga ( R M K 19751980) yang mengiktiraf mengakui penglibatan aktif kaum wanita dalam pembangunan dan sumbangan mereka terhadap ekonomi. Walau bagaimanapun, pengiktirafan ini ialah suatu petanda baik yang menunjukkan sokongan Kerajaan Malaysia kepada pengisytiharan Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu (United Nations) mengenai Dekad Wanita pada tahun 1975. Tahun 1980-an pula menandakan permulaannya satu trend baru dalam dasar pembangunan yang menyokong aktiviti pengswastaan (privatisation). Mengikut dasar ini, jabatan-jabatan penting yang dahulunya dimiliki oleh Kerajaan seperti Jabatan Telekom telah disusun semula dan diswastakan. Polisi baru pengswastaan ini menunjukkan perubahan yang mengejut dan bertentangan dengan polisi-polisi campur tangan kerajaan pada tahun-tahun 1970-an. Galakan telah diberikan kepada syarikat-syarikat dan individu-individu tertentu untuk mewujudkan pembangunan dan kemudahan-kemudahan awam melalui penswastaan dengan campur tangan yang paling minimum daripada pihak Kerajaan Pusat. Polisi pengindustrian telah juga ditukarkan daripada industri berasaskan-eksport kepada industri berteknologi tinggi sejajar dengan tujuan Malaysia untuk mencapai status Negara Perindustrian Yang 771


Baru "Newly Industrialising Country" (N.I.C) dan untuk mengelakkan ekonomi Malaysia dari pada mudah dipengaruhi oleh kemerosotan ekonomi dunia. Kedua-dua rancangan pembangunan ketika itu ialah Rancangan Malaysia Keempat (1981-1985) dan Rancangan Malaysia Kelima (1986-1990). Dasar kedua-duanya adalah sambungan dari pada dasar rancangan-rancangan dahulu yang mempunyai matlamat yang sama iaitu penyusun semula masyarakat dan membasmi kemiskinan. Pembangunan Ekonomi dan Kaum Wanita Sejak tahun 1957, peratusan wanita yang terlibat dalam tenaga buruh negara telah bertambah. Statistik menunjukkan bahawa peratusan ini telah meningkat dari pada 27% pada tahun 1957 kepada 30% pada tahun 1970 dan seterusnya kepada 42.2% pada tahun 1984. Faktor utama yang membawa perkembangan ini ialah bertambahnya peluang pendidikan bagi kaum wanita serta kesan sampingan daripada pada "the revolution of rising expectations" di kalangan wanita-wanita terpelajar. Perkembangan ekonomi telah mempelbagaikan peluang-peluang pekerjaan. Terdapat satu pertukaran penekanan daripada industri primer kepada sekunder yang telah mewujudkan lebih banyak peluang pekerjaan untuk wanita. Tiga sektor utama yang melibatkan wanita ialah pertanian, perindustrian dan perkhidmatan. Kaum Wanita dan Perkembangan Pertanian Selepas merdeka, perkembangan pertanian di Malaysia boleh dibahagi kepada dua fasa iaitu antara tahun 1957 hingga 1980-an dan zaman perlaksanaan Polisi Pertanian Negara iaitu tahun 1984 hingga kini. Akibat dari pada Sistem Torrens, tanah menjadi suatu komoditi jualan di pasaran. Bagi orang-orang yang tidak mempunyai tanah, aktiviti 772


mengerjakan tanah terbiar menjadi sesuatu yang menyalahi undangundang dan boleh dihukum di mahkamah. Kalau dibandingkan dengan kaum lelaki, kaum wanita sebagai kumpulan yang kurang memiliki aset ekonomi dan kuasa politik, juga merupakan golongan yang tidak memiliki hartanah. Tambahan pula, di bawah sistem Faraid Islam kaum wanita diberi hak yang kurang berbanding dengan lelaki. Pada zaman selepas merdeka penekanan terus diberikan kepada tanaman kontan dan trend ini disokong oleh kepentingan golongan kapitalis. Penekanan ini amat nyata dalam Rancangan Malaya Pertama (1956-1960). F E L D A {Federal Land Development Authority) telah ditubuhkan pada tahun 1956 dengan tujuan untuk menambah hasil perdagangan getah dan kelapa sawit. Tujuan yang sama juga terlihat dalam Rancangan Malaysia Pertama (1966-1970). Ini dapat dikesan melalui fakta yang membuktikan bahawa kemudahan-kemudahan pinjaman telah ditawarkan oleh agensi pemasaran baru, iaitu Federal Agricultural Marketing Authority ( F A M A ) kepada pengeluar-pengeluar pertanian baik yang kecil dan yang besar. Sama dengan keadaan gender yang telah dinyatakan terlebih dahulu, kebanyakan pemilik pengeluaran pertanian ialah lelaki dan bukannya wanita. Dalam tahun-tahun 1960-an, pihak Kerajaan menjalankan Program Revolusi Hijau (The Green Revolution), yang diperkenalkan oleh kuasa Barat dengan tujuan untuk melipatgandakan pengeluaran daripada sektor pertanian. Untuk mencapai tujuan ini, berbagai sistem perairan baru telah dibina dan yang lama pula dibaiki, benih-benih baru yang lebih baik dan jenis tanaman baru yang melipatgandakan hasil pertanian serta baja-baja baru diberikan kepada para petani. Pegawai-pegawai yang terlatih juga dihantar untuk mengajar pekebun-pekebun kecil akan teknik-teknik pertanian baru. Semua program-program ini lebih menguntungkan pekebunpekebun lelaki dan bukannya wanita. Sungguhpun benar bahawa dasar pembangunan masyarakat luar bandar (terutama mengenai pembasmian 773


kemiskinan) sering dihubungkaitkan dengan objektif memperbaiki keadaan dan taraf pendapatan pekebun-pekebun, namun program ini telah mengabaikan kepentingan kaum wanita kerana kaum petani wanita tidak dianggap sebagai pekebun tetapi hanya sebagai "isteri-isteri pekebun". Oleh yang demikian, mereka tidak mendapat peluang sama rata dengan lelaki dalam menyertai Program Revolusi Hijau. Di bawah rancangan pembangunan desa, sistem berkebun secara tradisional beransur-ansur diganti dengan cara-cara moden seperti penggunaan jentera dan baja-baja moden. Berbagai skim pengairan dijalankan di tempat-tempat seperti Kemubu di Kelantan, Sg. Muda di Kedah dan Sg. Manik di Perak. Lebih banyak lagi agensi kerajaan diadakan untuk menolong pekebun-pekebun dan memasarkan hasil mereka. F E L D A juga membuka lebih banyak tanah dan menubuhkan berbagai penempatan peneroka. Dalam kesibukan Kerajaan Malaysia melaksanakan rancangan pembangunan luar bandar ini, peranan kaum wanita sebagai petani tradisional semakin berkurangan. Ini boleh dikaitkan dengan 3 sebab utama. Pertama, pemodenan pertanian pada zaman selepas Merdeka menguntungkan kaum lelaki berbanding wanita. Dalam proses ini, kaum lelaki digalakkan untuk terlibat secara aktif dalam pertanian yang berorientasikan pemasaran. Kaum wanita pula, diletakkan dalam sektor kraftangan di mana kebanyakannya terlibat sebagai pekerja, bukannya sebagai pengusaha yang berwibawa. Semua teknik baru berkebun dan memasarkan hasil pengeluaran diajarkan kepada kaum lelaki dan jarang sekali kepada wanita. Pertubuhan-pertubuhan untuk pembangunan masyarakat luar bandar yang disokong oleh Kerajaan seperti K E M A S dan F E L D A , juga secara langsung atau tidak langsung, membezakan peranan wanita dan peranan lelaki. Contohnya kaum wanita desa digalakkan menyertai kelas-kelas mengenai pemakanan, jahitan, kraftangan dan ekonomi rumah tangga. Pendekatan ini mungkin merupakan warisan pengaruh penjajah British yang mengganggap 774


kegiatan pertanian ialah kerja yang lebih sesuai bagi kaum lelaki dan bukan untuk kaum wanita. Kedua, penggunaan alat-alat jentera dan teknologi moden telah mengambil alih tugas-tugas tradisional petani wanita seperti menanam, menuai dan membanting. Dengan itu, tenaga petani wanita tidak banyak diperlukan. Ketiga, dasar perindustrian bandar dalam tahun-tahun 1970-an. Yang menarik minat kaum wanita desa terutamanya yang muda dan yang belum berkahwin, untuk berhijrah daripada sektor pertanian kepada bukan-perindustrian. Kesemua faktor ini menyebabkan peratusan guna tenaga kaum wanita yang terlibat dalam sektor pertanian menurun dengan mendadak. Fasa kedua dalam pembangunan pertanian moden ialah fasa yang bermula pada tahun 1984 dengan berkuatkuasanya Polisi Pertanian Negara atau lebih dikenali sebagai N A P (National Agricultural Policy). Matlamat N A P adalah untuk membangunkan sektor pertanian dan dengan ini diharapkan agar pendapatan petani dari pada hasil pertanian akan dipertingkatkan. Caranya adalah dengan mengajar para petani mengukuhkan dan menggunakan sumber-sumber dengan lebih cekap lagi. Diharapkan bahawa sumbangan sektor itu akan membawa peningkatan kepada keluaran ekonomi negara. Usaha-usaha pembangunan ini ditujukan kepada pekebun kecil. Lagi sekali, kaum wanita jarang diberi peluang menyertai program-program ini kalau dibandingkan dengan lelaki. Akibatnya, kaum wanita tersisih dari pada sektor pertanian moden. Maka, tidak terdapat petani wanita yang benar-benar berjaya sebagai usahawan pertanian yang berwibawa atau menjadi mewah dari pada usaha sebagai pengeluar besar-besaran dalam bidang pertanian kalau dibandingkan dengan lelaki. Sungguhpun terdapat beberapa wanita yang telah mencapai gelaran 'peladang berjaya' dan menerima hadiah pada Hari Peladang, namun jumlah mereka tidak ramai dan pendapatan sebenar dari pada kegiatan pertanian tidak setanding dengan peladang lelaki. 775


Satu contoh yang nyata bagaimana pandangan kerajaan terhadap wanita desa hanya sebagai 'isteri petani' telah merugikan kaum wanita adalah dalam kes tanah rancangan F E L D A . Sungguhpun dalam keluarga peneroka F E L D A , isteri peneroka itu membantu di ladang dan samasama bersusah-payah mengharungi kehidupan baru di tanah rancangan F E L D A , hanya para suami sahaja berhak mendapat hak milik tanah yang sama-sama diusahakan itu. A p a b i l a terjadi perceraian dalam perkahwinan, atau isteri itu tersisih kerana si suami mengambil isteri kedua dan sebagainya maka, wanita ini tidak mendapat apa-apa pun dari pada sumbangannya kepada tanah yang telah diusahakan bersama. K a u m Wanita dan Pembangunan Industri Di samping memupuk kestabilan politik negara, Kerajaan Malaysia juga bekerja keras mempelbagaikan ekonomi negara dengan objektif meningkatkan kadar pertumbuhan ekonomi yang pesat untuk membiayai program-program pembangunan masyarakat. Satu strateginya ialah pertumbuhan industri. Pada mulanya, Kerajaan menggalakkan corak Perindustrian Pengganti an Impot (Import-Substitution Industrialisation) sejajar dengan corak perindustrian yang diikuti oleh kebanyakan negara-negara yang baru merdeka. Di bawah Program Pembangunan Perindustrian, Ordinan Perusahaan Perintis telah diluluskan pada tahun 1958 untuk menggalakkan penubuhan industri-industri penggantian impot ini. Ia menyediakan dorongan-dorongan seperti bebas cukai dan pemntukan kawasan-kawasan perindustrian. Malangnya, industri-industri penggantian import hanya dapat mewujudkan kesan sampingan seperti keluaran kejuruteraan secara kecil-kecilan di kawasan bandar. Ia juga menghasilkan penumpuan yang berlebihan kepada industri yang berintensifkan modal. Corak perindustrian seperti ini juga tidak sesuai dalam konteks keadaan sosial di negara kita pada masa itu sebab industriindustri ini tidak boleh menyerap guna tenaga yang berlebihan. Justeru,


corak perindustrian ini tidak dapat mengurangkan kadar pengangguran yang sedang meningkat. Tambahan pula, pasaran tempatan dan permintaan tempatan untuk hasil industri-industri corak ini masih terlalu kecil dan terhad. Disebabkan oleh kelemahan-kelemahan ini, selepas tahun 1970 Kerajaan telah mengubah polisi perindustrian kepada perindustrian yang berorientasikan eksport sebagai strategi pembangunan. Perubahan ini berlaku selepas polisi Dasar Ekonomi Baru dikuatkuasakan selepas tahun 1970. Bagaimanapun, beberapa undangundang telah dikenakan kepada perindustrian berorientasikan eksport sebelum ia dilaksanakan. Sebagai contoh, Ordinan Perusahaan Perintis digantikan pada tahun 1968 dengan Akta Galakan Pelaburan yang memberi keutamaan kepada industri-industri yang berorientasikan eksport. Akta ini memberi banyak galakan kepada pelabur asing. Mereka digalakkan menyertai pertumbuhan industri ini melalui pakej-pakej yang mempunyai kemudahan zon perniagaan bebas, insentif cukai yang baik, undang-undang buruh yang fleksibel dan undang-undang yang menyekat buruh daripada menubuhkan kesatuan sekerja. Zon perniagaan bebas yang pertama dibuka di Bayan Lepas, Pulau Pinang. Tujuan zon-zon ini adalah untuk menggalakkan penempatan semula industri daripada negara Barat. Kandungan rancangan-rancangan pembangunan seperti Rancangan M a l a y s i a Ketiga (1976-1980) juga menggalakkan perindustrian berorientasikan eksport. Tidak lama kemudian terdapatlah pembangunan yang sungguh pesat dalam sektor industri seperti terdirinya kilang-kilang elektronik, memproses makanan, plastik, tekstil dan pakaian. Industri-industri yang berorientasikan eksport berjaya mewujudkan peluang pekerjaan yang banyak kerana ia berintensifkan buruh. Bagaimanapun, jenis-jenis pekerjaan dalam kilang-kilang ini adalah lebih sesuai untuk pekerja-pekerja wanita dan bukan kaum lelaki seperti operator pemasangan bahan-bahan elektronik dan jahit-menjahit di kilang pakaian. Ini mengakibatkan ramai kaum wanita memasuki 777


sektor perkilangan. Kadar penyertaan wanita dalam sektor industri meningkat dengan pesatnya. Sebagai contoh, pada tahun 1957, peratusan wanita dalam sektor perkilangan ialah 17% tetapi angka ini bertambah kepada 29% pada tahun 1970 dan meningkat kepada 39.5% pada tahun 1980. Keadaan ini sungguh berbeza dengan keadaan buruh lelaki. Peratusan kaum lelaki dalam guna tenaga perkilangan menurun dari pada 83% dalam tahun 1957 ke 71% pada tahun 1970 dan 39.5% pada tahun 1980 kerana kebanyakan industri baru ini memerlukan lebih ramai buruh wanita daripada lelaki kerana jenis pekerjaannya adalah lebih sesuai dengan kebolehan wanita. Sebagai contoh, kerja-kerja yang berkehendakkan penglihatan yang tajam, jari-jari yang halus untuk menjalankan kerja dan kesanggupan untuk berada dalam keadaan duduk berjam-jam lamanya. Kebolehan-kebolehan seperti ini selalunya dikaitkan dengan kaum wanita. Kaum wanita juga lebih bersedia menerima gaji yang rendah (yang dibayar oleh industri-industri ini) berbanding dengan kaum lelaki. Lagi pun, dalam tempoh tersebut, wanita-wanita yang mencari kerja, walaupun berpendidikan tetapi sukar untuk mendapat kerja-kerja yang digemari oleh wanita seperti jururawat atau guru dan oleh sebab terdapat banyak peluang pekerjaan di sektor perkilangan, maka mereka terdesak memasuki sektor ini. Tambahan pula, Dasar Ekonomi Baru juga telah menggalakkan penghijrahan orang-orang Melayu dari luar bandar ke bandar. Ramai daripada gadis-gadis Melayu yang ingin berhijrah ini dengan mudah sahaja mendapat pekerjaan di sektor perkilangan. Ada juga beberapa orang penulis mendakwa (sebagai contoh, Heyzer, 1982) bahawa proses pembangunan moden telah mengakibatkan peningkatan kemiskinan kaum tani di luar bandar. Keadaan ini telah memaksa keluarga-keluarga petani miskin membenarkan anak perempuan mereka berhijrah dan bekerja di kilang supaya dapat menampung keperluan kehidupan keluarga di kampung.


Dalam tahun 1980-an, Malaysia menilai semula penggantungannya kepada polisi perindustrian berorientasikan eksport. Ini adalah kerana Malaysia sedang mengalami kesusahan akibat dari pada kemerosotan ekonomi dunia kerana industri-industri berorientasikan eksport sangat bergantung kepada kadar permintaan dalam pasaran ekonomi dunia. Justeru, apabila permintaan ini berkurangan, maka syarikat-syarikat dalam kegiatan perkilangan menghadapi kerugian dan timbullah masalah pembuangan pekerja yang berleluasa. Pada masa yang sama juga, Malaysia telah memulakan rancangan perindustrian berat. Malangnya ada beberapa perusahaan-perusahaan dan syarikat-syarikat tempatan yang terlibat dengan rancangan ini yang tidak menunjukkan prestasi seperti yang diharapkan. Oleh yang demikian, pada tahun 1980-an selepas mengkaji semula polisi perindustriannya, Kerajaan Malaysia memberi tumpuan kepada polisi perindustrian berteknologi tinggi. Ini diterangkan dalam Laporan Pelan Induk Perindustrian (Industrial Master Plan Report). Industriindustri ini akan lebih berintensif modal dan tidak begitu memerlukan komponen buruh kurang mahir. Para akademik telah meramalkan bahawa corak perindustrian seperti ini akan menyebabkan lebih banyak penurunan berlaku dalam komponen wanita sebagai guna tenaga sektor perkilangan. Walau bagaimanapun ramalan ini tidak berlaku kerana selepas 1990, pihak Kerajaan telah mengubah polisi perindustrian kepada perindustrian pelbagai dengan menggalakkan industri yang memberi nilai tambah (value-added) dan yang ada kaitan dengan industri-industri sokongan dan sampingan. Oleh yang demikian, sehingga ke hari ini, kaum wanita masih kekal sebagai komponen terbesar dalam guna tenaga sektor perkilangan. Malangnya kerana kegawatan ekonomi semenjak tahun 1997, telah menimbulkan masalah kepada sektor perkilangan. Akibatnya, lebih ramai pekerja wanita telah dibuang kerja berbanding lelaki kerana wanita merupakan majoriti pekerja di sektor perkilangan.

779


Kaum Wanita dan Pembangunan Sektor Perkhidmatan Apabila kaum wanita meninggalkan sektor pertanian tradisional sara hidup, ramai daripada mereka memasuki sektor perkhidmatan. Aliran ini paling ternyata selepas Merdeka. Peratusan penglibatan mereka dalam sektor ini bertambah dari pada 11.6% pada tahun 1957 kepada 14.8% pada tahun 1970 dan mencapai 19.4% pada tahun 1980. Secara ringkasnya, aktiviti-aktiviti pekerjaan dalam sektor perkhidmatan boleh diklasifikasikan kepada tiga golongan iaitu perkhidmatan lama, perkhidmatan pelengkap dan perkhidmatan baru. Kemunculan ketiga-tiga golongan perkhidmatan ini berkait rapat dengan tiga fasa pembangunan ekonomi negara. Dalam fasa pertama iaitu antara tahun 1957 dan 1970, ketika ekonomi Malaysia masih bergantung kepada perindustrian bahan utama (seperti pertanian), kebanyakan kaum wanita bekerja dalam aktiviti perkhidmatan lama. Kebanyakannya bekerja sebagai orang gaji, buruh awam dan pelayan. Pada masa ini, sektor perkhidmatan ialah sektor kedua pentingnya dari segi menyediakan peluang pekerjaan untuk kaum wanita selain daripada sektor pertanian. Dalam fasa pembangunan kedua, b i l a M a l a y s i a mula menggalakkan perindustrian sekunder dan pembangunan sektor perkilangan pada tahun 1970-an, trend pekerjaan wanita mula berubah. Selain dari pada bekerja dalam sektor perindustrian, kaum wanita juga terlibat dalam sektor perkhidmatan pelengkap seperti pengurusan bank, kewangan, pengangkutan, pemborong dan runcit. Sebagai contoh, peratusan mereka dalam perkhidmatan sekunder meningkat daripada 5.2% pada tahun 1970 kepada 12.7% pada tahun 1980. Dalam fasa pembangunan ketiga, iaitu pada tahun 1980-an, ramai daripada kaum wanita mula menyertai sektor perkhidmatan baru terutamanya dalam bidang pendidikan dan pentadbiran awam. 780

Sejarah Pembangunan Malaysia dan Perubahan

Peranan

Wanita

- dari Sudut Ekonomi dan Pendidikan

Reformasi Pendidikan dan Kaum Wanita Selain daripada menanam kesedaran di kalangan rakyat tentang betapa pentingnya pendidikan serta faedah yang akan diperoleh daripada fenomena celik huruf (literacy) kerajaan Malaysia juga telah mempertingkatkan lagi mutu sistem pendidikan, bersesuaian dengan objektif memupuk sebuah negara yang lebih berfikiran saintifik dan teknikal. Selaras dengan tujuan ini, sistem pendidikan persekolahan dikaji semula dan beberapa perubahan telah dibuat pada tahun 1960. Suruhanjaya Rahman Talib memperluas lagi pendidikan teknikal dan vokasional selain dari pada memperkenalkan mata pelajaran vokasional seperti Seni Perindustrian, Perdagangan dan Sains Pertanian bagi pelajar lelaki dan Sains Rumah Tangga bagi pelajar perempuan. M a t a pelajaran i n i yang dinamakan sebagai 'pra vokasional' membuktikan pendekatan kurikulum yang berorientasikan gender dan bertujuan mengekalkan peranan jantina yang ditetapkan oleh tradisi iaitu peranan wanita sebagai isteri, ibu dan pendidik anak-anak. Nilai-nilai mengekalkan pembezaan gender oleh pihak Kerajaan adalah selaras dengan sistem nilai tradisional masyarakat Malaysia. Walaupun masih berhaluan tradisional, peratusan pelajar perempuan yang memasuki semua peringkat pendidikan telah bertambah, terutamanya di peringkat pengajian tinggi. Tahun 1960-an merupakan tahun perkembangan peluang persekolahan untuk wanita. Justeru itu, terdapat pertambahan dalam angka kaum wanita yang memasuki sekolahsekolah. Menjelang tahun 1970-an pula, kesan kumulatif jelas terlihat dengan adanya jumlah wanita yang ramai di institusi pengajian tinggi. Namun demikian, semenjak tahun 1980-an, telah timbul pula golongangolongan fundamentalis di universiti-universiti yang menghalang kemasukan kaum wanita dalam jurusan tertentu seperti bidang perubatan dan kejuruteraan melalu quota system. Perkara ini mungkin masih berterusan pada masa kini dan perlu disiasat dengan rapi.

781


Pada tahun 1979, Jawatankuasa Kabinet mengkaji semula sistem pendidikan dan memperkenalkan K B S R bagi sekolah rendah dan K B S M bagi sekolah menengah. Bagi sistem K B S M , satu mata pelajaran baru dipanggil Kemahiran Hidup diperkenalkan bagi menggantikan mata pelajaran pra vokasional. Kemahiran seperti pertanian, kemahiran perindustrian, perdagangan dan sains rumah tangga sekarang ini diadakan bagi semua pelajar tidak kira lelaki atau perempuan. Maka dengan adanya peluang yang sama rata ini, kemasukan wanita ke dalam jurusan-jurusan (yang sebelum ini terbatas kepada mereka) makin bertambah. Sekarang ini terpulanglah kepada pihak ibu bapa untuk menggalakkan anak-anak perempuan mereka menerokai bidang-bidang baru yang selama ini tidak dibuka kepada kaum wanita. Di samping itu juga, pihak kerajaan patut mengawasi kegiatan golongan fundamentalis di institusi-institusi pengajian tinggi yang menghalang kemasukan kaum wanita ke dalam bidang perubatan dan kejuruteraan. Dekad Wanita dan Kesannya Ke atas Kaum Wanita Malaysia Pada tahun 1975, "Dekad Wanita" telah diistiharkan oleh Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu (UN). Dekad itu bermula dari tahun 1976 hingga ke tahun 1985 dan temanya ialah "Kesamaan Hak, Pembangunan dan Keamanan" ("Equality of Rights, Development and Peace"). Tujuan utama peristiharan ini adalah untuk mempengaruhi semua negara di dunia mengenai perlunya memberi nilai sewajarnya kepada peranan wanita dan betapa mustahaknya mempertingkatkan kedudukan kaum wanita dalam masyarakat. Justeru, negara-negara yang memperaku pengistiharan ini hendaklah merancang dan melaksanakan Pelan Tindakan Wanita di peringkat daerah, negara dan antarabangsa untuk mencapai tujuan-tujuan ini. Sama seperti negara-negara lain yang menjadi ahli P B B (United Nations), Malaysia juga memperakui pengistiharan ini dan bemsaha untuk mengintegrasikan kaum wanita ke dalam arus pembangunan


negara. Kerajaan telah membuktikan sokongannya dengan memperuntukkan dana khas untuk wanita dan menggalakkan pertubuhanpertubuhan wanita. Salah satu daripada langkah yang diambil ialah penubuhan Majlis Penasihat Negara Mengenai Integrasi Wanita Dalam Pembangunan (NACIWID). Tujuan Majlis ini adalah untuk menasihat Kerajaan tentang hal-hal yang berkaitan dengan wanita dalam pembangunan. Seterusnya, pada tahun 1982, Urus setia/Sekretariat Hal Ehwal Wanita telah ditubuhkan di Jabatan Perdana Menteri untuk mentadbirkan hal-hal yang berkaitan dengan kaum wanita. Pihak Kerajaan juga memperuntukkan dana dalam Rancangan Malaysia Ketiga bagi pembangunan kaum wanita terutama sekali melalui peranan utama mereka sebagai isteri, ibu dan pembantu pencari nafkah keluarga. Dana-dana ini disalurkan melalui pertubuhan-pertubuhan seperti N C W O atau jabatan-jabatan dalam kementerian yang mengendalikan kebajikan masyarakat. Kerajaan juga telah memberi peluang kepada wanita-wanita terpelajar untuk dinaikkan pangkat ke peringkat tertinggi dalam jabatanjabatan Kerajaan dan organisasi-organisasi yang dahulunya dimonopoli oleh kaum lelaki. Undang-undang untuk mempertingkatkan kedudukan kaum wanita, (sebagai contoh, perlaksanaan polisi gaji yang sama antara pekerja lelaki dan wanita dalam sektor kerajaan) diperluaskan dan peruntukan cuti rehat bagi wanita bersalin ditambah daripada 42 hari kepada 60 hari. Polisi khas untuk kaum wanita iaitu Dasar Wanita Negara telah diperkenalkan pada bulan Disember, 1989. Kandungannya akan dimasukkan ke dalam Rancangan Malaysia Keenam (1990-1995).


Pada masa kini, pertubuhan-pertubuhan wanita seperti N A C I W I D , N C W O , Wanita U M N O , Wanita M C A , Wanita M I C , Women's Aid Organisation dan lain-lain sedang memperjuangkan tuntutan supaya wanita mewakili sekurang-kurangnya 30% daripada semua jawatan dalam bidang politik, ekonomi, dan sosial. Dalam bulan Mei 1999, lebih kurang 75 pertubuhan wanita telah bersatu padu mengemukakan "Women's Agenda for Change". Agenda ini mendesak supaya perubahan yang berani disemarakkan untuk membasmi ketidaksetarafan gender (gender inequality) serta menggalakkan kesejahteraan dan kemajuan wanita dalam bidang politik dan sosio-ekonomi. Kesimpulan Seiring dengan sejarah pembangunan negara, peranan dan kedudukan kaum wanita juga menghadapi banyak perubahan. Penelitian pembangunan sejarah negara kita telah menunjukkan bahawa peranan kaum wanita yang dahulunya hanya terhad kepada dunia "rumah tangga" sekarang telah diperluas ke dunia awam. Ini dapat disaksikan dengan bertambahnya penyertaan kaum wanita dalam bidang ekonomi dan alam pendidikan. Namun, warisan penjajah yang telah merendahkan nilai penyertaan kaum wanita dalam sektor ekonomi dan hanya mengagungkan peranan wanita dalam alam domestik melalui 'ideologi suri rumah' masih berterusan. Walau bagaimanapun, perkembangan ekonomi yang pesat pada zaman selepas penjajahan dan peningkatan peluang pendidikan untuk wanita di semua peringkat persekolahan ialah dua faktor penentu yang telah membawa kepada bertambahnya pembebasan kaum wanita daripada belenggu dunia domestik. Sumbangan guna tenaga kaum wanita kepada pembangunan ekonomi negara sekarang ini amat digalakkan dan diperakukan dengan aktifnya oleh negara. Namun demikian, masalah yang dihadapi oleh kaum wanita yang bekerja dan melaksanakan dwi peranan (iaitu dalam sektor 784

Sejarah Pembangunan Malaysia Dan Perubahan Peranan Wanita - Dari Sudut Ekonomi Dan Pendidikan

domestik dan kerjaya) masih berleluasa. Bebanan ini boleh dikurangkan melalui polisi-polisi Kerajaan dan pihak swasta yang menyediakan sistem sokongan untuk ibu-ibu bekerja. Sokongan kaum lelaki terutamanya kaum bapa dalam hal ini (dengan membantu isteri dalam sektor domestik dan memberi galakan moral kepada isteri) ialah faktor yang sama penting. Di samping itu, kedudukan wanita boleh diperbaik lagi melalui keadilan dalam pelaksanaan Undang-Undang Keluarga terutamanya untuk wanita Islam.

785

PEMBANGUNAN WANITA DALAM BIDANG EKONOMI DAN SOSIAL DI MALAYSIA DARI PERSPEKTIF ISLAM Siti Fatimah Abdul Rahman

Sinopsis asar asar Wanita Negara (DWN) merupakan salah satu asas untuk mengukur penglibatan wanita dalam bidang ekonomi dan Sosial sama ada selari dengan tuntutan Islam atau sebaliknya. Pemberian hak yang sama antara lelaki dan wanita, pematuhan kepada Syariat untuk wanita berkarier merupakan unsur yang kian terserlah wujud di negara kita. Setelah D W N diperkenalkan, wanita mencapai kemajuan pesat dalam aspek tenaga buruh, pendidikan, kesihatan dan perundangan. Walaupun begitu kesungguhan kerajaan membangunkan wanita telah wujud Sebelum D W N ditubuhkan lagi. Ini terbukti dengan adanya Jentera Nasional Untuk Kemajuan Wanita, Pertubuhan-pertubuhan Wanita, Media Massa yang mempromosikan hak-hak wanita. Ini sudah tentu selari dengan tuntutan ajaran Islam. Jadi pada dasarnya, pendekatan kerajaan dalam pembangunan ekonomi dan sosial wanita selari dengan dasar Islam. Walaupun begitu, sebarang kelemahan-kelemahan yang masih ada perlulah diberi perhatian.

787


Pengenalan Berbanding zaman sebelum merdeka, wanita Malaysia kini telah mencapai berbagai kemajuan dalam semua bidang, baik ekonomi, sosial, politik mahupun perundangan. Penulisan ini bertujuan untuk melihat apakah pendekatan yang diambil oleh Malaysia dalam membangunkan wanita, khususnya dalam bidang sosial dan ekonomi, selari dengan Islam. Untuk itu, bab ini telah dibahagikan kepada beberapa bahagian: • •

• • •

Pengenalan K r i t e r i a yang digunakan dalam analisis ini untuk menentukan sama ada pendekatan yang diambil oleh Malaysia selari dengan Islam atau tidak. Dasar Wanita Negara. Wanita dalam pembangunan - pencapaian wanita setelah Dasar Wanita Negara diperkenalkan. Kesimpulan.

Jika kita ingin melihat pendekatan yang diambil oleh Malaysia dalam membangunkan wanita, tentunya Dasar Wanita Negara menjadi asas perbincangan ini. Selain itu, pencapaian wanita selepas dasar tersebut dilaksanakan juga perlu dirujuk untuk melihat kesan dasar tersebut terhadap wanita. Pencapaian-pencapaian tersebut boleh didapati dalam Rancangan Malaysia Ketujuh (RMT), di bab 20 yang bertajuk "Wanita dalam Pembangunan", khususnya aspek sosial dan ekonomi. Berdasarkan R M T ini, pembangunan wanita daripada aspek sosial digambarkan melalui pencapaian mereka dalam bidang pendidikan dan status kesihatan. Manakala pembangunan wanita daripada aspek ekonomi pula digambarkan melalui pencapaian mereka dalam tenaga buruh dan guna tenaga.

Pembangunan Wanita dalam Bidang Ekonomi dan Sosial di Malaysia dari Perspektif Islam

Tetapi, sebelum itu, apa yang lebih penting lagi ialah bagaimana kita ingin mengukur apakah pendekatan yang diambil oleh Malaysia dalam membangunkan wanitanya selari dengan Islam? Kriteria yang Digunakan dalam Analisa Ini Untuk Menentukan Sama Ada Pendekatan yang Diambil oleh Malaysia Selari Dengan Islam atau Tidak Dalam analisa ini,"tiga kriteria akan digunakan bagi menentukan apakah pendekatan Malaysia dalam membangunkan wanitanya selari dengan Islam. Kriteria-kriteria itu ialah: (a) (b) (c)

Wanita diberikan hak-hak mereka yang sewajamya seperti yang diberi oleh Islam; Wanita memenuhi syarat-syarat tertentu seperti yang telah ditetapkan oleh Syarak; dan, Tiadanya amalan-amalan yang menindas atau menjatuhkan maruah wanita.

Kriteria 1 Wanita diberikan hak-hak mereka yang sewajarnya seperti yang diberi oleh Islam Seperti yang telah kita maklum, dalam Islam, wanita ada hak-hak mereka sendiri yang meliputi bidang sosial, ekonomi dan politik. Dalam kehidupan moden ini, untuk memelihara kebajikan mereka, digubal pula undang-undang yang terkandung pemntukan-pemntukan tertentu bagi menjamin hak-hak golongan wanita. Secara ringkas, dalam Islam, hak sosial wanita merangkumi hak untuk mendapatkan ilmu pengetahuan, hak untuk terlibat dalam aktiviti kemasyarakatan dan hak untuk mempertahankan agama/negara (Fasal, 1993:34-43). Dalam hal ekonomi pula, wanita berhak untuk memiliki harta (al-Quran, 4:4), mewarisi harta (al-Quran, 4:7, 127, 11), 789


mengusahakan harta mereka serta bekerja mencari rezeki (al-Quran, 4:32). Dalam hal politik pula, mereka boleh terlibat dalam politik (Fasal, 1993:38). Selain itu, wanita Islam diberi hak-hak peribadi yang berkait dengan kekeluargaan seperti hak sebagai anak, isteri dan ibu. Jadi, sekiranya dalam membangunkan wanita hak-hak ini diberikan kepada mereka, maka bolehlah kita katakan bahawa pendekatan yang diambil oleh Malaysia dalam membangunkan wanitanya itu selari dengan Islam. Sebaliknya, jika wanita dinafikan hak-hak tersebut, maka bolehlah kita katakan pendekatan Malaysia ini tidak selari dengan Islam. Satu contoh bagi memudahkan fahaman kita tentang apa yang saya maksudkan ialah hak untuk mendapatkan ilmu pengetahuan. Sebagaimana yang kita maklum, setiap individu Muslim, baik lelaki mahupun perempuan, berhak untuk mendapatkan pendidikan. Jadi, sekiranya Malaysia memberikan peluang pendidikan kepada wanitanya sebagai asas untuk memajukan mereka, maka bolehlah dikatakan pendekatan yang diambil oleh Malaysia ini selari dengan Islam. Sebaliknya, jika Malaysia menaftkan peluang pendidikan kepada kaum wanita, maka tentunya pendekatan tersebut tidak selari dengan Islam. Kriteria 2 Wanita memenuhi syarat-syarat tertentu seperti yang telah ditetapkan oleh Syarak Walaupun Islam memberi wanita pelbagai hak dalam masyarakat, wanita Islam perlu memenuhi beberapa syarat sekiranya mereka ingin bergiat di luar rumah. Berkaitan dengan hal ini, syarat yang dimaksudkan ialah: (i) (ii) (iii)

Menutup aurat (al-Quran, 24:31) (Khalijah, 1994:24) Mendapat keizinan suami/bapa (Khalijah, 1994:24) Aktiviti yang dilakukan itu tidak bertentangan dengan fitrah mereka serta tidak menjejaskan fungsi mereka sebagai anak/isteri/ ibu (Afzalur Rahman, 1993:394) 790


(iv)

Selama berada di luar rumah itu maruah mereka terpelihara (Khalijah, 1994:24)

(v)

Keselamatan mereka terjamin semasa berada di luar rumah (Khalijah, 1994:24)

Kelima-Iima perkara ini merupakan keperluan-keperluan yang biasa disebut oleh para pengkaji dan penulis apabila bercakap tentang syarat-syarat wanita untuk bergiat di luar rumah. Jika ada yang menganggap syarat-syarat ini menindas wanita, saya tidak bersetuju. Pertamanya kerana ia bertujuan untuk memelihara kepentingan wanita itu sendiri. Misalnya, syarat (i), (iii), (iv) dan (v). Keduanya, dalam Islam, wanita berada di dalam tanggungan suami atau penjaga, baik dari segi nafkah, mahupun tanggungjawab penjagaan. Hadith riwayat Bukhari dan Muslim, "Lelaki bertanggung-jawab atas isterinya dan dia akan ditanya tentang penanggungjawab-nya. Dan isteri bertanggungjawab atas maruah suaminya dan dia akan ditanya tentang tangungjawab." Suami atau penjaga, bukan sahaja perlu memberi nafkah kepada wanita yang dalam tanggungannya tetapi juga mereka perlu memastikan keselamatan serta aktiviti yang dilakukan oleh orang-orang di bawah tanggungan mereka. Oleh itu, syarat (ii) berkaitan izin suami atau penjaga tidak seharusnya dilihat sebagai sesuatu yang menindas wanita. Ini kerana dalam Islam, wanita tidak perlu bersusah-payah mencari rezeki kerana mereka berada dalam tanggungan suami atau penjaganya (kecuali suami atau penjaga mengabaikan tanggung-jawab ini). Oleh yang demikian, tentunya izin mereka diperlukan sekiranya wanita ingin keluar bekerja. Begitu juga dari segi wanita ingin melibatkan diri dalam aktiviti sukarela misalnya, tentu juga perlu meminta izin suami kerana tugas utama mereka ialah sebagai isteri dan ibu. Sekiranya tugas tersebut tidak dapat disempurnakan, bagaimana untuk membuat kebajikan di luar keluarga? Tambah pula suami dan penjaga perlu tahu ke mana mereka pergi dan apa yang ingin mereka lakukan kerana suami dan penjaga 791


bertanggungjawab atas apa yang dilakukan oleh orang-orang di bawah tanggungannya. Kecuali untuk menuntut ilmu, terutamanya ilmu agama, izin suami dikatakan tidak perlu. Begitu juga dari segi untuk beribadah di masjid. Ketiganya, saya merasakan syarat-syarat ini tidak menindas wanita kerana dalam Islam, syarat-syarat yang sama adalah daripada lelaki cuma masyarakat sahaja yang tidak memberi penekanan kepada soal tersebut. Dari segi menutup aurat, ia juga dituntut daripada kaum lelaki. Dari segi mendapat izin, walaupun suami tidak perlu mendapat izin isteri tetapi mereka masih perlu memaklumkan kepada isteri apabila keluar dari rumah agar isteri tidak bimbang dan tahu di mana untuk mencari sekiranya berlaku sesuatu. Lelaki yang masih muda remaja, sekurangkurangnya perlu mendapat izin penjaga untuk keluar rumah kerana ia masih dalam peliharaan penjaganya. Dari segi aktiviti yang dijalankan yang tidak bertentangan dengan fitrah dan tidak menjejaskan fungsi mereka sebagai anak/suami/bapa juga dituntut daripada lelaki. Islam tidak membenarkan lelaki melakukan sesuatu yang bertentangan dengan fitrah mereka, berpakaian seperti perempuan atau berambut panjang misalnya. Begitu juga dari segi fungsi, sekiranya sesuatu pekerjaan itu membuatkan lelaki mengabaikan fungsi mereka sebagai anak, suami dan bapa, mereka juga dihalang daripada melakukannya. Kita tentunya ingat kepada kisah seorang sahabat yang sibuk beribadat sehingga mengabaikan tanggungjawabnya kepada isteri. Rasulullah s.a.w. terpaksa masuk campur dan mengarahkan lelaki tersebut untuk menyeimbangkan antara ibadat dan tanggungjawab beliau sebagai suami. Sedangkan beribadat kepada A l l a h pun kita tidak boleh mengabaikan fungsi kita yang lain, inikan pula bekerja mencari rezeki atau menyertai aktiviti kemasyarakatan. Dari segi maruah, bukan wanita sahaja yang dituntut untuk menjaga maruah mereka, lelaki juga diminta berbuat demikian (al-Quran, 24: 30-31). Selain menutup aurat, cara pergaulan juga perlu dijaga seperti 792


menjaga suara dan bertingkah laku dengan baik agar tidak menimbulkan syahwat, tidak duduk berdua-duanya sehingga boleh mendatangkan syak dan seumpamanya (Khalijah, 1994:24). Dari segi keselamatan, baik lelaki mahupun wanita perlu bekerja dalam satu persekitaran yang selamat kepada kesihatan, kecederaan dan gangguan kerana pemeliharaan nyawa amat diutamakan dalam Islam. Ternyata syarat-syarat tadi tidak menindas wanita kerana ia juga dituntut daripada lelaki. Jadi, untuk menentukan apakah pendekatan yang diambil oleh Malaysia dalam membangunkan wanitanya itu selari dengan Islam, kita lihat kepada syarat-syarat tadi, apakah ianya dipenuhi ataupun tidak. Walaupun ada antara syarat ini yang amat peribadi sifatnya seperti menutup aurat/memakai tudung tetapi seorang wanita itu akan terhalang untuk memenuhi syarat tersebut sekiranya pembangunan wanita di Malaysia tidak membenarkannya berbuat demikian. Ada juga syarat ini yang terlalu peribadi sehingga tiada langsung kaitannya dengan pendekatan pembangunan tadi, misalnya mendapat izin suami. Kalau adapun, ia hanyalah secara tidak langsung di mana Malaysia tidak memaksa semua wanitanya bekerja walaupun telah menghabiskan berjuta ringgit untuk memberi pendidikan kepada mereka. Itulah sebabnya kita dapati ada wanita yang berpendidikan tinggi tidak bekerja kerana ingin menjadi suri rumah yang terpelajar atau suami mereka tidak membenarkan mereka berbuat demikian kerana pendapatan suami itu telah lebih daripada cukup untuk menanggung keperluan isterinya. Jadi, soalan-soalan yang akan kita tanyakan ialah apakah Malaysia membenarkan wanitanya menutup aurat apabila mereka bergiat di luar rumah? A p a k a h M a l a y s i a memaksa semua wanita untuk menyumbang kepada negara dengan atau tanpa izin suami atau penjaga? Apakah aktiviti atau program yang dijalankan untuk membangunkan wanita itu bertentangan dengan fitrah mereka atau menjejaskan fungsi 793


mereka sebagai anak/isteri/ibu? Apakah semasa penglibatan wanita ini dalam pembangunan, maruah mereka terpelihara? Apakah keselamatan mereka terjamin semasa terlibat dalam pembangunan itu? Jawapanjawapan kepada soalan-soalan ini akan menentukan apakah pendekatan yang diambil oleh Malaysia dalam membangunkan wanitanya selari dengan Islam ataupun tidak. Kriteria 3 Tiadanya amalan-amalan yang menindas atau menjatuhkan maruah wanita Sekiranya dasar yang diambil oleh sesebuah negara dalam membangunkan wanita itu selari dengan Islam, ia tidak akan membawa apa-apa erti sekiranya di peringkat rakyat/akar umbi amalan-amalan yang menindas atau menjatuhkan maruah wanita begitu berleluasa. Oleh itu, perlu juga kita melihat, dalam masyarakat Malaysia ini apakah ada atau tidaknya amalan-amalan yang menindas atau menjatuhkan maruah wanita. Pada pandangan saya, amalan-amalan ini dapat dibahagikan kepada beberapa perkara mengikut kepada faktor-faktor penyebabnya. •

Peraturan tertentu yang menghalang wanita daripada melaksanakan tangungjawabnya sebagai seorang Muslimah. Sebagaimana yang disebutkan tadi, wanita Islam yang keluar rumah baik untuk menuntut ilmu atau bekerja atau melibatkan diri dengan aktiviti kemasyarakatan, perlu menutup aurat. Jadi, sekiranya ada peraturan berpakaian tertentu yang menghalang wanita Islam daripada memenuhi syarat i n i , tentunya pembangunan wanita itu tidak selari dengan Islam.

•

Diskriminasi terhadap wanita. Secara logiknya, dua individu yang melakukan kerja yang sama, diberi jumlah upah yang sama, tanpa mengira jantinanya. Jadi, 794


jika wujud amalan pemberian upah yang berbeza antara lelaki dan wanita untuk satu pekerjaan yang sama, tentunya ketidakadilan telah berlaku. Apa-apa yang tidak adil, tentulah tidak selari dengan Islam. Begitu juga dari segi pengambilan dan pemberhentian kerja. Ia sepatutnya berlaku mengikut kelayakan dan kemahiran individu dan bukannya jantina mereka atau sesuatu yang berkaitan dengan jantina mereka. Sekiranya seseorang individu itu tidak diambil bekerja atau diberhentikan semata-mata kerana ia seorang perempuan, maka tentunya ketidakadilan telah berlaku. •

Corak hubungan suami-isteri yang menindas wanita. Sebagaimana yang kita tahu, sejak sebelum merdeka sehingga kini, berbanding lelaki, wanita mengalami perubahan peranan yang lebih ketara. Kalau dahulu wanita berkahwin memegang peranan sebagai isteri dan ibu, kini mereka bukan sahaja isteri dan ibu, tetapi juga pekerja. Malah, sesetengahnya memiliki karier sendiri. Dahulu, kalaupun mereka bergiat di luar rumah, menyumbang tenaga di ladang atau sawah, mereka ada anak kecil atau ibu tua atau saudara-mara di sekeliling rumah untuk menjaga anak-anak atau membuat kerja-kerja rumah. Tetapi kini, anakanak kecil yang dahulunya boleh diharapkan telah keluar ke sekolah. Ibu yang tua pula berada di kampung. Di sekeliling rumah mereka tiada lagi saudara-mara yang boleh diminta tolong melainkan jiran-jiran yang biasanya tidak begitu dikenali. Keadaan seperti ini memerlukan wanita menyesuaikan diri dan membahagikan masa dan tenaga untuk ketiga-tiga peranan tadi. Sedangkan lelaki selama-lamanya memegang tiga peranan pada satu masa sebagai suami, bapa dan pengusaha/pekerja/pemilik karier. Untuk itu, lelaki sebagai suami, bapa dan pekerja, perlu memahami dan memberi reaksi yang sewajarnya terhadap perubahan yang 795


dialami oleh isteri ini. Memahami perasaan dan masalah isteri bukanlah sesuatu yang tidak 'manly', malah ia dituntut oleh Islam. Begitu juga amalan kerjasama dalam melakukan kerja-kerja di rumah. Ia bukanlah 'tidak manly', malah Rasulullah s.a.w. juga berbuat demikian. Jika mengikut sunnah menjadi azam para lelaki, sunnah inilah yang lebih dituntut. Dalam kata lain, untuk memudahkan para isteri menjalankan peranan-peranan ini, para suami perlu meringankan beban tugas mereka di rumah kerana mereka bukan lagi suri rumah sepenuh masa. Oleh itu sekiranya ada suami yang enggan berbuat demikian, tentulah akan menyukarkan wanita dan i n i menyebabkan mereka tidak dapat menumpukan perhatian kepada peranan mereka di luar rumah. Dalam keadaan seperti ini, pemberian peluang pun tidak akan memberi makna yang sewajarnya kerana potensi wanita tidak dapat dimaksimum. Jadi, walaupun ia tiada kaitan dengan dasar negara tetapi amalan dalam hubungan rumah tangga yang tidak selari dengan Islam akan menyebabkan usaha kerajaan memberi peluang yang sama rata kepada wanita tidak mendapat sambutan yang diharapkan. Sebenarnya, bukanlah bercanggah dengan Islam sekiranya suami membantu kerja dapur atau menjaga anak. Rasulullah s.a.w sendiri melakukannya. Lagi pula, kita melakukannya untuk isteri dan anak-anak kita, bukan untuk orang lain. Tetapi kebiasaan dalam masyarakat yang bersifat patriarki, kebanyakan dari pada kita (lelaki dan perempuan) merasakan "Itu bukan tugas lelaki" atau "Itu bukan kerja suami". Malangnya, amalan yang mendasari masyarakat kita inilah yang sukar diubah oleh masyarakat. Sebaliknya, hak wanita untuk bergiat di luar rumah (yang dibenarkan oleh Islam) yang ingin dihalang. Media yang menjatuhkan martabat wanita. Selain itu, media juga berperanan dalam meningkatkan atau


menjatuhkan martabat wanita. Usaha kerajaan untuk memartabatkan wanita akan menjadi sia-sia sekiranya ada unsur lain yang berusaha dalam arah yang bertentangan. Jadi, kita akan melihat peranan media dalam hal ini, baik media eletronik mahupun media cetak. Norma-norma masyarakat yang menyukarkan wanita. Dalam masyarakat kita ada juga norma-norma tertentu yang menyukarkan wanita dan seterusnya membuatkan mereka merasa terkongkong untuk turut serta dalam pembangunan. Ini terutamanya merujuk kepada stigma tertentu yang dikenakan kepada wanita dan saya ulangi, wanita sahaja. Sebagai contoh, konsep anak dara tua amat merisaukan masyarakat tetapi konsep anak bujang tua dibenarkan atas alasan untuk mencukupkan keperluan, untuk mengejar karier dan seumpamanya. Seorang anak dara tua (25 tahun ke atas) seringkali ditanya, " B i l a lagi?" sedangkan anak bujang tua ada beberapa tahun lagi sebelum soalan itu dikemukakan kepada mereka (30 tahun ke atas, mungkin). Seorang anak dara tua yang sibuk bekerja dan balik jauh malam akan mendapat reaksi seperti, "Padanlah tak kahwin-kahwin!". Tetapi tidak bagi anak bujang tua, walaupun mereka balik jauh malam tanpa tujuan yang tertentu. Jika kritikan-kritikan ini berasaskan kepada sunnah Rasulullah s.a.w. yang menuntut umatnya berkeluarga, tentunya tuntutan itu dituntut oleh Islam terhadap lelaki dan wanita. Tetapi kenapa masyarakat terlalu menekankan kepada wanita? Begitu juga dengan janda yang sering dipandang serong tetapi tidak bagi duda. Perkara-perkara seperti ini membuatkan wanita teragakagak untuk menyumbang. Bukankah wanita (dan lelaki) itu perlu menjaga maruah dan peribadinya baik sebagai seorang anak dara (atau anak


teruna), anak dara tua (atau anak bujang tua), janda (atau duda), balu (atau lelaki kematian isteri) mahupun isteri orang (suami orang)? Jadi, sekiranya ada nilai-nilai seperti ini, tentunya potensi wanita tidak dapat digunakan dengan maksima. Dasar Wanita Negara (DWN) Lanjutan dari pada Dekad Wanita yang diumumkan oleh Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu pada tahun 1975 (Jamilah, 1992: 28), Kerajaan telah meluluskan Dasar Wanita Negara pada tahun 1989 (Fauziah, 1994: 4). Tujuan dasar ini adalah untuk memberi hala tuju dalam segala usaha perancangan dan perlaksanaan program-program pembangunan negara agar kepentingan dan penyertaan wanita tidak terabai, baik sebagai sasaran mahupun sebagai agen pembangunan (Fauziah, 1994:4). Ia menggambarkan iltizam kerajaan terhadap kemajuan wanita dan menjadi daya penggerak kepada wanita untuk mencapai kemajuan yang lebih baik (RMT, 1996: 663). Matlamat DWN ini terbahagi kepada dua: (a)

Menjamin perkongsian saksama dalam memperoleh kemudahan sumber, maklumat, peluang penyertaan dan manfaat pembangunan kepada lelaki dan wanita. Matlamat persamaan dan kesaksamaan hendaklah dijadikan teras dasar pembangunan yang berorientasikan rakyat, supaya wanita, yang berupa separuh jumlah penduduk negara, dapat menyumbang dan mencapai potensi mereka sepenuhnya.

(b)

Mengintegrasikan wanita dalam semua sektor pembangunan negara selaras dengan kemampuan dan kehendak wanita bagi mempertingkatkan mutu kehidupan, membasmi kemiskinan, menghapuskan kejahilan dan buta huruf, dan menegakkan negara aman, makmur dan sentosa (Fauziah, 1994: 4-5).


Untuk mencapai kedua-dua matlamat tadi, prinsip dan garis panduan utama D W N ialah: (a)

Dasar ini hendaklah selari dengan dasar pembangunan negara, yang berlandaskan keluhuran Perlembagaan berkaitan dengan hak asasi rakyat, perlindungan undang-undang, perpaduan dan kebebasan;

(b)

Dasar ini mengutamakan penyertaan dan penglibatan aktif bersama kaum wanita dan lelaki dalam proses pembangunan, baik di peringkat perancangan mahupun di peringkat perlaksanaan dan penilaian impaknya;

(c)

Dasar ini mengambil kira potensi tenaga manusia yang separuhnya terdiri daripada kaum wanita. Pengembangan dan pengintegrasian tenaga wanita hendaklah tidak terbatas kepada sektor-sektor tradisional sahaja, malah hendaklah menembusi semua sektor dan lapisan ekonomi, sosial, politik dan budaya;

(d)

Usaha pengintegrasian wanita hendaklah berupa tanggungjawab bersama sektor-sektor kerajaan dan bukan kerajaan. Perlaksanaan Dasar ini ialah fungsi umum, bukan terbatas kepada satu jantina, ataupun sektor dan agensi tertentu;

(e)

Keperluan istimewa dan sifat kewanitaan tidak terjejas; tanggungjawab keibuan dan keluarga tidak dikorbankan dan maruah, moral dan nilai kehormatan wanita tidak diabaikan;

(f)

Taraf pendidikan dan keilmuan yang luas dan mendalam dipertingkatkan bagi kaum wanita sejajar dengan peranan dan penglibatan mereka dalam dunia dan masyarakat yang moden dan dinamik;


(g)

Sebarang diskriminasi yang berasaskan jantina yang merugikan kaum wanita dihapuskan dalam semua pertimbangan sewaktu membuat keputusan dan tindakan-tindakan selanjutnya; dan,

(h)

Maklumat mengenai sasaran dan kesan rancangan pembangunan hendaklah mengandungi data keberkesanannya terhadap kaum wanita (Fauziah, 1994: 5-6).

Dalam konteks negara kita, gender equity bolehlah dimaksudkan sebagai perkongsian yang saksama di antara lelaki dan wanita dalam pembangunan (partnership in development) sama ada sebagai penyumbang, mahupun penerima faedah pembangunan (Fauziah, 1994:6). Penilaian DWN Dari segi matlamatnya - yang ingin menjamin perkongsian saksama antara lelaki dan wanita dalam pembangunan serta mengintegrasikan wanita dalam semua sektor pembangunan bagi mempertingkatkan mutu kehidupan, membasmi kemiskinan dan menghapuskan kejahilan dan buta huruf - ternyata tidak bercanggah dengan Islam. Dari segi prinsip dan garis panduannya pula, juga tiada apa-apa yang bercanggah dengan Islam. Malah, prinsip (e), (f) dan (g) amat memenuhi tuntutan Islam berkaitan pembangunan wanita. Wanita dalam Pembangunan - Pencapaian Wanita Setelah Dasar Wanita Negara Diperkenalkan Menurut Jamilah (1992:28) DWN ini akan dilaksanakan dalam Rancangan Malaysia Keenam (1990 95). Oleh itu, hasil perlaksanaan dasar ini boleh kita perolehi daripada laporan yang dibuat dalam Rancangan Malaysia Ketujuh (RMT). 800


(a)

Tenaga Buruh dan Guna Tenaga Kemajuan yang dicapai oleh wanita dalam bidang ini ialah akibat daripada program kepekaan jantina yang dilaksanakan oleh Kerajaan dan pertubuhan bukan Kerajaan (NGO) serta pertumbuhan ekonomi yang pesat yang telah mewujudkan lebih banyak peluang serta bidang baru untuk wanita. Walau bagaimanapun, wanita hanya merupakan satu pertiga daripada tenaga buruh. Ini adalah disebabkan sebahagian besarnya oleh kekurangan daripada segi kemampuan dan kualiti perkhidmatan asuhan kanak-kanak dan syarat kerja yang anjal (RMT, 1996:664). Daripada segi pencapaian wanita, bilangan wanita yang bekerja dalam tempoh tersebut meningkat daripada 31.4 peratus dalam tahun 1990 kepada lebih kurang 33.7 peratus dalam tahun 1995 (Jadual 20-1: Lampiran 1). Satu perkembangan yang menarik ialah penurunan nisbah wanita berbanding lelaki dalam sektor-sektor utama dan kedua serta peningkatan yang progresif dalam penyertaan mereka di sektor ketiga, terutamanya perdagangan, pengedaran dan kewangan. Secara keseluruhannya, sektor pembuatan terus menyerap bilangan wanita bekerja yang paling ramai (30.1 % dari keseluruhan pekerja wanita pada tahun 1995) (Jadual 20-2: Lampiran 1). Dari segi struktur pekerjaan, wanita telah melangkah maju dalam bidang pekerjaan yang berpendapatan lebih tinggi dalam tempoh tersebut (Jadual 20-3: Lampiran 1) (RMT, 1996: 665). Kerajaan juga telah mengambil beberapa langkah untuk menangani penyertaan yang rendah di kalangan wanita di pasaran buruh. Antaranya: (i) pengecualian cukai terhadap majikan yang menubuhkan pusat asuhan kanak-kanak berdekatan dengan atau di tempat kerja bagi membolehkan ibu-ibu yang bekerja menjaga anak mereka pada waktu rehat; (ii) memberi latihan dalam aktiviti perniagaan kecil dan keusahawanan melalui Institut Pengurusan Wanita (WIM); (iii) majikan juga digalakkan memberi kemudahan


perumahan dan asrama terutamanya untuk mereka yang berhijrah dari luar bandar yang kebanyakannya wanita; dan, (iv) Kerajaan melalui promosi masyarakat penyayang, menggalakkan pengembangan sistem keluarga luas di mana golongan tua boleh membantu pasangan muda untuk menjaga anak-anak mereka (RMT, 1996: 665). (b)

Pencapaian Pendidikan Dalam tempoh 1990 95, wanita terus mendapat akses yang sama dalam bidang pendidikan. Ini terbukti jika kita lihat kepada bilangan pelajar perempuan yang mendaftar di sekolah atau pusat pengajian tinggi. Di peringkat sekolah rendah dan menengah rendah, jumlah pendaftaran pelajar perempuan ialah setengah daripada kesemua jumlah pendaftaran. Di peringkat menengah tinggi pula, pelajar wanita mencakupi lebih kurang 52.3 peratus daripada kesemua pendaftaran. Di peringkat universiti pula, kemasukan penuntut wanita bertambah dengan pesat dari pada 37.2 peratus pada tahun 1990 kepada 49.5 peratus dalam tahun 1994 (RMT,1996:667). Walaupun penuntut wanita terus menguasai aliran sastera (65%), ada juga wanita yang telah mengambil kursus-kursus dalam bidang sains dan teknik. Trend ini amat jelas dalam kursus-kursus vokasional di mana pendaftaran wanita bertambah sekali ganda dari pada 22% pada tahun 1990 kepada 40.4 peratus pada tahun 1994 (RMT, 1996: 668).

(c)

Status Kesihatan Dalam tempoh yang sama, status kesihatan wanita juga telah meningkat. Kadar kematian ibu mengandung (Maternal Mortality Rate) satu petunjuk status kesihatan wanita telah menurun dari 0.6 bagi setiap 1000 kelahiran pada tahun 1980 kepada 0.2 bagi setiap 1000 kelahiran pada tahun 1995. Satu lagi petunjuk status kesihatan wanita ialah jangka hayat. Purata jangka hayat wanita 802


juga telah meningkat dari 73.5 tahun pada tahun 1990 kepada 74 tahun pada tahun 1995 (74.5 tahun bagi tahun 1997 Laman web H A W A ) berbanding lelaki yang jangka hayatnya masing-masing 68.9 dan 69.3 (69.6 tahun bagi tahun 1997 Laman web H A W A ) . Dalam tempoh ini, Program Kesihatan Ibu dan Kanak-kanak (MCH) dijalankan bertujuan untuk mengurangkan kadar kematian dan keadaan tidak sihat di kalangan ibu dan bayi, memperbaik penjagaan kesihatan ibu bersalin dan memberi pendidikan kesihatan dan pemakanan. Remaja perempuan pula diberi pendidikan kesihatan khusus dan kaunseling untuk membantu mereka menjalinkan hubungan berasaskan sifat saling hormat, mengurangkan tingkah laku mengambil risiko dan mencegah atau mengawal bahayapenyakit-penyakit utama (RMT, 1996:668-9). (d)

Sokongan Pemndangan Walaupun undang-undang bukan merupakan satu aspek untuk kertas ini, tetapi kewujudan undang-undang itu memberi kesan sosial dan ekonomi yang tersendiri kepada wanita. Contohnya, amalan prinsip gaji yang sama untuk kerja yang sama nilai sejak 1969 telah menghapuskan diskriminasi terhadap wanita (sekurangkurangnya di sektor awam). Hak yang sama juga dinikmati wanita di bawah Akta Pencen, 1970; Ordinan Kumpulan Wang Simpanan Pekerja dan Akta Ganti Rugi Pekerja (RMT, 1996: 669). Akta Pekerjaan, 1955 mengandungi pemntukan perlindungan khusus untuk wanita di tempat kerja yang mana ia melarang wanita bekerja di bawah tanah atau bekerja syif tengah malam tanpa kebenaran pihak berkuasa dan mempemntukkan cuti bersalin selama enam puluh hari dengan faedah penuh sehingga lima kelahiran. Akta Cukai Pendapatan 1967 telah dipinda pada tahun 1978 untuk membolehkan taksiran pendapatan pekerja wanita dibuat atas namanya sendiri (RMT, 1996: 669).

803


Untuk memperkukuhkan hak dan perlindungan wanita, Akta Perlindungan Wanita dan Gadis 1973 dan pindaannya dalam tahun 1987 telah dikuatkuasakan. A k t a Pembentukan Semula (Perkahwinan dan Perceraian), 1976, yang terpakai pada wanita bukan Islam, telah memansuhkan poligami, telah menetapkan 16 tahun sebagai umur minimum untuk berkahwin dan memperuntukkan bahawa setiap perkahwinan perlu didaftarkan. Untuk wanita Islam, Enakmen Undang-undang Keluarga Islam telah memberi lebih hak dan manfaat untuk melindungi kebajikan wanita Islam yang bercerai dan anak-anak mereka. Perundangan Islam berkait harta pusaka juga telah mengambil kira kebajikan dan perlindungan wanita Islam dan keluarga mereka dalam hal pembahagian harta pusaka (RMT, 1996: 669). Pada tahun 1994, Akta Keganasan Rumahtangga telah diluluskan untuk memberi perlindungan yang lebih kepada wanita daripada dikasari suami dan bentuk penderaan rumah tangga yang lain. Langkah juga telah diambil untuk meningkatkan kesedaran orang awam terhadap hak wanita di bawah undang-undang. Media memainkan peranan penting dalajn memudahkan penyebaran maklumat berkaitan dengan hal ini. Peningkatan kefahaman perundangan di kalangan wanita telah meningkatkan kesedaran mereka tentang hak dan cara untuk mendapatkan hak tersebut (RMT, 1996: 670). Jadi, kita dapati, secara tidak langsung, undang-undang memberi kesan sosial dan ekonomi yang tersendiri kepada kaum wanita. Penilaian Melihat kepada pencapaian-pencapaian wanita ini didapati bahawa wanita diberi hak untuk bekerja mencari rezeki dan menuntut ilmu.


Berkaitan dengan pencapaian dalam status kesihatan, walaupun tidak disebut secara langsung tetapi tentunya pemberian penjagaan kesihatan yang baik serta pendidikan kesihatan kepada wanita merupakan satu yang dituntut oleh Islam . 1

Begitu juga dengan peruntukan undang-undang yang memelihara kebajikan dan melindungi keselamatan wanita, tentunya ia juga selari dengan Islam. Selain itu, keprihatinan kerajaan dalam memberi kemudahan sokongan kepada wanita dari segi menyediakan pusat jagaan dan waktu kerja anjal, dapat membantu wanita menyeimbangkan peranan mereka sebagai ibu/isteri dan pekerja. Jadi bolehlah dikatakan bahawa pembangunan wanita di Malaysia melalui dasar yang dibentuk selari dengan Islam kerana ia memberikan wanita hak-hak mereka, memberi penjagaan kesihatan, menjaga kebajikan dan kepentingan wanita serta memberi kemudahan kepada wanita agar fungsi mereka sebagai ibu dan isteri tidak terjejas. Prospek, 1996 2000 Selain pencapaian wanita dalam tempoh 1990 95, R M T juga menyebut tentang prospek wanita bagi tempoh 1996 2000. R M T akan meneruskan strategi dan program yang telah dijalankan untuk meningkatkan peranan, kedudukan dan tanggungjawab wanita dalam kehidupan sosial dan ekonomi negara. Oleh sebab lebih ramai wanita yang dijangkakan akan menyertai tenaga buruh, usaha-usaha akan diambil untuk menyiapkan wanita dengan kemahiran-kemahiran pembangunan keluarga dalam bidang-bidang seperti keibubapaan,

805


kesihatan keluarga dan cara-cara untuk memenuhi kedua-dua tanggungjawab terhadap keluarga dan kerjaya (RMT, 1996: 672). Dalam melaksanakan program tindakan pembangunan wanita, kerajaan akan memastikan bahawa strategi-strategi itu adalah konsisten dengan nilai-nilai, kepercayaan agama dan norma-norma budaya Malaysia. Teras strategi dalam membangunkan wanita untuk tempoh tersebut ialah: •

•

• • • • •

Menggalakkan penyertaan wanita yang lebih dalam pasaran buruh melalui penyediaan peraturan kerja yang lebih anjal dan kemudahan sokongan; Menyediakan peluang pendidikan dan latihan yang lebih luas untuk memastikan mobiliti yang lebih tinggi bagi wanita dalam pasaran buruh; Memperbaik lagi status kesihatan wanita; Mengkaji semula undang-undang dan peraturan yang menghalang kemajuan wanita dalam ekonomi; Memperkukuhkan keupayaan institusi untuk kemajuan wanita; Menggerakkan D W N melalui perlaksanaan satu pelan tindakan; dan, Menjalin hubungan yang lebih rapat di peringkat antarabangsa melalui penyertaan yang berkesan di forum antarabangsa dan perlaksanaan iltizam untuk kemajuan wanita (RMT, 1996: 6723).

Penilaian Melihat kepada prospek tersebut bolehlah dikatakan bahawa strategi-strategi yang disebutkan itu tidak bercanggah dengan Islam. Ini adalah kerana strategi-strategi yang dirancang bertujuan untuk memudahkan penyertaan wanita dalam pembangunan, tanpa menjejaskan sifat kewanitaan, tanggungjawab keibuan dan keluarga, maruah, moral dan nilai kehormatan wanita. Termasuk dalam strategi-strategi ini ialah: 806


mengadakan tempat asuhan kanak-kanak dan memberi kemudahan perumahan dan pengangkutan; Mewujudkan persekitaran kerja yang kondusif seperti penyediaan waktu kerja yang anjal, pemberhentian sementara (career breaks) dan amalan kerja anjal yang lain (telekerja, misalnya) bagi membolehkan wanita mengintegrasikan kerja dengan tanggungjawab terhadap rumah tangga; Memberi latihan-latihan berkaitan dengan perniagaan dan keusahawanan seperti pemasaran, pengurusan kewangan serta belanjawan dan perancangan; menggalakkan wanita untuk memasuki bidang pentadbiran awam, kehakiman dan penyelidikan dan pembangunan; meningkatkan program kesihatan keluarga dengan perhatian khusus diberikan kepada pencegahan H I V , penyakit yang dijangkiti melalui hubungan seksual, perancangan keluarga, mengenai pasti risiko penyakit-penyakit seperti kanser dan kardiovaskular, termasuk penggalakan gaya hidup sihat dan pemakanan. Kajian juga akan dijalankan untuk menubuhkan hospital khusus untuk wanita bertujuan untuk memberi penjagaan berkualiti tinggi berkait dengan penyakit yang khusus kepada wanita seperti osteoporosis dan yang berkaitan dengan kesihatan reproduktif; Undang-undang juga akan dikaji semula seperti undang-undang yang berkaitan dengan kekeluargaan, pembahagian harta, penjagaan anak dan peraturan imigresen. Kerajaan juga akan membuat pindaan ke atas Akta Pekerjaan, 1955 untuk membenarkan wanita memperoleh pendapatan melalui pekerjaan sambilan sambil memberikan mereka fleksibiliti untuk menjaga keluarga. Ia juga bertujuan untuk membolehkan majikan memperkenalkan


waktu kerja anjal. Pindaan-pindaan ini diharapkan akan menggalakkan penyertaan lebih ramai wanita dalam tenaga buruh, seterusnya meningkatkan penawaran tenaga kerja (RMT, 1996: 673-6). Perkara-Perkara Lain yang Menggambarkan Pemartabatan Wanita di Malaysia Keseriusan kerajaan dalam membangunkan dan memartabatkan wanita berlaku sebelum adanya D W N lagi. Ini terbukti melalui beberapa perkara berikut: (a)

Kewujudan Jentera Nasional Untuk Kemajuan Wanita Jentera nasional untuk kemajuan wanita terdiri daripada Kerajaan dan N G O yang bekerjasama untuk meningkatkan status wanita.

Di peringkat kerajaan, kita ada Bahagian Hal-ehwal Wanita (kini Jabatan) atau singkatannya HAWA. Ia ditubuhkan pada tahun 1982 sebagai sebuah urus setia di Jabatan Perdana Menteri untuk mentadbir hal-hal yang berkaitan dengan wanita (Jamilah, 1992: 28). H A W A kemudiannya dinaikkan taraf kepada Bahagian Hal E h w a l Wanita di Kementerian Perpaduan Negara dan Pembangunan Sosial (1990). K i n i ia merupakan satu Jabatan di Kementerian tersebut sejak 1 Julai 1997. H A W A memainkan peranan utama dalam memajukan kepentingan wanita melalui aktiviti dan projek, sama ada di peringkat kerajaan atapun bukan Kerajaan (RMT, 1996: 670). Majlis Penasihat Kebangsaan Mengenai Integrasi Wanita dalam Pembangunan (NACIWID - National Advisory Acouncil on the Integration of Women in Development) berfungsi untuk menasihati kerajaan berkait dengan hal-ehwal wanita dalam

808


pembangunan (Jamilah, 1992: 28). Ia merupakan satu badan penyelaras, perunding dan penasihat tentang hal-ehwal wanita, memajukan isu-isu wanita di peringkat kebangsaan melalui hubungannya dengan pembuat dasar (RMT, 1996:670). Badan-badan ini tidak hanya bergiat di peringkat kebangsaan, tetapi juga di peringkat antarabangsa. Dalam tahun 1995, Kerajaan menerima Konvensyen Tentang Pembasmian Semua Bentuk Diskriminasi Terhadap Wanita, tertakluk kepada syarat-syarat tertentu. Penyertaan Malaysia di Persidangan Sedunia keempat bagi Wanita di Beijing 1995 dan penerimaan Deklasari Beijing dan Landasan Tindakan seterusnya menunjukkan iltizam kerajaan untuk memajukan status wanita. Dalam tahun 1995 juga Malaysia telah dilantik sebagai Pengerusi Jawatankuasa Memandu Serantau Mengenai Kemajuan Ekonomi Wanita Luar Bandar dan Kepulauan A s i a Pasifik untuk 3 tahun. Fungsi Jawatankuasa Memandu ini termasuk menyediakan dan melaksanakan aktiviti khusus serantau seperti melatih wanita luar bandar serta kajian dan pertukaran maklumat tentang wanita luar bandar (RMT, 1996:6712). Kewujudan jentera-jentera kerajaan ini menunjukkan bahawa Kerajaan mengambil berat tentang kebajikan wanita dan ini tentunya selari dengan Islam. (b)

Kewujudan Pertubuhan-pertubuhan Wanita Untuk melengkapkan usaha-usaha agensi kerajaan, lebih kurang 220 N G O wanita ditubuhkan di seluruh negara. Pertubuhanpertubuhan i n i menjalankan berbagai aktiviti dan program bertujuan untuk memajukan kepentingan wanita (Jadual 20-4: Lampiran 1). Majlis Kebangsaan Pertubuhan Wanita (NCWO - National Council for Women's Organisation) yang ditubuhkan pada tahun 1963 merupakan badan induk bagi N G O yang khusus kepada wanita.


Tujuan utama N C W O adalah untuk meningkatkan status wanita dan memelihara kebajikan kanak-kanak. Antara kejayaan yang telah dicapai oleh N C W O ialah: (i) mendapatkan upah yang sama untuk lelaki dan wanita di sektor awam; (ii) memberi hak pencen kepada wanita; (iii) memberi nafkah yang lebih baik untuk wanita yang diceraikan dan anak-anak mereka; (iv) perlantikan wanita dalam juri dan Majlis Hal-ehwal Agama Islam Kebangsaan; dan, menubuhkan Suruhanjaya Diraja tentang undang-undang berkaitan perkahwinan dan perceraian bagi orang-orang bukan Islam (Jamilah, 1992:108). N C W O juga menganjurkan kursus tentang kemahiran keibubapaan, penjagaan kesihatan wanita, kaunseling dan pembangunan kepimpinan (RMT, 1996: 670). N G O yang lain menganjurkan seminar dan bengkel untuk meningkatkan pengetahuan dan kemahiran ahlinya. Beberapa N G O profesional pula menyumbang untuk memastikan sistem perundangan kita lebih relevan dengan keperluan wanita. Ada juga N G O yang memulakan aktiviti untuk mendapat pandangan orang awam tentang ketidakadilan terhadap wanita. Di samping itu, biro wanita daripada beberapa buah parti politik melaksanakan pelbagai program untuk mempertingkatkan kedudukan wanita (RMT, 1996: 670-1). Pertubuhan-pertubuhan wanita di Malaysia telah menunjukkan perkembangan yang progresif. Misalnya sejak tahun 1970 N C W O telah terkehadapan dalam memasukkan isu Wanita Dalam Pembangunan melalui penganjuran jawatankuasa khusus dan beberapa persidangan di atas tajuk itu. Tahun 1980-an pertubuhanpertubuhan wanita yang lain telah ditubuhkan seperti P U S P A N I T A , Bahagian Wanita M T U C dan W o m e n ' s A i d Organisation (WAO) (Jamilah, 1992:108). Penglibatan wanita dalam pertubuhan-pertubuhan seumpama ini menunjukkan kerajaan memberi hak kepada mereka untuk bergiat dalam 810


aktiviti kemasyarakatan. Ini merupakan salah satu hak yang dibenarkan dalam Islam . 2

(c)

Kewujudan Media Massa Yang Membantu Kerajaan Media massa di Malaysia, baik media elektronik mahupun cetak, sentiasa memperuntukkan ruang untuk wanita. Di TV dan radio, ruangan wanita ada di setiap saluran dan sesetengahnya amat popular di kalangan wanita Malaysia, misalnya Rancangan Nona di T V 3 . Majalah untuk wanita juga banyak di pasaran (WANITA, JELITA, H E R W O R L D , F E M A L E ) . Akhbar Harian, juga sentiasa memperuntukkan ruangan untuk wanita. Pada kesemua kesempatan ini, selain memberi tips kecantikan dan fesyen terkini, wanita juga diberi kesedaran tentang hak mereka dan bagaimana untuk mendapatkan hak tersebut.

Jadi, selain D W N , Kerajaan telah menubuhkan jentera-jentera nasional untuk memelihara kepentingan dan kebajikan wanita, serta memberi pandangan tentang hal-hal berkaitan wanita di peringkat antarabangsa. Kerajaan juga tidak menghalang penubuhan pertubuhanpertubuhan wanita. Sambutan Hari Wanita juga diadakan sejak tahun 1992 bagi menghargai jasa golongan wanita. Media pula tidak terhalang untuk memberi kesedaran kepada wanita, malah digalakkan berbuat


demikian kerana ia merupakan satu cara kerajaan menyampaikan mesejnya kepada rakyat. Ini menunjukkan, selain D W N , perkembangan lain yang berlaku dalam masyarakat berkaitan dengan wanita didapati selari dengan tuntutan Islam. Kesimpulan Kesimpulan yang boleh dibuat berdasarkan apa yang telah dibentangkan ialah pendekatan yang diambil oleh Malaysia dalam membangunkan wanitanya adalah selari dengan Islam. Ini terbukti daripada tiga perkara berikut: (i)

Dasar Wanita Negara. Didapati bahawa D W N yang menjadi asas pembangunan wanita di Malaysia tidak bercanggah dengan Islam, malah terkandung unsur-unsur yang bercirikan Islam (Sila rujuk matlamat dan prinsip dasar ini, temtamanya prinsip berkaitan dengan perkara (e), (f) dan (g)).

(ii)

Bidang-bidang yang Diceburi Wanita. Bidang-bidang yang diceburi wanita yang dilihat dalam pencapaian-pencapaian wanita sebagai kesan daripada perlaksanaan dasar tersebut didapati telah memberikan wanita hak sosial dan ekonomi mereka. Malah, dalam banyak keadaan hak-hak ini termaktub dalam Undang-undang. Apa yang lebih menarik, ada antara hak-hak tersebut telah diberikan kepada wanita sedikit demi sedikit lebih awal lagi, terutamanya sejak selepas merdeka, sebelum D W N itu terbentuk. Apa yang lebih menarik, wanita bukan sahaja menjadi penerima hak-hak atau peluang-peluang i n i , tetapi mereka juga merupakan actors/players yang menyumbang dalam bidang-bidang tersebut. Sebagai contoh, daripada aspek kesihatan, wanita bukan sahaja menerima khidmat

812


kesihatan yang baik tetapi juga terlibat dalam memberi perkhidmatan tersebut sebagai doktor, jururawat dan sebagainya. Jadi, daripada segi pencapaian wanita dalam bidang-bidang yang disebutkan tadi, secara tidak langsung, Malaysia telah memberikan wanita hak-hak mereka seperti yang disebut dalam Islam. (iii)

Institusi dalam Masyarakat yang Membantu Membangunkan Malaysia Selain itu, kewujudan institusi-institusi yang ada di Malaysia ini, terutamanya yang berkait dengan wanita (HAWA, N A C I W I D , N C W O , Media) menunjukkan iltizam serta keprihatinan Kerajaan terhadap pemeliharaan hak, kepentingan dan kebajikan wanita, yang merangkumi setengah daripada jumlah penduduk Malaysia. Ini juga saya rasakan memenuhi tuntutan Islam. Jadi, bolehlah dikatakan daripada segi dasar, bidang-bidang yang diceburi wanita serta institusi-institusi yang ada dalam masyarakat yang semuanya tidak dihalang, malah digalakkan oleh Kerajaan membuktikan bahawa pendekatan Malaysia dalam membangunkan wanita dari segi sosial dan ekonomi, selari dengan Islam.

Namun, apa yang tidak selari dengan Islam ialah amalan-amalan tertentu di peringkat organisasi atau kumpulan atau individu yang menjadikan pembangunan wanita tidak selari dengan Islam. Di peringkat organisasi, antara amalan-amalan yang dianggap tidak selari ialah: (i)

Isu menutup aurat. Jika kita lihat kepada keperluan menutup aurat, didapati bahawa dalam banyak keadaan, baik untuk menuntut ilmu atau bekerja, wanita Islam tidak terhalang untuk menutup aurat, baik di sektor awam mahupun swasta. Namun, bagi organisasi tertentu yang ada pakaian seragam, peraturan ini menghalang wanita Islam untuk 813


melaksanakan tanggungjawab mereka menutup aurat. Walaupun telah ada banyak perubahan (misalnya pakaian seragam pegawai Kastam), namun masih lagi ada organisasi yang belum membenarkan ini berlaku (misalnya Polis Diraja Malaysia dan jururawat di hospital kerajaan - walaupun boleh tutup rambut, tetapi tidak semua aurat tertutup). Ini juga berlaku di sektor swasta, misalnya di restoran makanan segera. (ii)

Pekerjaan bersyif tengah malam. Prinsip D W N menyebut bahawa, "... tanggungjawab keibuan dan keluarga tidak dikorbankan dan maruah, moral dan nilai kehormatan wanita tidak diabaikan. "Tetapi, jika wanita bekerja syif tengah malam, tidakkah itu akan mengorbankan tanggungjawab keibuan dan keluarga bila mereka tiada di rumah pada waktu malam? Walaupun disebut bahawa dalam undang-undang, wanita tidak boleh bekerja syif tengah malam tanpa kebenaran pihak berkuasa, kebenaran tersebut tidak mengubah hakikat bahawa tanggungjawab wanita dalam keluarganya terjejas akibat syif malam itu. Kajian di luar negara mendapati bahawa syif malam ini akan membawa kesan negatif kepada kehidupan berkeluarga pekerja dan kehidupan sosialnya (Carpentier, 1977; Maurice, 1975 dan Corlett, 1988). Kesan negatif kepada kehidupan berkeluarga termasuklah masalah dalam hubungan seksual, masalah untuk menguruskan keluarga dan pekerja tersebut kurang memainkan peranan dalam mendidik anak-anaknya. Kesan negatif kepada kehidupan sosial pula merujuk kepada kesukaran untuk bertemu kawan atau jiran dan menyukarkan penglibatan dalam kelab dan persatuan. Di Malaysia, walaupun tiada kajian mendalam mengenainya, tetapi akhbar harian ada menyiarkan berita yang berkaitan dengannya. Daripada keratan akhbar yang telah dibaca, wujud 814


tiga kes di mana isteri bercengkerama dengan lelaki lain bila suami keluar bekerja syif malam . Perkara yang sama tidak mustahil berlaku kepada suami (dengan wanita lain) jika isteri bekerja syif malam. Berkaitan dengan perceraian pula, Pengerusi Tenaganita, Puan Irene Fernandez, melaporkan bahawa beliau pernah menerima aduan wanita mengalami keruntuhan rumah tangga kerana terpaksa bekerja syif malam . 3

4

Begitu juga dengan keselamatan mereka dalam perjalanan pergi ke tempat kerja dan balik ke rumah ketika bekerja syif tengah malam. Di kilang-kilang, walaupun pengangkutan disediakan, kadangkala wanita terpaksa menunggu di simpang-simpang jalan, yang jauh daripada rumah dan ini mendedahkan mereka kepada perkara-perkara yang berbahaya. (iii)

Diskriminasi semasa pengambilan atau pemberhentian kerja. Dalam hal pengambilan kerja, diskriminasi yang berlaku terhadap wanita Islam biasanya berkait rapat dengan keperluan mereka menutup aurat. Dalam ruangan pembaca di akhbar tempatan, kita temui rungutan wanita Islam tentang diskriminasi yang mereka alami semasa ditemuduga. Diceritakan bahawa penemuduga bertanya tentang kesanggupan para calon untuk membuka tudung yang dipakai sekiranya mereka diterima bekerja Apakah memakai tudung itu menimbulkan masalah yang besar dalam membuat sesuatu kerja?

(iv)

Tidak menyediakan kemudahan sokongan untuk wanita. Walaupun kerajaan menggalakkan majikan menyediakan pusat penjagaan anak-anak yang berhampiran dengan tempat kerja, tidak


ramai majikan yang menyediakannya. Keberatan pihak majikan untuk menyahut seruan kerajaan ini tentunya menyukarkan wanita kerana terpaksa menguruskan sendiri hal ini dan mengambil banyak dari masa mereka. (v)

Diskriminasi daripada segi upah terhadap pekerja wanita. Walaupun sektor awam mengamalkan pemberian upah yang sama kepada lelaki dan wanita untuk kerja yang sama, amalan ini tidak berlaku di sektor swasta. Masih wujud diskriminasi daripada segi upah terhadap pekerja wanita di sektor ini, khususnya di peringkat profesional seperti akauntan di syarikat eletrik dan eletronik (Fauziah, 1994: 3). Menurut Amarjit (1986: 13) pula, dalam tahun 1980, purata pendapatan bulanan yang dibayar kepada pekerja wanita adalah antara R M 9 dan RM209 kurang daripada apa yang dibayar kepada pekerja lelaki. Ini ialah peningkatan yang marginal dari tahun 1974 bila perbezaan gaji adalah antara RM27 - RM243. Dalam kes kadar gaji harian, wanita menerima antara 74% hingga 79% sahaja daripada kadar yang dibayar kepada pekerja lelaki.

Manakala di peringkat kumpulan atau individu, amalan-amalan yang tidak selari dengan Islam ini ialah: (i)

Sikap para suami yang enggan memahami beban tugas isteri bekerja. Sikap suami yang enggan memahami beban tugas isteri yang bekerja tentunya menyukarkan hidup isterinya. Dari awal pagi, isteri telah memulakan tugas sebagai isteri dan ibu. Selepas itu, lebih kurang jam 8.00 pagi, mereka memulakan tugas sebagai pekerja. Pulang daripada kerja, tugas ibu dan isteri disambung semula sehingga masuk tidur. Dalam keadaan kepenatan, tentunya mereka tidak dapat melakukan kerja di pejabat dengan sebaik 816


mungkin. Malah, kerja domestik pun tidak dapat dipenuhi dengan sempurna. (ii)

Pandangan serong terhadap wanita. Nilai masyarakat yang memandang serong kepada wanita juga perlu diubah. Sekiranya kita ingin menetapkan sesuatu standard terhadap wanita, biarlah standard yang sama itu diletakkan juga kepada lelaki. Kedua-dua kaum i n i , sama-sama memiliki tanggungjawab dan peranan tertentu kepada agama, diri, keluarga dan masyarakat. Oleh itu, bila berlaku sesuatu yang tidak baik, jangan hanya menuding jari kepada wanita. Lelaki juga ada peranan mereka dalam menghasilkan apa yang berlaku itu.

(iii)

Pendekatan media yang menjatuhkan martabat wanita. Walaupun pada awal tadi disebutkan bahawa media membantu dalam membangun dan memartabatkan wanita, tetapi kita dapati media juga memainkan peranan dalam menjatuhkan martabat wanita. Di filem dan televisyen, mungkin ini tidak begitu ketara - terima kasih kepada Lembaga Penapisan Filem Negara. Tetapi, perbuatan ini agak menjolok mata di media cetak. Kadangkala seolah-olah wujud konflik dalam sesuatu syarikat penerbitan di mana di samping menerbitkan bahan-bahan yang memartabatkan wanita, ia juga menerbitkan bahan hiburan yang terkandung di dalamnya gambar-gambar wanita yang berpakaian seksi dalam aksi yang ghairah dan berani. Malah, gambar-gambar itu juga dijadikan pelaris untuk bahan bacaan tersebut.

(iv)

Pendekatan yang tidak memberi manfaat kepada pembangunan wanita Islam. Pendekatan yang seumpama ini terbahagi kepada dua. Pertama, tafsiran agama yang melampau dan kedua, tafsiran yang terlalu liberal sehingga lari daripada prinsip agama itu sendiri.


Berkaitan dengan tafsiran agama yang melampau, mungkin akibat daripada perkembangan semasa kita lebih maklum tentangnya. Idea untuk kembali menyimpan wanita di rumah tentunya tidak selari dengan Islam. Ia juga berlawanan dengan segala usaha yang dibuat oleh kerajaan dalam membangunkan wanitanya. Malah, akan menjadikan wanita kembali mundur, setelah pelbagai pencapaian dicapai oleh mereka. Berkaitan dengan tafsiran yang terlalu liberal pula, ia akan membawa wanita Islam semakin jauh daripada prinsip yang dianjurkan oleh Islam itu sendiri. Oleh itu, langkah-langkah yang sewajarnya perlulah diambil untuk membaiki keadaan-keadaan yang tidak selari dengan Islam ini agar potensi wanita dapat digunakan semaksimum mungkin. Antaranya ialah: a)

Kajian hendaklah dibuat terhadap isu menutup aurat agar wanita Islam dapat melaksanakan tanggungjawab mereka sebagai seorang M u s l i m a h . Begitu juga dengan kerja syif tengah malam. Penyelesaian tertentu perlu diadakan untuk mencari alternatifnya;

b)

Mungkin perlu diadakan peruntukan undang-undang berkaitan diskriminasi dalam mengambil dan memberhentikan wanita berdasarkan jantina atau pakaian yang berkaitan dengan jantina tersebutr,

c)

Menggalakkan lebih ramai majikan untuk menyediakan kemudahan-kemudahan sokongan kepada wanita;

d)

Para suami perlu mengubah sikap daripada berpegang kepada "mitos isteri ideal" kepada menjadi suami yang lebih berpijak di alam nyata. Hadirilah seminar wanita kerana walaupun tajuknya berkaitan dengan wanita tetapi ada perkara yang kaum lelaki boleh

818


pelajari daripadanya. Tambah pula, perubahan yang berlaku terhadap wanita akan melibatkan diri para lelaki juga. Matlamat untuk membangunkan wanita akan terbantut jika kaum lelaki tidak turut berubah; e)

Di kalangan ahli masyarakat pula, daripada memandang serong terhadap wanita bekerja, cuba faham apa yang mereka alami dan bantu untuk memudahkan mereka dan bukannya menyukarkan lagi keadaan mereka;

f)

Media juga diharap lebih konsisten dalam isu memartabatkan wanita. Ada banyak perkara lain yang lebih menarik tentang wanita berbanding kehidupan yang glamor dan pakaian yang seksi. Jika itu yang masyarakat inginkan, mengapa tidak mengubah kehendak tersebut demi memartabatkan wanita? Begitu juga tentang isu yang dibawa. Walaupun fesyen dan tips kecantikan merupakan sebahagian utama kehidupan wanita, mengapa tidak ketengahkan fesyen dan alat solek yang lebih mampu dibeli oleh kebanyakan wanita dan bukannya yang hanya boleh dinikmati oleh sebahagian kecil wanita yang berada? Paparkan juga isu-isu yang boleh dimanfaatkan oleh wanita-wanita luar bandar kerana mereka juga merupakan sebahagian daripada audiens media-media ini; dan,

g)

Tafsiran yang sebenar tentang wanita dan peranan wanita dari perspektif Islam perlu diketengahkan agar wanita Islam tidak dimundurkan oleh tafsiran agama yang sempit dan/atau dijauhkan daripada agama akibat tafsiran yang amat liberal.

Penutup Saya ingin mengakhiri kertas ini dengan dua potong ayat al-Quran yang menyentuh tentang hubungan lelaki dan wanita. Ayat pertama ialah ayat 13, Surah al-Hujurat yang bermaksud, 819


"Wahai umat manusia! Sesungguhnya Kami telah menciptakan kamu daripada lelaki dan perempuan, dan Kami telah menjadikan kamu pelbagai bangsa dan bersuku puak, supaya kamu berkenal-kenalan (dan beramah mesra antara satu dengan yang lain). Sesungguhnya semuliamulia kamu di sisi Allah ialah orang yang lebih taqwanya antara kamu, (bukan yang lebih keturunan atau bangsanya). Sesungguhnya Allah Maha Mengetahui, lagi Maha Mendalam Pengetahuan-Nya (akan keadaan dan amalan kamu)." Ayat yang kedua ialah ayat 71, Surah at-Taubah yang bermaksud, "Dan orang-orang yang beriman, lelaki dan perempuan, sesetengahnya menjadi penolong bagi sesetengahnyayang lain; mereka menyuruh berbuat kebaikan, dan melarang daripada berbuat kejahatan; dan mereka mendirikan sembahyang dan memberi zakat, serta taat kepada Allah dan Rasul-Nya. Mereka itu akan diberi rahmat oleh Allah; sesungguhnya Allah Maha Kuasa, lagi Maha Bijaksana." Kedua-dua ayat ini menunjukkan bahawa lelaki dan perempuan dicipta bukan untuk bermusuhan atau untuk yang satu merasa diri lebih baik daripada yang satu lagi ataupun untuk yang satu mengeksploit yang satu lagi. Sebaliknya, kedua-dua lelaki dan wanita perlu hidup bersama, saling lengkap-melengkapi dan tolong-menolong dalam menjalani kehidupan di dunia ini. Oleh itu, wanita tidak perlu menganggap lelaki sebagai pesaing dan sebaliknya, lelaki tidak perlu memandang rendah kepada wanita kerana kita di sini mempunyai peranan untuk saling melengkapi antara satu sama lain demi kesejahteraan bersama di dunia dan akhirat.

820


Rujukan 1. 2.

3.

4. 5.

6. 7.

8. 9. 10. 11.

Abdullah Nasih Ulwan, Pendidikan Anak-Anak Dalam Islam, Jilid 1, Pustaka Nasional, Singapura, 1988. Afzalur Rahman, Ensiklopedia Sirah - Peranan Wanita Islam, Jilid V, terjemahan Zaleha Ahmad, et al, Dewan Bahasa dan Pustaka, Kuala Lumpur, 1993. Amajit Kaur, 'Women at Work in Malaysia" dalam Women and Employment in Malaysia, disunting oleh Hing Ai Yun and Rokiah Talib, Kuala Lumpur, 1986. Carpentier, J., Nightwork : Its Effects on the Health and Welfare of the Worker, International Labour Office, Geneva, 1977. Corlett, E. N. et al., Adapting Shiftwork Arrangements. European Foundation for the Improvement of Living and Working Condition, 1988. Faisal Othman, Women, Islam and Nation Building, Berita Publishing, Kuala Lumpur, 1993. Fauziah Mohd. Ramly, "Wanita dan Persamaan Gender", Kertas kerja yang dibentangkan di Persidangan Kebangsaan Mengenai Kependudukan dan Pembangunan pada 18-26 Julai 1994 anjuran Lembaga Penduduk dan Pembangunan Kemajuan Negara, 1994. Laman web H A W A : http://www.kempadu.gov.my/hawa/ default.htm Jamilah Ariffin, Women and Development in Malaysia, Pelanduk Publications, Petaling Jay a, 1992. Khalijah Mohd. Salleh, Wanita dan Alam Perjuangannya, Institut Kajian Dasar, Kuala Lumpur, 1994. Maurice, M . , Shifwork, International Labour Office, Geneva (1975).

12.

Unit Perancang Ekonomi, Malaysia, Rancangan Malaysia Ketujuh 1996-2000, Unit Perancang Ekonomi, Kuala Lumpur, 1996.


Keratan Akhbar 1. 2. 3.

"Main Kayu Tiga B i l a Suami Kerja Malam", Metro Ahad, 5 November 1995. "Suami Bekerja, Isteri Bercengkerama", Harian Metro, 3 Disember 1994. "Pekerja Kilang Terus Dianiaya", Berita Harian, 13 April 1993.

822


Jadual 20-1 PENGAGIHAN GUNA TENAGA MENGIKUT INDUSTRI DAN JANTINA, 1990 DAN 1995

(%)

Industri Pertanian, Perhutanan, Ternakan & Perikanan Perlombongan & Kuari Pembuatan Pembinaan Elektrik, Gas & Air Pengangkutan, Penyimpanan & Komunikasi Perdagangan Borong & Runcit, Hotel & Restoran Kewangan, Insurans & Perkhidmatan Perniagaan Hartanah Perkhidmatan Lain-Lain* Perkhidmatan Sosial & Masyarakat Berkait Perkhidmatan Domestik & Persendirian Pentadbiran Awam Jumlah

1990 1995 Lelaki Perempuan Lelaki Perempuan 65.6

34.4

71.62

8.4

87.1 53.6 93.1 95.7 61.4

12.9 46.4 6.9 4.3 38.6

88.1 56.6 87.6 92.2 88.8

11.9 43.4 12.4 7.8 11.2

88.9

11.1

62.4

37.6

65.8

34.2

59.7

40.3

62.1 47.2

37.9 52.8

60.8 44.9

39.2 55.1

47.0

53.0

49.4

50.6

81.5

18.5

78.4

21.6

68.6

31.4

66.3

33.7

*Nota: (Kategori ini mengandungi enam kategori kecil dan hanya tiga kategori kecil yang utama ditunjukkan.


Pertanian, Perhutanan, Ternakan

24.8

28.5

20.3

15.9

& Perikanan Perlombongan & Kuari

0.7

0.2

0.5

0.1

Pembuatan

15.6

29.5

20.0

30.1

Pembinaan

8.6

1.4

0.8

0.2

Elektrik, Gas & Air

1.0

0.2

10.7

1.8

Pengangkutan, Penyimpanan &

4.0

5.6

7.2

1.8

23.6

6.4

16.3

19.3

3.7

4.2

4.3

5.6

18.0

24.0

19.9

25.2

Jumlah

100.0

100.0

100.0

100.0

Sumber:

RMT, 1996: 666

Komunikasi Perdagangan Borong & Runcit, Hotel & Restoran Kewangan, Insurans & Perkhidmatan Perniagaan Hartanah Perkhidmatan Lain-Lain


Jadual 20-3 PENGAGIHAN GUNA TENAGA MENGIKUT PEKERJAAN DAN JANTINA, 1990 DAN 1995 (%) 1990 Kategori Pekerjaan Pekerjaan Profesional, Teknikal

1995

Lelaki Perempuan Lelaki Perempuan 6.4

9.4

8.4

13.5

2.8

0.6

4.4

1.9

Pekerjaan Perkeranian & Yang Berkaitan 7.0

14.1

7.3

17.6

11.4

11.4

10.9

11.3

9.9

14.1

9.9

13.4

Pekerjaan Pertanian

29.4

28.1

20.9

15.8

Pekerjaan Pengeluaran &

33.1

22.3

38.2

26.5

100.0

100.0

100.0

100.0

& Yang Berkaitan Pekerjaan Pentadbiran & Pengurusan Jurujual & Yang Berkaitan Pekerjaan Perkhidmatan

Yang Berkaitan Jumlah Sumber: RMT, 1996:667

825


Jadual 20-4 PERTUBUHAN BUKAN KERAJAAN BAGI WANITA MENGIKUT AKTIVITI, 1995 (%)

Sukan Kebajikan Pendidikan Agama Sosial* Profesional Politik

28 66 15 16 64 22 9

Jumlah

220

*Nota: (Termasuk pertubuhan di peringkat Negeri dan Persekutuan.

PEMBANGUNAN WANITA DALAM BIDANG POLITIK DI MALAYSIA DARI PERSPEKTIF ISLAM (UNDANG-UNDANG DAN POLITIK)

Sinopsis sla slam mengiktiraf wanita sebagai golongan yang unik. Mereka mempunyai tanggungjawab seperti kaum lelaki juga. Mereka turut samaperlu memberi sumbangan kepada kemajuan masyarakat. Al-Bai'ah merupakan salah satu cara untuk melantik pemimpin tertinggi negara Islam yang mempunyai titik persamaan dengan amalan demokrasi iaitu kebebasan memilih pemimpin, tetapi berbeza pada syarat perlantikan seorang pemimpin, iaitu mesti seorang Muslim. Pada awal kebangkitan Islam, penglibatan wanita dalam pentadbiran tidak tercatat dalam Sejarah. Para ulama' pula berselisih pendapat dalam perkara ini. Apa yang pasti di kalangan majoriti ulama', wanita tidak mempunyai keahlian untuk menjadi pemimpin tertinggi negara atau wilayah ammah tetapi diharuskan pada tahap-tahap kepimpinan yang lain. Mereka boleh bersuara kepada pemimpin, bertindak sebagai pengundi, menjadi wakil rakyat dan juga ahli parlimen. Ini disebabkaan tiada keterangan dalil jelas daripada perundangan Islam yang menghalang perkara ini. Wanita menjadikan pertubuhan AWAS, P K M M sebagai platform awal mereka

827


untuk terlibat dalam bidang politik di negara ini. Sehingga kini, sudah terdapat wanita menjawat jawatan Menteri dalam Kabinet Negara. Walaupun begitu, wanita perlu menjaga tuntutan-tuntutan agama ke atas mereka. Pendahuluan Dalam al-Qur'an, Allah s.w.t. memperakui bahawa wanita ialah manusia yang dinamik, memiliki sifat-sifat kemanusiaan, kemuliaan dan keupayaan sama seperti kaum lelaki. Firman Allah yang bermaksud : "Wahai sekalian manusia, bertaqwalah kamu kepada Tuhan yang telah menjadikan kamu berasal daripada diri yang satu (Adam) dan yang telah menjadikan daripada (Adam) itu pasangannya (isterinya - Hawa), dan membiakkan daripada keduanya keturunan lelaki dan wanita yang ramai". (Surah al-Nisa' :1) Dalam ayat yang lain,, Allah s.w.t. berfirman, "Maka sesiapa yang berbuat sesuatu kebaikan sebesar zarah, Ia akan melihatnya. Dan sesiapa yang berbuat sesuatu kejahatan sebesar zarah, Ia juga akan melihatnya (di akhirat kelak)". (Surah al-Zalzalah : 7-8) Ayat ini menunjukkan bahawa wanita ialah manusia mukallaf yang bertanggungjawab ke atas perlakuannya sama ada baik atau jahat, di dunia dan akhirat. Wanita juga memiliki hak untuk membangunkan masyarakat, agama dan negara ke arah yang lebih cemerlang.

828

Pembangunan Wanita dalam Bidang Politik di Malaysia daripada Perspektif Islam (Undang-undang dan Politik)

Sistem Pilihanraya dan al-Bai'ah Al-bai'ah merupakan salah satu daripada empat cara perlantikan pemimpin tertinggi negara Islam. Sistem al-bai'ah mempunyai titik persamaan dengan sistem pilihanraya yang diadakan di negara-negara demokrasi pada masa kini di mana rakyat mempunyai kebebasan bersuara memilih pemimpin mereka sendiri. A l - S h e i k h Muhammmah A b u Zahrah dalam kitabnya al-Madhahib al-Islamiyyah menyatakan bahawa asas al-bai'ah adalah sama dengan teori kontrak sosial (al-'Aqd al-Ijtimai') yang dikemukakan oleh para cendekiawan kini dan juga merupakan asas pembinaan sesebuah kerajaan demokrasi. Al-aqd al-ijtimai' dan al-bai'ah ialah kontrak antara pemimpin dan yang dipimpin. Pemimpin berjanji dan berikrar menunaikan segala tanggungjawabnya dengan ikhlas demi kepentingan rakyat, manakala rakyat berjanji mentaati pemimpinnya dan berikrar menunaikan kewajipan-kewajipan yang dimestikan oleh pihak pemerintah seperti membayar cukai dan sebagainya. Titik persamaan yang wujud antara sistem al-bai'ah dan sistem pilihanraya ialah adanya hak kebebasan pada rakyat memilih pemimpin mereka. Perbezaannya pula ialah, Khalifah mesti berpegang teguh kepada ajaran al-Qur'an dan al-Sunnah, menunaikan segala suruhan Allah s.w.t. dan menjauhi larangan-Nya, sedangkan pemimpin dan pentadbiran negara demokrasi berpegang kepada perlembagaan serta dasar yang termaktub dalam perlembagaan negara berkenaan. Penglibatan Wanita Islam di Arena Politik Menurut Pendapat Ulama Sejarah tidak mencatatkan adanya penglibatan wanita dalam urusan pentadbiran dan kepimpinan negara pada awal kebangkitan Islam. Sejarah juga tidak mencatatkan kehadiran wanita Islam di Thaqifah

829


Bani Saidah semasa mesyuarat memilih bakal khalifah menggantikan Rasulullah s.a.w. sesudah kewafatan Baginda. Khulafa' al-Rashidun juga tidak pernah mengadakan perbincangan dengan kaum wanita secara formal bagi mendapat pandangan mereka dalam perkara yang berkaitan dengan pemerintahan negara seperti yang dilakukan dengan sahabat lelaki. Begitu juga sejarah tidak mencatatkan adanya penglibatan wanita Islam dalam bai'ah Khulafa' al-Rashidun. Selain itu, kitab-kitab al-Siyasah al-Shar'iyyah tidak menyebutkan adanya hak wanita atau menggariskan tanggungjawab wanita pada perkara yang berkaitan dengan al-bai'ah. Sehubungan ini, ulama tidak bersependapat dalam hal pengharusan penglibatan wanita di arena politik, sama ada sebagai pengundi atau wakil rakyat. Penulis mendapati punca perbezaan pendapat antara mereka ialah pada wilayah al-ammah. Ulama yang tidak mengharuskannya berpendapat bahawa tugas pengundi adalah sama dengan tugas ahl alhal wa al-aqd, manakala tugas wakil rakyat sama dengan tugas khalifah yang amat mencabar, memerlukan daya juang, daya tahan dan stamina yang tinggi. Sementara itu, ulama yang mengharuskannya pula berpendapat bahawa tugas wanita sebagai pengundi adalah sama dengan urusan berwakil. Sedangkan tugas wanita sebagai wakil rakyat adalah sama dengan urusan menjadi wakil kepada pihak yang lain. Hak Wanita Bersuara, Memberi Pendapat dan Mentaati Pemimpin Di dalam al-Qur'an dan al-Sunnah tidak terdapat nas qat'i yang melarang wanita melibatkan diri dalam al-bai'ah. Sebaliknya al-Qur'an dan al-Sunnah ada menceritakan tentang Bai'ah al-Nisa' bahawa wanita telah memberikan pengakuan taat setia kepada pemimpin. Dalam alQur'an, Allah s.w.t. berfirman yang bermaksud, 830

Pembangunan Wanita dalam Bidang Politik di Malaysia dari Perspektif Islam (Undang-undang dan Politik)

"Wahai nabi apabila orang-orang perempuan yang beriman datang kepadamu untuk memberi pengakuan taat setia bahawa mereka tidak akan melakukan syirik kepada Allah dengan sesuatu pun. Dan mereka tidak akan mencuri dan mereka tidak akan berzina dan mereka tidak akan membunuh anak-anak. Dan mereka tidak akan melakukan sesuatu dusta yang mereka ada-adakan dengan kemahuan hati mereka. Dan mereka tidak akan menderhaka kepadamu dalam sesuatu perkara yang baik. M a k a terimalah pengakuaan taat setia mereka dan pohonkanlah kepada Allah keampunan dosa-dosa mereka. Sesungguhnya Allah itu Maha Pengampun dan lagi Amat Mengasihani". (Surah Mumtahanah : 12) Firman Allah s.w.t. ini terkenal dengan nama Bai'ah al-Nisa'. Ia menjadi hujah tentang adanya hak wanita bersuara, hak memberi pendapat dan hak memberi perakuan taat setia kepada pemimpin dengan alasan berikut: Menurut Ibn Abbas, ayat yang bermaksud "...dan mereka tidak akan menderhaka kepadamu (wahai Muhammad) pada yang makruf..." merupakan salah satu syarat daripada syarat-syarat yang diwajibkan oleh Allah s.w.t. kepada wanita dalam Bai'ah al-Nisa'. Ulama bersependapat bahawa wanita wajib mentaati Rasulullah s.a.w. selaku ketua negara, ketua tentera, ketua ummah dan ketua agama pada yang makruf. Hujah yang lain menunjukkan adanya hak mubaya'ah pada wanita. Ini jelas dilihat dari pada jawapan Hindun binti Utbah ketika Nabi Muhammad s.a.w. membaca satu ayat lalu Hindun berkata, "Kami (wanita) tidak akan berada di majlis ini seandainya dalam hati kami masih tersimpan ingatan untuk menderhaka kepadamu". Sikap Rasulullah s.a.w. yang tidak melarang Hindun mengeluarkan pendapat ketika baginda sedang membacakan Bai'ah al-Nisa' ini


menunjukkan adanya hak wanita bersuara dan memberi pendapat dalam majlis bersama pemimpin. •

Perkataan fa-bayi'hunna yang menggunakan sighah amr membawa makna perintah supaya Rasulullah s.a.w. menerima baik bai'ah wanita. Peristiwa ini menunjukkan adanya hak wanita melibatkan diri dalam bai'ah sama seperti lelaki. Bai'ah al-Nisa' telah memartabatkan status wanita Islam ke tempat yang lebih tinggi jika dibandingkan dengan wanita-wanita lain pada masa itu yang masih berada di dalam keadaan terbiar tanpa hak dan pembelaan sewajarnya.

•

Rasulullah s.a.w. juga telah mengadakan bai'ah dengan sahabat lelaki sama seperti bai'ah Baginda bersama wanita. Peristiwa ini menunjukkan bahawa status wanita dan lelaki adalah sama pada mubaya'ah.

Wanita Sebagai Pengundi Islam tidak melarang pemberian hak mengundi dalam pilihanraya kepada wanita. Proses pembuangan undi di pusat mengundi yang disediakan ialah urusan memilih perwakilan yang akan mewaliki mereka ke Dewan Undangan Negeri atau ke Dewan Rakyat. Islam juga tidak melarang wanita sebagai seorang warganegara dan sebagai anggota masyarakat mewakilkan urusannya kepada orang lain untuk membela haknya dan menyuarakan pendapatnya. Ibn Qudamah menyatakan ijmak ummah mengharuskan wikalah. Ia merupakan suatu kemestian dalam kehidupan seharian, kerana setiap individu tidak mungkin dapat mengadakan segala kehendaknya. Maka bagi mengatasi masalah itu, wikalah amat diperlukan. Beliau menambah bahawa sesiapa saja pada hukumnya sah untuk mentadbir sendiri sesuatu urusannya dan perkara tersebut boleh 832


diserahkan kepada orang lain (al-niyabah) untuk menguruskannya. Maka hukumnya adalah sah bagi berwakil perkara tersebut kepada orang lain untuk menguruskannya tanpa mengira wakil tersebut lelaki atau pun wanita, merdeka atau hamba, Muslim atau kafir. Manakala ulama yang tidak membenarkan wanita mengundi dalam pilihanraya menyamakan urusan mengundi dengan togas ahl al-hal wa al-aqd yakni memilih seorang khalifah. Tambah pula, sifat keibuan dan fitrah wanita yang bertindak mengikut emosi, adakalanya terburu-buru tanpa berfikir panjang dan menilai sesuatu dengan melihat pada zahir sahaja tanpa meneliti terlebih dahulu menyebabkan mereka lebih sesuai tinggal di rumah untuk menguruskan rumah tangga. Sesuatu yang lebih mengelirukan wanita, sikap sebahagian calon yang bertanding dalam pilihan raya. Mereka berkempen memancing undi dengan membuat janji-janji kosong dan palsu kepada rakyat jelata. Keadaan ini jauh menyimpang daripada prinsip dan adab Islam serta lari daripada tujuan asal pilihanraya untuk memilih seorang calon yang benar-benar berwibawa, berkelayakan dan berkemampuan menggerakkan jentera pentadbiran negara dengan sempurna. Penulis mendapati pendapat pertama lebih rajih atau lebih tepat kerana tugas pengundi adalah berbeza dengan tugas ahl al-hal wa alaqd yang mewakili rakyat memilih bakal khalifah. Sedangkan membuang undi dalam pilihanraya, hanya memberi persetujuaan kepada calon yang telah dicadangkan oleh mana-mana parti atas nama peribadi sendiri. Selain itu, peluang pembelajaran yang sama antara lelaki dan wanita menjadikan wanita Islam mantap, matang berfikir, bijaksana dan mampu membezakan antara kaca dan permata. Dengan ini bukanlah suatu masalah bagi wanita Islam memilih calon wakil rakyat yang benar-benar berwibawa dan berkelayakan.


Oleh yang demikian, wanita Islam Malaysia haras melibatkan diri dalam pilihan raya sebagai seorang pengundi untuk memilih calon ke Dewan Undangan Negeri dan Dewan Rakyat. Wanita Sebagai Wakil Rakyat Ulama yang mengharuskan penglibatan wanita sebagai wakil rakyat berhujah dengan pengharusan syarak ke atas wanita sebagai wakil. Al-Nawawi menyatakan seseorang yang mempunyai hak untuk mengurus sendiri urusannya dan urusan tersebut boleh diserahkan kepada orang lain untuk menguruskannya, maka dia boleh menjadi wakil kepada orang lain untuk mengurus perkara yang sama. Harus baginya menguraskan haknya sendiri kerana adanya hak milik pada perkara tersebut. Manakala hams baginya mengurus hak orang lain kerana adanya izin daripada orang tersebut. Di pihak yang lain, ulama yang tidak mengharuskan penglibatan wanita sebagai wakil rakyat adalah kerana mereka: i)

Menyamakan tugas wakil rakyat dengan togas khalifah yang tidak diharuskan bagi wanita menceburinya;

ii)

Berhujah dengan ayat al-Quran dalam surah al-Nisa' (4), ayat 34 yang bermaksud, "Lelaki itu ialah pemimpin yang bertanggungjawab terhadap wanita. Oleh sebab itu Allah telah melebihkan lelaki (dengan beberapa keistimewaan), ke atas wanita. Dan juga kerana lelaki telah membelanjakan (memberi nafkah) sebahagian daripada harta mereka".

iii)

Berpegang kepada hadith yang diriwayatkan oleh Bukhari daripada A b i Bakrah yang bermaksud, 834


"Sekali-kali tidak akan berjaya sesuatu kaum yang melantik pemimpin mereka itu di kalangan wanita ". iv)

Berpendapat fitrah dan risalah penciptaan wanita yang tidak sesuai dengan tugas penting ini. Wanita mengalami masa haid, hamil, bersalin dan menyusukan anak. Ini menjadikan mereka lebih sesuai dengan urusan rumah tangga.

Sebaliknya, ulama yang menyamakan tugas wakil rakyat dengan wikalah berpendapat: •

Surah al-Nisa' (4), ayat 34 berkisar dalam kehidupan rumah tangga sahaja dan tidak mencakupi kepimpinan wanita dalam aspek kehidupan yang lain. Kenyataan ini terbukti dengan pengharusan Islam ke atas wanita untuk mengurus dan mengendalikan hartanya sendiri tanpa perlu dikawal selia oleh lelaki meskipun yang paling hampir kepadanya seperti ayah dan suami, di samping kebebasan beragama dan memberi pendapat.

•

Hadith yang disebutkan adalah khusus untuk kepimpinan tertinggi negara sahaja.

•

Berpegang kepada pendapat Ibn Taimiyyah bahawa perkara penting yang diperlukan bagi melayakkan seseorang melibatkan diri di bidang kepimpinan ialah keterampilan (al-quwah) dan amanah.

Pada pendapat penulis, keterampilan (al-quwah) yang diperlukan bagi seorang wanita yang ingin melibatkan diri dalam politik ialah ilmu pengetahuan, syura dan al-'Adalah. Manakala amanah bermaksud takut kepada Allah s.w.t., tidak takut kepada manusia dan tidak memutarbelitkan hukum Allah s.w.t. untuk mendapat sedikit ganjaran duniawi atau kepentingan diri dalam melaksanakan tanggungjawab sebagai seorang ahli politik.


Tetapi apakah tugas wakil rakyat itu termasuk perkara yang sah diuruskan oleh wanita? Pada kebiasaannya secara kasar tugas wakil rakyat bolehlah dibahagikan kepada dua iaitu pertama, menggubal rang undangundang dan membuat peraturan dan kedua, mengawal selia perlaksanaan dasar-dasar dan memastikan perancangan kerajaan dijalankan dengan sempurna. Berkaitan dengan tugas pertama, Islam tidak melarang wanita bekerja dalam bidang perundangan sebagai penggubal undang-undang dan pembuat peraturan kerana perkara utama melayakkan seseorang wanita bekerja dalam bidang ini ialah ilmu pengetahuan yang mendalam di samping mengetahui keperluan dan kepentingan asas masyarakat. Dalam hal ini, Islam memberi hak, peluang dan galakan pembelajaran yang sama antara lelaki dan wanita tanpa diskriminasi. Ilmu pengetahuan membolehkan wanita mempertingkatkan kualiti diri, kemampuan mental serta melahirkan pendapat yang tepat dan mantap dan memberi idea yang bernas sama seperti kaum lelaki. Ilmu pengetahuan juga menjadikan seseorang wanita berwibawa dan berkemampuan untuk bekerjasana dengan kaum lelaki dalam bidang perundangan, menggubal undangundang dan membuat peraturan. Tugas kedua, iaitu mengawal selia perlaksanaan dasar-dasar dan perancangan kerajaan supaya berjalan dengan baik termasuk ke dalam amar makruf nahi mungkar. Firman Allah s.w.t. dalam surah al-Taubah (9), ayat 71, bermaksud, "Dan orang-orang yang beriman lelaki dan wanita, sesetengahnya menjadi penolong bagi sesetengahnya yang lain. Mereka menyuruh berbuat kebaikan dan melarang daripada berbuat kejahatan ". Ayat al-Qur'an ini menunjukkan adanya kerjasama antara lelaki dan wanita mukmin dalam mengerjakan amar makruf nahi mungkar. Menurut Imam Fakhr al-Razi dalam kitab tafsirnya al-Sharh al-Kabir 836


menyatakan bahawa kerjasama dan sikap tolong-menolong, bantumembantu antara lelaki dan wanita mukmin meliputi aspek kehidupan yang luas, sehinggakan jihad yang hanya diwajibkan ke atas lelaki, dibantu oleh wanita Islam. Mereka memberi bantuan sama ada dalam bentuk material atau spiritual dan adakalanya terlibat secara langsung di medan perang membantu tentera atau memberi perangsang serta memupuk semangat perpaduan, menegakkan syiar Islam serta mempertahankan negara dan bangsa. Ibn Battal menyatakan bahawa tolong-menolong itu sunat (mandub) antara lelaki dan wanita pada urusan yang berkaitan dengan akhirat dan juga urusan yang diharuskan oleh syarak. Kesemua fakta ini menjadi hujah bahawa wanita Malaysia hams dilantik sebagai wakil rakyat kerana tugas wakil rakyat tidak termasuk ke dalam wilayah ammah yang terlarang bagi wanita menceburinya. Malah, ia merupakan kerjasama antara lelaki dan wanita dalam usaha mendaulatkan agama, negara, membela nasib rakyat, mempertahankan hak dan menyuarakan pendapat mereka. Wanita Sebagai Ahli Parlimen Malaysia ialah sebuah negara yang mengamalkan demokrasi berparlimen. Sebagai sebuah negara demokrasi, rakyat memilih wakil mereka ke Dewan Rakyat dan ke Dewan Undangan Negeri. Sementara Yang Dipertuan Agong dan Dewan Undangan Negeri pula melantik ahliahli ke Dewan Negara. Dewan Negara atau Senat pulak meluluskan semua undang-undang yang telah dibahaskan di Dewan Rakyat, sesudah membahaskannya dengan lebih halus dan teliti. Dalam hal ini, penulis berpendapat wanita Islam Malaysia hams dilantik sebagai ahli Dewan Parlimen kerana tugas utama ahli parlimen ialah mengubal rang undang-undang, membuat peraturan, membahaskannya serta membela kepentingan rakyat. Untuk 837


melaksanakan tugas ini, perkara penting yang perlu dimiliki oleh wanita ialah ilmu pengetahuan, syura dan sifat adil. Dari sudut yang lain, adakah wanita dibenarkan menghadiri majlis syura, bermesyuarat, memberi pendapat dan berbincang tentang sesuatu urusan bersama kaum lelaki? Dalam satu peristiwa sesudah termeterainya perjanjian Hudaibiah, Rasulullah s.a.w. menyuruh para sahabat bertahalul dengan menyembelih kambing dan mencukur rambut. Walau bagaimanapun, para sahabat tidak melakukannya kerana mereka terkilan dengan isi kandungan perjanjian tersebut yang dianggap mereka sebagai berat sebelah. Rasulullah s.a.w. telah mengulangi arahannya sebanyak tiga kali. Malangnya, para sahabat masih mendiamkan diri. Dengan perasaan amat sedih dan hiba, Baginda Rasulullah s.a.w. menceritakan keadaan yang berlaku kepada Ummu Salamah r.a. Ummu Salamah r.a. menyarankan supaya Baginda sendiri terlebih dahulu melakukannya tanpa menghiraukan sikap sahabat-sahabat Baginda yang belum berbuat demikian. Rasulullah s.a.w. menerima pandangan tersebut lalu menyembelih kambing dan mencukur rambut. Melihat keadaan itu, para sahabat bergegas mengikut jejak Baginda. Peristiwa ini menunjukkan betapa bijak dan mantapnya pemikiran Ummu Salamah r.a. Saranannya supaya Rasulullah s.a.w. memulakan perbuatan tersebut memberi kesan yang amat positif di kalangan masyarakat Islam ketika itu. Saranannya itu juga telah dapat menyelesaikan perselisihan faham yang berlaku antara Rasulullah s.a.w. dengan para sahabat. Ibn Hajar dalam kitab Fath al-Bari menyatakan hadith ini menjadi hujah hams bermesyuarat atau bertukar-tukar pendapat dengan wanitawanita yang mempunyai keupayaan dan kewibawaan. 838


Fakta ini menunjukkan bahawa wanita yang berwibawa dan berketerampilan boleh turut sama berbincang atau bermesyuarat membincangkan sesuatu urusan termasuklah urusan perundangan dan membuat peraturan demi kepentingan negara, agama dan bangsa. Wanita dan Perlakuan Adil Termaktub dalam al-Qur'an, wanita juga disuruh supaya berlaku adil dan menunaikan amanah kepada yang berhak menerimanya serta meletakkan sesuatu di tempatnya. Firman Allah s.w.t. dalam surah alNisa' (4), ayat 58 yang bermaksud, "Sesungguhnya Allah menyuruh kamu menunaikan segala jenis amanah kepada ahlinya (yang berhak menerimanya). Dan apabila kamu menjalankan hukum antara manusia (Allah munyuruh) kamu menghukum dengan adil. Sesungguhnya Allah dengan (suruhan-Nya) itu memberi pengajaran yang sebaik-baiknya kepada kamu. Sesungguhnya Allah sentiasa Mendengar lagi sentiasa Melihat". Menurut Ibn Taimiyyah, ulama berpendapat bahawa ayat ini diturunkan kepada para pemimpin dan orang-orang yang mempunyai kuasa bagi menguruskan sesuatu perkara. Mereka yang berkenaan dikehendaki menunaikan amanah kepada orang yang berhak menerimanya dan menghukumnya dengan adil. Al-Sheikh Muhammad A l i al-Sabuni pula menyatakan perintah dalam ayat ini adalah umum, meliputi semua mukallaf sama ada lelaki atau wanita. Begitu juga perkataan al-amanah. Ia adalah umum, meliputi semua hak yang berhubung kait dengan ummah, sama ada hak Allah s.w.t. ke atas hamba-Nya seperti sembahyang, zakat, puasa dan seumpamanya atau hak manusia sesama manusia.


Fakta ini menunjukkan bahawa wanita juga termasuk ke dalam golongan mukallaf yang dituntut berlaku adil. Oleh itu, wanita Islam, baik di Malaysia atau di mana-mana sahaja, berhak melibatkan diri sebagai wakil rakyat kerana mereka memiliki hak syura, hak dan peluang untuk menuntut ilmu, hak kepimpinan dan dituntut berlaku adil sama seperti kaum lelaki. Tambah pula, tugas wakil rakyat berbeza dengan tugas khalifah. Al-Sayyid Muhammad Fathi Othman menyatakan kuasa menggubal undang-undang yang menjadi tugas ahli Parlimen tidak termasuk ke dalam al-wilayah al-'ammah yang terlarang bagi wanita menceburinya. Wanita Malaysia dan Penglibatannya dalam Politik Jika kita rujuk sejarah Malaysia, kita dapati cadangan British untuk menubuhkan Malayan Union membangkitkan semangat juang di kalangan masyarakat Melayu untuk menentang penjajah. Cadangan tersebut telah menarik perhatian kaum wanita Melayu untuk turut serta melibatkan diri di arena politik, membela kedaulatan bangsa dan negara. Kaum wanita menganggotai beberapa pertubuhan politik tempatan dan kebangsaan, seperti Angkatan Wanita Sedar (AWAS) dan Parti Kebangsaan Melayu Malaya ( P K M M ) . Pada mulanya wanita yang terlibat secara aktif di arena politik tanah air terdiri kalangan mereka yang menjadi isteri kepada ketua dan penyokong kuat kepada sesebuah pertubuhan politik. Selain itu, kedudukan yang baik dalam masyarakat, latar belakang keluarga, keturunan, pendidikan dan kerjaya turut mempengaruhi wanita untuk aktif dalam politik. Apa yang menarik perhatian ialah, kebanyakan wanita yang gigih berjuang dan berdaya tahan menghadapi cabaran, sanggup berkorban, memiliki semangat juang yang tinggi dan perasan benci yang mendalam terhadap penjajah adalah terdiri dari wanita yang berpendidikan Islam khususnya mereka yang mendapat pendidikan Islam di Padang Panjang


Sumatera, seperti Tan Sri Aishah Ghani, Khadijah Sidek, Syamsiah Fakeh dan Datuk Sakinah Junid. Sementara itu, perjuangan wanita di arena politik Malaysia kini yang merupakan kesinambungan daripada perjuangan tokoh-tokoh politik wanita terdahulu - amat membanggakan. Semakin hari semakin ramai wanita terlibat secara aktif di arena politik. Ramai antara mereka telah berjaya memegang jawatan penting dalam pentadbiran negara. Namun, penglibatan mereka di peringkat kebangsaan masih terbatas. Kenyataan ini dapat dilihat daripada jumlah perwakilan wanita di Dewan Undangan Negeri dan Dewan Parlimen yang terlalu sedikit berbanding dengan perwakilan lelaki. Tokoh wanita pertama yang telah dipilih untuk bertanding dalam pilihan raya ialah Dato' Halimatun Abd. Majid. Beliau menang dalam pilihan raya tersebut yang diadakan pada 27 Julai 1955. Tokoh-tokoh wanita yang lain adalah seperti Ibu Zain, Tan Sri Aishah Ghani, Dato' Paduka Fatimah Abd. Majid dan lain-lain. Kedudukan wanita dalam kabinet semakin kukuh apabila mereka dilantik sebagai menteri penuh. Antaranya ialah Dato' Sri Rafidah A z i z yang dilantik sebagai Menteri Perusahaan Awam dan kemudiannya Menteri Perdagangan Antarabangsa, Datin Paduka Hajjah Zaleha Ismail yang dilantik sebagai Menteri Perpaduan dan Pembangunan Masyarakat dan Dato' Dr Siti Zaharah Sulaiman sebagai Menteri di Jabatan Perdana Menteri. Sementara itu, Ustazah Jamilah dan Ustazah Kalsom merupakan ahli dewan negara dari PAS. Terdapat juga beberapa orang tokoh politik wanita yang telah bersara seperti Puan Syarifah Dora, Datin Paduka Rahman Othman dan Dato' Napsiah Omar. Selain itu, wanita juga berperanan secara tidak langsung dalam politik dengan membantu suami yang memegang jawatan tinggi atau penting dalam sesebuah parti politik seperti Datin Seri Dr. Siti Hasmah Mohd A l i , isteri kepada Perdana Menteri kita dan isteri para pembesar yang lain. 841


Kesemua fakta ini nenunjukkan bahawa wanita Islam Malaysia telah melibatkan diri dalam bidang politik dan mampu menonjolkan keterampilan diri di bidang kepimpinan bagi membangunkan agama, bangsa dan negara. Walau bagaimanapun, dalam penglibatan tersebut, wanita perlu: i)

Memelihara jati diri dengan menjaga segala batas-batas syarak yang ditetapkan ke atas mereka, baik daripada segi pakaian dan pergaulan, mahupun identiti kewanitaan;

ii)

Mempunyai matlamat yang jelas yakni tahu mengapa mereka menceburi bidang politik serta tahu matlamat perjuangan yang ingin dicapai;

iii)

Menyeimbangkan antara kecemerlangan kerjaya dan keharmonian rumah tangga, serta memastikan dalam memajukan agama, bangsa dan negara, pembangunan material yang dijalankan itu seimbang dengan pembangunan spiritual; dan,

iv)

Sedar bahawa kerjaya politik merupakan amanah dan tanggungjawab yang wajib dilaksanakan dengan penuh dedikasi dan iltizam dan bukannya medan untuk mencari keuntungan, memenuhi kepentingan diri dan merebut jawatan tinggi.

Penutup Perkembangan di Malaysia menunjukkan bahawa penglibatan wanita Islam dalam politik telah memberi sumbangan yang besar ke arah pemupukan perpaduan dan pembangunan agama, negara dan bangsa.

842


Rujukan 1.

Abdullah bin Muhammad Basmih. 1983. Tafsir Pimpinan arRahman. Ed.6. Kuala Lumpur: Bahagian Agama Jabatan Perdana Menteri

2.

Al-Nawawi, Abu Zakariya Muhyi al-Din bin Sharaf. t.t. al-Majmu' Sharh al-Muhadhdhab. Beirut: Dar al-Fikr.

3.

Al-Siba'i, Mustafa. 1963. al-Mar'ah Baina al-Fiqh Wa al-Qanun. Ed.5. Beirut: al-Maktab al-Islam.

4.

Al-Qasimi, Zafir. 1992. Nizam al-Hukm Fi al-Shar'iah Wa alTarikh al-Islami. Ed.4. Beirut:Dar al-Nafa'is.

5.

Ibn Qudamah, A b u Muhammad Abdullah bin Ahmad bin Muhammad. t.t. al-Mughni al-Sharh al-Kahir. Beirut.Dai al-Kutub al-'Alamiyyah.

6.

Al-Qurtubi, Abu Abdullah Muhammd bin Ahmad al-Ansari. 1967. al-Jami'Li Ahkam al-Quran. Ed.3. Mesir: Dar al-Kutub.

7.

Wazir Johan Karim. 1991. Women and Culture: Between Malay Adat and Islam Boulder: Westview Press.

8.

Wazir Johan Karim. 1993. Women In Politics. Bangkok: U N E S C O Regional Officer For Asia and The Pacific.


INDEKS

ad-deen 666 ad-Din 9 Adalah 37, 38 Adam 524, 551

A

'adam al-khunij 'alaihi 148 Adhan 16, 91

A Digest of Mohameden Law 339

'adl (Keadilan) 146

A.Monir Yaacob 347

Abbasid caliphates 62

Abbasiyah 331

Abbasids 15

Abbassiyyah 422

Afrika 334,164

'Abd al-Karim Zaydan 23

agama 453,453, 463, 469, 505, 508, 513,

Abdul Halim El-Muhammady 373

531, 549, 565, 577, 593, 600, 601,

Abdul Hamid bin Othman 368 Abdul Hassan Al-Mawardi 12 Abdul Monir Yaacob 378, 410 'Abdul Ra'ufal-Sinkili 469 Abdullah bin Amru 332

Ahl al-hall wa al-'aqd 258 Ahl al-Kitab 567

Abdullah bin Umar 328

Ahl al-Sunnah 611

Abdullah Schleifer 123

Ahl al-Sunnah wa al-Jamaah 606

ABIM 84

Ahl al-Sunnah wa al-Jama'ah 611

Abi Bakrah 834 Absolute overlordship

254

Abu al-A'la Maududi 146 Abu Hamid al-Ghazali 13 Abu Hanifah Abu Hanifah 124,228,421, 427 Abu Hassan 'Ali al-Ash'ari 611 Abu Jaafar 348 Abu Musa al-Ash ari 332 c

Abu 'Ubayd 562 Abu Yaala 99 Abu Ya'Ia 148 Abu Ya'Ia 140 Abu Yusuf 21 Abu Zahrah 829 Abu Zaral-Ghiffari 555 Abul A'la Maududi 16 accountability 11, 19, 94

adat 430

ahl sunnah Wa al-jama'ah 7 ahl sunnah waaljama'ah 8 ahli falsafah Greek 504 Ahli-Sunnah 125 ahlu al-Hil wa al-'aqdi 330 Ahmad Ibrahim 366, 379, 410, 412, 442 Ahmad ibn Hanbal 611 Ahmad Khairat 741

Abu Musa 555

Adat 752

agama Islam 464, 528, 599, 610, 633 Ahl al Halli Wal Aqdi 128

Abdullah bin Masud 332

Acheh 469

616, 617, 618, 631 Agama Islam 442,471, 549, 566, 633

Ahmad Mohamed Ibrahim 356, 361 Ainan v. Syed Abu Bakar 341 ajaran Islam 596, 608 Ajaran Salah 389 Akademi Pengajian Islam 439,637 Akauntabiliti

245,246

akhlak 593, 600, 605, 609, 611, 617, 622 Akidah 389 akhirat 152 Akta 368, 682 Akta Cukai Pendapatan 518 Akta Hasutan 1948 513 Akta Hasutan 1971 496

844

Indeks

845

Malaysia Sebagai Sebuah Negara Islam al-takaful I5O

Arab 357, 428, 429, 434,451, 469

al-Umm 441

Arab Saudi 335

Alfonso 755

Arak 406

Algeria 334

arak 405

Aliran 84

arbitrary rule 24

Ali Qutb 737

Asia Tenggara 554

Ali bin Abi Talib 328, 332

'asabiyya 14, 14-18

Alien Ordinance 763

'asabiyyah 14,252

Allah 453, 526, 532, 535, 540, 546, 552,

Asia 164,498

558, 560, 566, 587, 627, 629, 630,

Asia Timur/Oceania 617

631

Asia/Oceania 617

Allahyaiham Prof. Dr. Ismail Raji al-Faruqi

ASLI 94 Assyifa' 100

641 Allah s.w.t. 524, 525, 528, 529, 531, 537,

athar 426, 427

538, 539, 541, 542, 545, 549, 553,

Aturcara 378

559, 567, 577, 600, 602, 608,622,

Australia 617

628, 629

Awee v. Ibrahim 340

Allamah Iqbal 94

Awrangzeb 334

amalan 794

Awza'i (al) 228

Amanah 20 amanah 19, 134, 141, 143 amanat al-hulcm 20

B Badan Pemikir Nasional Tentang Pendidikan

amar maaruf nahi munkar 740 amarmakruf 111

618 Badiuzzaman Said Nursi 611

amar ma'ruf 123

Badral-din lbn Jama'ah 49

ambiguities 11

Baghdad 428,_429

Ameer'Ali 25

baghy 413

Amerika Latin/Carribean 617

Bahasa Arab 593

Amerika Syarikat 198,201,616, 617

bahasa Arab 588, 589, 590, 604, 622

Amil 400

bahasa Inggeris 619, 622

amir al-mu'minin 115

BAHEIS 356

amir jihad 116

Bahrain 603

Anak 402

bai'ah 146,309,532

anak 398

Baidhowi 149

Anas bin Malik 328

Baitul Mal 561

Andalusia 552

Baitulmal 343, 353, 400, 401,543

animisme 468

baitulmal 116

An-Nisa ayat 58 364 Antithesis

257

Balai Bani Sa'dah 309 Balance of power 229

Aqil Baligh 387

baligh 388

aqli 429

bangsa Melayu 477, 479, 513

'aqlu (al) al-mazid 224

Bani Aus 546

846

Indeks Bani Makhzum

173

Bani Umayyah 333

British Resident 339 Brunei 346,469

Bank 683

Brunei Darussalam 603

Bank Dunia 692

Budaya 643

Bank Islam 488

budaya 459, 461, 473, 600, 601

Baqillani (al) 228,229

Buddha 468

Bar Council 84,410, 416

Bugis 451

Barat 334, 335, 418

Buku Statut

Barisan Nasional 72

Bukhari 834

259

Barisan Nasional (BN) 72

Bulan Puasa 394

Barraclough 91

Bumiputera 67,458, 468, 486, 487, 488

*

Basrah 332, 429

bumiputera 476, 496

batil 321

Buran 741

bay'a 22

Burton. J 340

bay'ah 13, 24, 42

Buss-Tjen 336

bekerjasama 145

Byzantine 13

Belanda 251, 376,470, 471, 755 Beli 345

C

Bendahara 376

cabinet 76

Bendahara Wan Mutahir 278

caliphate 11

Benson Maxwell. R 336

CAP 84

berbagai 438

Caesar

Berjudi 395

Catholic Research Centre 28

253, 254

berkhalwat 382, 386

ceremonial 380

Bersekedudukan 403

China 468, 471

Bersekutu 378

Chinese 581

bersetubuh 408

Chinese Association (MCA) 72

bertindih 410

Choo Choon Neoh v. Spottiswoods 338

Bible 201

Christ 254

bi rifqin wa lutfin 120

Chulas v. Kalsom 338

Bidayuh 451

Cina 451, 454, 455, 456, 457, 459, 465,

bid'ah 117

480, 486, 487, 488, 510

bijih timah 279

civil society 83

Biro Wanita 721

Civilian 22

BN 73

colonial 27

Bosnia 552

Columbia 616

Bourgeoisie

253

Common Law 418, 444

Boyan 451

Complete suzerainty

Bridget Welsh 92

Conference of Rulers 78

Britain 510 British 251, 337, 377, 378, 418,454, 571, 572, 718

254

Constitution 41 Constitution Madinah Malaysia 40 Constitutional Commission 57

847

Malaysia Sebagai Sebuah Negara Islam Constitutional Government 51

Dasar Perindustrian Negara 482

Constitutional Monarch 78

Dasar Persyarikatan Malaysia 482

constitutionalisme 151

Dasar Pertanian Negara 482

Contract Ordinance 380

Dasar Wanita Negara 712, 722, 745

Criminal 176

Dasar-dasar Utama Pembangunan 464

cultural homogeneity 67

Dato' Bahaman 572 Datuk Dr. RaisYadm 64

D

Datuk Haji Mohd. Nakhaie 65

dakwah 62

Daud 326

Damsyik 429

DaudFatani 435

DAP 89

dawala madaniyya 22

daral-harb 15

dawla 15

dar al-Islam 15

dawlah 34

dar harb 97

DEB 459, 476, 478, 482, 483, 489, 771

Darul 'Ahd 97

Deepavali 583

Darul Harb 97

De facto 254,257

darul harb 96

Dejure

254,255,256,257,268

De jure sovereignty 256

darul-Islam 445 darurah 14

defense of the territory 64

Darurat 189

Dekad Wanita 782

Dasar Belia Negara 482

Deklarasi 690

Dasar Ekonomi 464

Deklarasi Hak Asasi Manusia 546

dasar ekonomi 712

deklarasi hak asasi manusia 144

Dasar Ekonomi Baru 481, 496, 574

Deklasari 809

Dasar Ekonomi Baru (DEB) 458, 475

Demagogue

Dasar Ekonomi Nasional 464

democracy 11-12, 24, 24-26

Dasar Ekonomi Wawasan 481

Democratic Action Party 28

253

Dasar Kebudayaan Kebangsaan 482

demokrasi 837

Dasar Kependudukan (70 juta) 482

demokratik 6

Dasar Luar Negara 482

deposit 680

Dasar Pandang Ke Timur 482

Deputy Prime Minister Datuk Serf Abdullah Ahmad Ba 579

Dasar Pembangunan Baru 481

Dewan Negara 78,350, 352

Dasar Pembangunan Negara 462, 478 Dasar Pembangunan Negara (DPN) 459, 464

Dewan Negeri 351

Dasar Pembangunan Wanita 574

Dewan Parlimen 327

Dasar Pembangunan Wawasan 478

dewan perwakilan 152

Dasar Pendidikan 575

Dewan Rakyat 78, 103,350, 352,516

Dasar Pendidikan Islam 588

Dharuri

Dasar Pendidikan Negara 482

Dharuriyat

Dasar Penerapan Nilai-nilai Islam dalam Pentadbira 482, 488 Dasar Perindustrian 464

188 179,180,181,183,183,184,186,

188,189 Dhimmi 99 Dia al-Din al-Ris 22, 24

848

Dictator 253

Eropah

dictatorship 12

Evidence Ordinance 380

Din (al) 170,171

Executive 53

Diskriminasi 794

F

divine power 26 divinity 35 Diwan

253,429,472, 617

Fai' 223,227

223,243

faktor 794

Diwan al-kharaj

243

falsafah 713

Diwan al-jund

243

Falsafah Pendidikan Islam 591

diwan-diwan 116

Falsafah Pendidikan Kebangsaan 590

Diyat 180,182,184,191

Falsafah Pendidikan Negara 632

diyyat 529

FAMA 773

Dr. Abdul Hamid Ismail Al-Ansari 103

family laws 63

Dr. Mahathir Mohamad 61

fard kifayah 25

Dr. Mohd Yusof Musa 333

fardhu kifayah 98, 150

Dr. Muhamad Said Ramadan Al-Buti 96

fardu ain 98,597

Dr. Yusuf Qaradhawi 145

fardu 'ain 605

Durbar 292

fardu haji 605 fardu kifayah 541, 597, 607 Farabi(al)

Earl of Kimberley 280

Farsi 429

East India Company 336

Fatawa 334

edah 430

Fathal-Qarib 336

Edmond J.C. 340

Fathi Uthman 330

Ekonomi 483, 554

Fathi Osman 22

ekonomi 449, 455, 457, 458, 459, 460,

Fatimah 734

157

461, 463, 469, 470, 471, 472, 475,

Fatimah v. Ismail 341

482, 489, 560, 575, 584, 599, 603,

Fatimah v. Logan 337

613,616, 617, 619

Fatimids 15

Elections 53

Fatwa Rasmi 393

Emirate 15

fay' 123

Emirriyyah Arab Bersatu 603

Federation 65

Empayar Islam 156 Empayar Johor-Pahang-Riau-Lingga 277 Enakmen 370, 379, 381, 382, 383, 385, 409, 411, 412, 413, 416

FELDA 773 feudal 6 Fiduciary 246 Fiqh

439,157,192,214,228,241,258,259

fiqh 12, 95, 139, 145,349, 412, 421,

emosi 833

422, 425, 427, 437, 441,550

Enakmen Jenayah II 411 Enakmen Jenayah Syariah 386

fiqh al-awlawiyyat 145

enakmen negeri 382

fiqhal-dawla 16

Epistimologi

fiqh ibadat 139

equality 38

157

Fiqh Islam 349

849

Malaysia Sebagai Sebuah Negara Islam fiqh jinayat 139

hadith 18, 19,327, 328, 329, 413, 431,

fiqh muamalat 139

556

fiqh munakahat 139

hadith sahih 445

Fiqh Siyasi 140

Hajar 561

fiqhal-muwazanat 14S

Hajaz 332

Fiscal accountability 246

Hajiyat

Fitrah 343, 345, 394, 400, 665

Hakka 451

FOMCA 84, 85

Hak 143

Foo Chow 451

hak individu 144

179,181,182,183,186,187

freedom 38

hak menentang kezaliman 146

fungsi 799

Hak pemerintah 130

fuqaha 349, 425, 432

hak-hak kewangan (huquq maliyyah) 148

Fuqaha' 567

HAKAM 84

fuqaha' 550, 561

Hakim 347, 357

Fusion of Powers 52

hakim 536 Hambali 99

G

Hamid Enayat 24

Gabenor 326, 339

Hamka 732

Gabenor R.Ibbetson 277

Hamzah al-Fansuri 469

Gabenor Sir Orfeur Cavenagh 279

Hanafi 332, 334

gagasan 672

Hanbali 332

G. P. Means 59

Hanifah 737

Gajendragadkar 33

haram muabbadah 401

gender 766

Hari Gawai 575, 583

Gerakan 28

Hari Raya 575, 583

Gerakan Rakyat Malaysia (Gerakan, o:

Harold Crouch _77

Malaysian Peo 85

harta 146

ghair muhsan 374

harta fay' 116

ghayrmulzim 310

harta wakaf 620

ghanimah 116,431

Harun al-Rasyid 733

globalisasi 501, 606

Hasan Turabi 22

Golongan 749

Hassan Turabi 24

Greek 532

Hashim Kamali 410

guardians 27

Hasutan 392 HAWA 808

H

hayatun tayyibah 673

Habib Bourguiba 32

Head of Islam 78

Hablumminallah 135

Hibah 181

Hackett 337

Hicom 459

Hadhari Hadith

Hijaz 426, 427, 428, 429, 430, 435

156,158,159,161,165,167 391, 427, 525, 528, 532, 534,

536, 538, 540, 541, 630

Hijrah 443 Hindu 468

850

Indeks Hindun 831

Ibn Hazm 741

hirabah 408

Ibn Kathir 736

hirasat al-din (melindungi agama) 149

Ibn Khaldun 14, 115, 142, 217, 224, 253

hisba 20, 20-21

Ibn Khuwazmindad 306

hisbah 101, 147

Ibn Qasim al-Ghazi 336

Hisbah

223

IbnQudamah 832

Al-hisbah 266

IbnTaimiyyah 839

Hobbes 253,504

Ibn Taymiyyah 47, 140, 148

Hokkien 451

Ibnu al-Muqaffa 348

Hooker 336

Ibnu Jamaah 109

House of Parliament 75

Ibnu Jarir Al-Tabari 100

Howard's Translation of the Minhaj EI-Talibin

Ibnu Taymiyyah 99 Ibrahim Dasuki 332

339 hubungan integrasi 133

Ibrahim Dasuki al-Syahawi 330, 331

Hudaibiah 838

Ibrahim Hassan 744 ideologi 784

Hudud 61

ijma' 24, 424

hudud 78, 97,374, 382, 409, 410, 411,

Ijmak 191,215 ijmak 348, 412

413, 415, 416, 441 Hugh Clifford 292

Ijtihad 14, 191,219,241

hukum fiqh 64,423

ijtihad 18, 43, 65, 118, 140,326, 327,

hukum hudud 102

329, 330, 331, 360, 424, 425, 433,

hukum qat'i 65

550, 727

Hukum Syarak hukum syarak

201,203,205

IKIM

8, 145

hukuma sha'biyya

442

IKIM 1997 442

22

iktikad 414

Human Rights Commission of Malaysia 80

ila 430

huquq al-'Ibad 21

illat 431, 433

hurriyat (Kebebasan)

146

Hutang 683

'ilmanya 23 Ilmu Kalam

157,158,159

ilmu-ilmu naqliah 608

I

ilmu tajwid 605

ibadah 441

ilmuwan Islam 469

ibadat 328

imam 115

'ibadat 18

Imam Abu Hanifah 100

Iban 451, 581

Imam Abul-Hasan al-Mawardi 115

Ibn Abbas 831

Imam Ahmad Bin Hambal 104

Ibn'Abdal-Wahhab

230

Imam al Ghazali 107

ibn'Abdal-Wahhab 122

Imam al-Asy'ari 125, 229

IbnBattal

Imam Al-Sahistani 95

837

IbnHajar 741, 838

Imam al-Ghazali

IbnHanbal 123, 227

ImamAl-Nawawi 122

851

189

Malaysia Sebagai Sebuah Negara Islam Imam al-Nawawi 121, 229,230

331, 332, 334, 335, 337, 340, 341,

Imam al-Suyuti 120, 225

342, 343, 344, 345, 346, 348, 350,

Imam Ghazali 111

352, 353, 355, 356, 357, 358, 359,

Imam Mahdi 390

361, 363, 364, 365, 368, 369, 370,

Imam Malik 124,333, 348

373, 374, 375, 376, 377, 418, 421,

Imam Shafie' 95

444, 452, 453, 458, 468, 469, 480,

Imamah 47

517, 526, 529, 531, 532, 533, 536,

Imamat 142

539, 542, 550, 551, 552, 553, 554,

Imamat al-Kubra 142

558, 564, 567, 577, 607, 631, 632, 644, 645

Imarat 142 indigenous peoples 67

Islam Hadhari 159, 161

Indeks 696

Islamic government 28

Indeks Pembangunan Insan 603

Islamic political system 76

India 334, 335, 337, 377, 378, 418, 443,

Islamic Republic of Iran 197

451, 452, 455, 456, 457, 465, 471,

Islamic Republic of Pakistan 197

477, 480, 488, 510, 552

Islamic state 61, 62

Indian 581

Ismail binti Rentah 341

Indo-China 283

Israel 552

Indonesia 335, 346, 470

Israf 237

Industri 776

ISTAC 614, 616, 619, 622

In The Goods of Abdullah 337

Isteri 397, 402

Inggeris 336, 337, 338, 354, 357, 376,

istibdad 307

377, 413, 442, 444,470, 471, 477

Istihsan

INSAN 84

istihsan 424

Institut Antarabangsa Pemikiran dan Tamadun Islam 489 Institut Kefahaman Islam Malaysia (IKIM) 489, 614

Istislah

191

Istisna'

188

Itqan

231

ityan al-Baha'im 408

Institut Kefahaman Islam Malaysia 90 insurans 680 Internal Security Act 88 Internal Security Act of 1960 87 Ipso facto

191

ityan al-Maitah 408 J Jabatan Kemajuan Islam Malaysia (JAKIM)

259

IPTA 614

29 Jabatan Pendidikian Islam dan Moral 604

IPU 709

Jabir 157

iqab 323

Jacob Holyoake 31

iqrar 409

Jahilliyyah 3,174

Iran 197

jahilliyyah 435,744

Iraq 426, 427, 428, 429, 430, 431,552

JAKIM 356

ISA 87, 90

Jalaludin Abdul Rahman 733

Islah 237

Jalaludin Muhammad 733 jaliyy 433

Islam 323, 324, 325, 326, 327, 330,

852

Indeks Jama'ah 8

Kanun Pahang 414

Jama'ah Islamiah 8

Kanun Tanah Negara 202

Jamak

Kantonis 451

182

James Wheeler Woodford Birch 281

karinah 410

Jan Grant 734

Karl Marx 32

Jangka Panjang Pertama (RRJPP 1) 475

Kaum 754 kaum Cina 477

Jawa 451 Jawatankuasa

Integrasi

Negeri-Negeri

kaum Kristian Najran 561

Malaysia 575

KBSM 597

Jemaah Menteri 354

KBSR 597

Jenayah 358, 359, 366, 370, 373, 383

Keadilan 395

jenayah 328, 367, 374, 375,530

keamanan 399

Jenayah Syariah 384, 389

Kebangsaan 357

jenayah syariah 385

kebebasan 829

Jepun 590, 613, 617

kebebasan berfikir 146

Jerman 590

kebebasan diri 146

Jerman Barat 198

kebebasan kehakiman (istiqlal al-qada') 147

Jerman Timur 197

Kedah 335, 337, 342, 355, 375, 378,

Jihad

222,227

381, 441

jihad 15, 17, 25, 123, 151,438

kehakiman dan kesaksian 328

Jihad yang terafdhal 123

kehormatan 799

Jizyah

keilmuan 134

223

jizyah 116,542, 543, 563, 564

kejayaan 724

John Stuart Mill 31

kekeluargaan 328

Johor 341, 347, 351, 375, 382

kekuasaan 141

Jordan 345, 346

kekufuran 148

judiciary 15, 54

Kelantan 355, 378, 382, 408, 410, 441

jumhur 412

Keluarga 358, 370

juridical 21

Kementerian Pendidikan 633, 635

Just World Trust 84

Kementerian Pendidikan Malaysia 595,

justice 94

607, 647 kemerdekaan 380

K

Kempen Mengibar Bendera 576

Kadazan 451, 581

kenegaraan 140

Kadi 340

Kepimpinan 127 kepimpinan siasah 116

Kadi 'Iyad 230 Kafarah Kamaliyat

180,182,184,191 179,182

Kepulauan Melayu 600 Keputusan Mesyuarat Jemaah Menteri 588

Kampung Rawa 581

keputusan Mesyuarat Jemaah Menteri 590

Kanun Jenayah Syariah Kelantan 408

kerohanian 135

Kanun Kota Setar 414

Kertas Putih 295 keselamatan 793

Kanun Melaka 375, 414

853

Malaysia Sebagai Sebuah Negara Islam keselamatan nyawa 146

Kolej Melayu Kuala Kangsar 767

Kesultanan 755

Kolej Universiti Islam Malaysia 614

ketaatan 107

Kolonel MacPherson 279

Keterangan 344, 358, 359, 370

Kolonial 759, 765

Ketua Baitul Mai 556

kontrak 764

Ketua Hakim 556

kontrak sosial 143

Ketua Hakim Negara 556

Konvensyen 809

Ketua Negara 736

Korah 24

keturunan 752

Korea Selatan

khafiyah

Korea Utara

433

Khalifah 4, 47

198 198

Kosovo 552

khalifah 115,587, 608, 628

kota Madinah 546

Khalifah Abbasiyah

KotaYathrib 544

241

Khalifah al-Ma'mun 613

krisis ekonomi 498

Khalifah'Ali ibn AbiTalib 542

Krismas 583

Khalifah Al-Rasyidun 6

Kristian 418, 443,551, 554, 567, 608,

Khalifah Harun al-Rashid 333,626

Kriteria 789

Khalifah 'Umar 543

Kuala Lumpur 342, 352, 364,641

Khalifah Uthman 327

Kufah 331, 428, 429

Khallaf

330

Khalwat

404

khalwat 418 Kharaj kharaj

Kufii

184

kufur

121

kurikulum 575, 588, 590, 594, 597, 604,

223,227

608, 609, 622

101, 116, 123

Khattabi 225,226 Khawarij

Kurikulum Baru Sekolah Menengah 592 Kurikulum Baru Sekolah Menengah (KBSM)

7,412

Khawarizmi (al)

610 157

Kurikulum Baru Sekolah Rendah 592

khilafa 19

kurikulum Pendidikan Islam 592

khulafa' 13

kurikulum pendidikan Islam 627

Khilafa kamila 14

Kursus Tamadun Islam 631

khilafa naqisa 14

Kursus Tamadun Islam dan Asia Tenggara

Khilafah 147

(TITAS) 614

khilafah

141, 145, 146

Khilafat

142 L

Khiyar 185 Khiyar ru'yah Khiyar syarat Khuf

185

185

182

Khulafa'

Kuwait 603

Labuan 342, 352, 364 ladang getah 455 Iaicism 31

830

laissez faire 770

Kitab al-Ahkam al-Sultaniyya 12

Lampiran 1 801

kitab fiqh 423

Latin Amerika 164

kokurikulum 622

Laut China Selatan 570

854

Indeks Legislature 53

Majlis Raja-raja 345, 355

legitimacy 27

Majlis Tuan Rodger 289

Lembaga Akreditasi Negara 647

Makkah 626, 627

Lembaga Penggubalan Kurikulum Kursus

makruf 132 maksiat 396

Tamadun Islam 638 Lembaga Penggubalan Kurikulum Tamadun Islam IPT 641

Mal 344, 359, 366, 367, 370 mal 414

Libya 334, 345

Malay 581

List II of the Ninth Schedule 71

Malaya 470

Liwat 408

Malayan 72

liwat 386, 408, 417

Malayan (later Malaysian) Indian Congress 72

Locus

Malayan Union 295,758

253

London 377

Malays 82

Lord President Tun Salleh Abbas 57

Malaysia 335, 342, 345, 346, 347, 355,

Louis XIV 253

357, 366, 367, 370, 434, 436, 437,

Luar Nikah 403

441, 446, 449, 450, 451, 452, 453,

Lujnah 350

454, 455, 457, 458, 459, 461, 462, 463, 465, 466, 467, 470, 472, 475,

M

477, 478, 480, 483, 489, 491, 493,

Mabadi 'ammah 140

494, 496, 498, 500, 501, 509, 510,

Madinah 40,197, 327, 331, 426, 427,

511, 514, 520, 569, 570, 572, 573, 574, 578, 581, 583, 584, 590, 599,

428, 430, 443,523, 526, 565, 626 madrasah 627

600, 617, 619, 621, 627, 631, 632,

Maghribi 552

633, 635, 641

Mahathir 79, 82

Malaysian Bar Association 89

Mahathir Mohamad 28, 79

Malaysian Chinese Association 28

Mahkamah 418

Malaysian Consultative Council of Buddhism, Christ 29

mahkamah 504, 505, 509, 518 Mahkamah al-Mazalim 315

Malaysian monarchy 77

Mahkamah Perlembagaan 315

Malik 427, 429, 431

Mahkamah Perusahaan 509

Maliki 332, 431

Mahkamah Sivil 565

mandat 143

mahkamah sivil 442

maqasid 426

Mahkamah Syariah 379, 409, 442, 444,

Maqasid al Syari'ah 527 Maqasid al-syariah 259

565

maqasid al-syariah 327

Mahmud Al-Khalidi 107 MahmudShaltut 742

maqasid syariah 149

Majistret 347, 379

Maruah 401

Majlis 401

maruah 146

Majlis Agama Islam dan Adat Istiadat Melayu

Marxism 33

470 Majlis Negeri 379

Marxist 32 Mashaf 327

855

Malaysia Sebagai Sebuah Negara Islam Masjid 399

Mencela 391

masjid 558

Mencetak 393

maslaha 19 Maslahah

Mendeleng 451 Mendiayahan 389

178,179,180,183,186,187

maslahah 22,424, 430, 436,562

menegah 132

maslahah 'ummah 703

menegakkan keadilan 100

maslahat 530

mengawasi (muraqabah) 147

maslahat'ammah 143

Mengeji 391

mas'uliyyah 143

Menghasut 397

masyarakat Islam 452, 606

Mengingkari 391

Masyarakat majmuk 443,446

Mengkafirkan 396

masyarakat Malaysia 638, 645

menindas 795

MatKilau 572

merdeka 603, 635

MatSalleh 572

Mesir 197, 332, 334, 346, 429,552

Matematik 621

Mesyuarat Majlis Raja-raja 103

Matlamat 798

Millah (al) 171,172

matlamat negara (qhayat al-dawlah) 147

Min Fiqh al-Dawla fi'l-Islam 25

Mawardi 140

Minangkabau 451

Mawardi(al) 213,217,223,228,229

Minhaj al-Talibin 441

Maxwell R 338

Mithaq-e-Madinah 93

mazhab Ahl al-Sunnah 601

moden 799

Mazhab Hanafi 95

Mohamad Ali Qutb 732

mazhab Hanbali 611

Mohamed Suffian Hashim 58

Mazhab Syafie' 99

Mohameden 338, 340

Media 811

Mohameden Law 339

Mejellah 347

Mohd Hashim Kamali 412

Mekah 326, 426, 427, 428

Mohd Yusof Musa 3 3 r

Melacur 402

Mohd. Imam 410

Melaka 335, 336, 351, 370, 374, 376,

Monarch 252

377, 381, 441, 442,469, 755

Temporal monarch

Melayu 335, 339, 340, 341, 342, 343,

253

Mongols 26

351, 353, 354, 365, 374, 375, 376,

monolithic 15

377, 414, 418, 441, 442,451, 465,

Morning prayers

476, 477, 626

Morocco 626

Melayu

Muamalat 328

Melayu Deutero 468

muamalat 97

242,243

Melayu Kelantan 413

mu'amalat 18

mema'zulkan 125

Muawiyah ibn Abu Sufyan 44

membantu (al-Nusrah) 148

Mu'az 327

Memelihara agama 116

Mu'az bin Jabal 326, 332

mempersenda 391

Mufti 339, 344, 357, 358

mempertahankan negara 100

mufti 393

856

Indeks Muhammad 326, 329, 330,732

N

Muhammad s.a.w. 322,544

Nabawiyyah 135

Muhammad al-Ghazali 16

Nabi 562, 630

Muhammad Asad 76, 628

Nabi Adam a.s. 566, 628

Muhammad bin Hasan As-Syaibani 95

Nabi Muhammad s.a.w. 562

Muhammad Iqbal 25

Nabis.a.w. 529

Muhammad Rashid Ri da 15

nahi mungkar 123

muhasabah 147

nahi munkar 111

muhsan 375, 410, 412

NaibCanselor 619

Muhtasib235

Naning 277

mujahid 740

NAP 775

mujtahid 333, 423

naqd 147

mujtahids 23

Naqib 223

mujtahidun 350

naqib 116

mukallaf 384, 387

nas 331, 432

mulk 13

Nasab (al) 217

mulkhaqiqi 14

Nasara 443

mulknaqis 14 multiethnic coalition 72 mulzim 310 mumayyiz 387 munakahat 441 muncikari 406 mungkar 132 muraqabah 147 Murtad 390 murtad 375, 409, 410 Muslim 385,532, 549, 550, 594 Muslimin 443,531,544 Musa Hitam 80, 85 Musahaqah Membaca al-Qur'an 489 Musahaqah 404 musawat (persamaan) 146 mushaqah 417 Mushawarah 66 Mustafa Kama! (Ataturk) 46 Mustafa Kama! Ataturk 32 musyawarah 150 mutual consultation 39 muwakkil 22 muzakarah 62 Muzakarah Daulah Islamiyah 62

Nasih(al) 220 nasiha 21 Nasihah(al) 221,225,226 nasionalisme 750 Nasuha

177

nation state 4 National Association of Perak 298 National Council for Islamic Affairs 90 National Front 72 National Institute for Public Plan 249 National Integrity Plan 249 necessity 14 negara Arab 613, 617 Negara Islam 555, 563 negara Islam 549, 556, 557, 561, 599, 600, 603, 622 negara Islam (Darul Islam) 97 negara kafir 97 negara kufur 96 Negeri 352, 353, 354 Negeri Bersekutu 571 Negeri-negeri Bukan Bersekutu 571 Negeri-negeri Tanah Melayu 279 Negeri Sembilan 377, 382

Neil B.E. Bailie 339

857

Malaysia Sebagai Sebuah Negara Islam NEP 82

Pandangan 735

nilai Islam 488

Pangkor 377

Ninth Schedule List II State List of the Federal

Panglima Tertinggi 556

C 69

Parameswara 469, 751

nizam al-hukm fi'l-lslam 16

Parlimen 510, 514, 516, 518, 837,344,

Nizamul Qada'Fil Islam 100 Nobles

350, 351, 352, 353, 354

252

parlimen 504

norma 797

parliamentary democracy 94

Nuruddin al-Raniri 469

parliamentary system 65, 75

Nusantara 434

Parsi 428,532 Part II of the Federal Constitution 79

0

Parti Islam se-Malaysia 28

obligations 21

Parti Perikatan 298, 342

Office of government ethics 248

Party Melayu Semangat 46 (S46) 86

Official Secrets Act 87

PAS 74, 86

OIC 347,688, 693

pasaran 708

Operation virtues

248

patriarki 764

orang Arab Palestin 552

PBB 688

Orang Asli 513

pedagangCina 471

Orang Cina 571

Peguam Negara 354, 357

orang Cina 472

Pelacuran 406

orang Eropah 477

Pelan 782

orang India 571

Pelan Jangka Panjang Pembangunan (Outline

Orang Islam 390,453, 540

Perspect 464

orang Islam 552, 556, 561

pembangunan 720, 800

orang Majusi 561

pembiayaan_680

Orang Melayu 454

Penal Code 380

orang Melayu 451, 455, 456, 468, 471,

Penang 337

472, 474, 480, 510, 571

pencegahan 807

orang Quraisy 545

pendekatan 812

Orang Yahudi 544

pendidikan 559, 603, 619, 711, 790

orang Yahudi 562

Pendidikan Agama Islam 606

Ordinan 776

Pendidikan agama Islam 604

Orientalists 46

Pendidikan al-Qur'an dan Sunnah 604

Ottoman 45

Pendidikan Islam

Ottomans 15 Oxford 331 P

587, 588, 590, 591,

596, 597, 600, 601, 604, 607, 609, 622, 638, 640 pendidikan Islam 595, 599, 601, 604 Pendidikan Islam K B S M 605

paderi 504

Pendidikan Moral 633

Pahang 335, 375, 376, 377, 381

Pendidikan Syariah Islamiah 593, 604

Pakistan 197, 335, 345, 346, 347

Penerapan Nilai-nilai Islam 102

858

Indeks Pengajian Islam 645

Persekutuan 343, 352, 353, 380, 415, 416

pengajian Islam 625, 627

Persetubuhan 402, 403

pengangguran 711

persetubuhan 412

Penghijrahan 762

Persekutuan Malaysia 503, 508

Penghulu Dol Said 277

persendirian 146

penglibatan 727

persidangan 720

Penguasa Zakat Negara 556

Persidangan Antarabangsa Pertama Pendidikan

penjajahan 765

Islam 627

Penjenayah Muslim 387

Persidangan Parlimen 575

Penn 616

pertubuhan 801

Pentadbiran 344, 359, 360

Perundangan 334, 344

pentadbiran 833

Pesta Keamatan 575, 583

peradaban manusia 116

Pesuruhjaya Tinggi Tentera Thai Bagi Empat

Perak 381, 407

Buah Ne 294 Petronas 459

peranan 762

Pharaoh 24

Perancis 198, 590

Piagam 3,378

Raja Peranchis 253 Perdana Menteri 456, 467, 477, 490, 510,

Piagam Keadilan 337 Piagam Madinah 443

514, 516, 557, 631

Pilihanraya 556

Perempuan 397, 405 perjanjian British-Siam 284

pilihanraya 513, 833

Perjanjian Hudaibiyyah 326,531

plural society 94

Perjanjian London 1824 277

pluralism 67

Perjanjian Pangkor 339,757

Plurality 50

PERKIM 86

PNB 705

Perlembagaan 143,514,341, 342, 343,

Polarisasi k a u m 461 polarisasi kaum 462, 463, 472, 474, 489

345, 350, 351, 352, 364, 415, 416

poligami 605, 632

perlembagaan 151,380 Perlembagaan Amerika Syarikat 201

Polemik 161

Perlembagaan Madinah 144, 150,564

polisi 760

Perlembagaan Malaysia 503, 510, 515,

Political 162 Political sovereignty 256

517, 588

Political will 162

perlembagaan Malaysia 553 Perlembagaan Negara 464, 475, 477, 478

Politik 554

Perlembagaan Persekutuan 98,200,573,572,

politik 449, 454, 456, 457, 458, 459, 460, 463, 469, 470, 549, 575, 599,

582,354, 442

841

Perlembagaan Persekutuan Malaysia 508, Pope

511, 514

254,257

Perlembagan Persekutuan 520

Portugis 251, 376, 442,755

perlindungan kehormatan 146

potensi 799

Perlis 370, 378, 382

power of pardon 78

Persatuan Bangsa-bangsa Bersatu (PBB) 546

pra-Islam 727

859

qur 430 Quraish 137

practising 94

Quran 346

Prime Minister 63, 65, 78

Qur'an 94

Prime Minister Mahathir Mohamad 81 Princeton 616

R

Printing Presses and Publications Act 87 racial riots 770

Prof. Syed Muhammad Naquib al-Attas 627 Profesor Ahmad Ibrahim 510

Raffles 276

Profesor Khoo Kay Kim 471

Rahsia 399

Profesor Syed Muhammad Naquib al-Attas

Raja 351, 469, 471 raja 573

601, 602, 619

Raja Chulan 292

professing 94 Professor Ahmad Mohamed Ibrahim 71

Raja Melayu 163

program 713, 773

raja Melayu 472

Program Pembangunan Insan Bangsa-Bangsa Proletariat

raja-raja Melayu 470 Raja Muda Abdullah 287

Bersatu 603

Raja/Sultan 339

253

Proton 459

rakyat 141

Public good 247

rakyat Malaysia 582, 584

Puffendorf 253

Ramadan 394, 565

Pulau Pinang 336, 337, 351, 377, 381,471

Ramah lwn. Laton 380, 442

Pungutan 401

Ramahv.Laton 341

pusaka 379

Rancangan Lima Tahun Pembangunan 481

Pusat Pungutan Zakat 605

Rancangan Malaya 464

PuteraMahkota"El-Amin" 626 Q

Rancangan Malaya Kedua 473

Qada' (al) 268

Rancangan Malaysia"464

Qadhaf 404

Rancangan Malaysia Kedua (RM2) 475

Rancangan Malaya Pertama 472

qadhaf 408

Rancangan Malaysia Keempat 481

qadhf 374

Rancangan Malaysia Keenam 481

Qanun madam 193

Rancangan Malaysia Kelapan 481

Qaradawi 25

Rancangan Malaysia Kelima 481

Qariah 83

Rancangan Malaysia Ketujuh 481

qisas 374, 375, 382, 409, 411, 413, 415, 416, 441,527

Rancangan Malaysia Pertama 473 Rangka Rancangan Jangka Panjang (RRJP) 481

Qasar 185 Qatar 346, 347

Rangka Rancangan Jangka Panjang Kedua 1991-2000

Qazaf 181 qat'i 309

482

Rasul 329,524, 540, 549, 552, 558, 566, 602

qaul 429 Qisas 184,191

rasul 326

qiyas 424, 430, 432

Rasulullah 327, 328, 329, 330, 331, 333,

860

Indeks 388, 424, 425, 426, 428, 430, 431,

sains 593, 617, 618, 622, 635

435, 438,538

sains biologi 610

Rasulullah s.a.w. 326,523, 526, 528, 531, 532, 540, 542, 549, 550, 555, 561, 557

Sains dan Teknologi 644 sains dan teknologi 617, 621 sains Islam 618

ra'y 426

Saintifik 160

Rayuan 369

Salam 188

rayuan 366

Salamah al-a'da' 216

Regina v.Willans 336, 338

Salamah al-hawwas 216

Rektor 619

samseng 9

Rentap 572

Sarawak 382,451, 455, 570, 571, 572,

republican

15

575, 576, 578

Republik Rakyat China 613

Saravanamuttu's 1992 91

Residen 377

Sarin 192

Residen British 281

sariqah 408

Revolusi Hijau 773

Sassanian 13

riba 561

Saudi Arabia 197

Risalah Hoekoem Kanun 336

Sayyid Mawdudi 51

Risalah Khalidah 235

Sayyidina Abu Bakr 312

Robert Fullerton 277

Sayyidina Ali 244

Romawi 429

Sayyidina Umar

Rome 532

Sayyidina Uthman 243

Rukhsah 179,182

Section 121 of the Penal Code 88

Rukun Negara 464, 475, 477, 478, 519, 572, 573, 578, 579, 580, 582

166,235,237,238,243

secular state 23, 93 secularism 30, 31, 34, 56

Rukun Tetangga 576, 578

Sejarah 621

Ruler 78

sekolah 588, 600

Rusia 613

sekolah agama 593, 594, 627 Sekolah Agama Negeri 590

S

Sekolah Agama Rakyat 590

Sabah 382,451, 455, 570, 571, 572, 575, 576, 578

Sekolah Kebangsaan 590 Sekolah Menengah Agama 622

Sadd al-Zara'i 434

Sekolah Menengah Atas 604

Sad al-Zarai' 527

Sekolah Menengah Kebangsaan Agama 590, 604

Sadd al-zarai' 246 Safar 182

sekolah Menengah Kebangsaan Agama 591

Safiyyah binti Huyayy 561

Sekolah Menengah Rendah 604

Sahifah Madinah 143,523, 526, 543

Sekolah Rendah Jenis Kebangsaan 590, 604

Said bin al-Musayyib 332

Sekolah Rendah Kebangsaan 604

Sa'id ibn al-Musayyib 562

sekular 97, 124 Sekuriti 680

Saidatina Aisyahr.a 100 Sains 621

861

Malaysia Sebagai Sebuah Negara Islam Selangor 341, 344, 345, 366, 368, 370,

Sirah Ibn Ishaq 443

381

sistem kehakiman 100

Selat 338, 339, 377, 378

sistem meritokrasi 501

Semenanjung 561, 570, 575, 600

sistem pendidikan 575, 612

Senarai Bersama 352

Sistem Pendidikan Islam 591

Senarai Negeri 352

Sistem Torrens 759

Senarai Persekutuan 352

Siti binti Yatim v. Mohamed Nor 340

Sepanyol 552, 613

Sivil 345, 356, 359, 360, 420

seventh Malaysia Plan 82

siyada muzdawija 23

Sewa 345

siyadah

SGS 84

siyadat al-syari'ah 146

34

Shad Saleem Faruqui 65

Siyar 228

Shafie 336

siyasa shar'iyyah 13

Shafie' 332, 355, 412

Siyasah Shar'iyyah 143

shahada 25

siyasah shar'iyyah 623

Shaik Abdul Latif 340

siyasat al-duniya (mengurus urusan keduniaan)

Shaikh Elias Bux 340

149

Shaikh Musharifuddin Sa'di 601

social justice 60

Shaikh Nizam 334

solat jenazah 605

Shamsuddin al-Sumatrani 469

Solat Jumaat 394

Shariah 346

Sosial 483, 554, 561

Shari'ah 12, 16, 17, 23, 25, 27, 36, 66,

sosial 449, 459, 460, 461, 469, 473, 482,

78, 94

549, 575, 584, 594

Shari'ah law 63

Sovereignty 24,252,254

Sheikh-ul-Islam 290

sovereignty 23, 34

Sheikh Muhammad Abu Zuhrah 95, 98

spirit 420

Sheikh Toha Abdul Baqi Surur 103

Stanford 616

Shura 52, 76, 94

state 15

shura 22, 24, 39, 40, 52, 65, 94

State Council 339

Siam 378

status quo 766

Siasah al-dunia 215

strategi 806

Siasah Syar'iyyah 162

SUARAM 84, 90

siasah syariah 349 Sijil Pelajaran Malaysia 604, 609 Sijil Tinggi Agama Malaysia (STAM) 591 Singapura 377,471, 477 Sir Benson Maxwell 338 Sir Cecil Smith 282 Sir Francis Light 275 Sir John Anderson 285 Sir Ralph Rice 337 Sir Stamford Raffles 276

Suaram 84 Sub-Sahara Afrika 617 Subahat 407 Sudan 345, 346 SUHAKAM 80, 81, 90 Sultan 365, 377,469, 470 Sultan Abdullah 276 Sultan Ahmad 376 Sultan Iskandar 374 Sultan Kedah 336

862

Indeks Sultan Mahmud Shah 469

surah al-Hadid, ayat 25 325

Sultan Muhammad 413

surah al-Hasyr, ayat 7 329

Sultan Muhammad Shah 336

surah al-Hujurat, ayat 13 325

Sultan Muzaffar Shah 336

surah al-Isra', ayat 70 325

Sultan Omar Terengganu 278

surah al-Maidah, ayat 17 329

Sultan Zainal Abidin 441

surah al-Maidah ayat 8 363

Sultanate 15

surah al-Maidah, ayat 8 324

Sumayyah Ummu 'Ammar 734

surah al-Mu'min, ayat 78 322

Sumbang 406

surah al-Mumtahanah, ayat 8 323

Sunnah 328, 329, 330,„346, 348, 360,

surah al-Najm, ayat 3 329 surah al-Nisa', ayat 105 321

363, 411, 424, 428,526, 546, 608 Sunni 7,333

surah al-Nisa', ayat 135 324

Surah al- Jumu'ah 535

surah al-Saff, ayat 9 322

Surah al-Ahzab 525

surah al-Syu'ara, ayat 42 323

Surah al-'Alaq 628

surah Ali Imran, ayat 57 323

Surah al-An'am 566

surah Ibrahim, ayat 34 322

Surah al-Asr 631

surah Sad, ayat 22 322

Surah al-Baqarah 529, 531, 534, 536, 537,

surah Sad, ayat 26 326

553, 628, 629

Suruhanjaya 781

Surah al-Fajr 629

Suruhanjaya Pilihanraya 513

Surah al-Funqan 534

Suruhanjaya Reid 299

Surah al-Hujurat 524, 541, 559, 577

survey 94

Surah al-Insan 629

Syafie' 441

Surah al-Isra' 524, 528, 551

Syaja'ah (al) wa al-najdah 216

Surah al-Ma'arij 535, 630

syakli 426

Surah al-Ma'idah 528, 529, 530, 533, 540,

Syam 332, 626

553 Surah al-Mumtahinah 567

Syarak 344, 345, 355, 356, 357, 360 syarak 111, 148,343, 346, 350, 352, 424

Surah al-Nisa' 536, 537, 539

SYARIAH 373

Surah al-Qasas 531

Syariah 171, 172, 173, 176, 177, 178, 190,

Surah al-Rum 524, 628

343, 344, 345, 347, 353, 356, 357,

Surah al-Saffat 623

358, 359, 360, 364, 365, 366, 367,

Surah al-Syura 557

369, 370, 371, 383, 411, 415, 416,

Surah al-Tin 629 Surah Ali 'Imran 531, 532, 541, 577

418, 420 syariah 141, 321, 375, 418, 438, 439,565,

Surah Fatir 537 Surah Hud 550

600, 627 Syariah Islam 171

Surah Ibrahim 623

syariah Islamiah 133

Surah Yunus 553

Syariat 194,325

surah al-Ahzab, ayat 72 323

syariat 323, 326, 420, 436, 437

surah al-'Araf, ayat 181 322

Syari'at 123

surah al-Baqarah, ayat 42 321

Syarikat Hindia Timur Inggeris 275

863

Malaysia Sebagai Sebuah Negara Islam Syarikat Takaful Islam Malaysia Berhad 489

644, 646

Syed Ameer Ali 339

tamadun Islam 618, 645

Syed Nasir bin Ismail 358

Tanah Arab 335, 471

Syed Qutb 16, 532

Tanah Melayu 442, 468, 470, 471, 472

SyedRasyidRida 103

tanggungjawab 143

Syiar 184

tanggungjawabnya 134

syiar Islam 115

Taqial-Din Ibn Taymiyya 13

Syir'at al-ma' 171

Taqnin 348, 349, 350

Syria 345, 429

taqnin 360 tasamuh 150

Syumul 155

Tasawuf 157,192

Kesyumulan 155

tasawur 419

syumul 151 Syura

tauhid 651

136,162,191,243,244

Ahl al-Syura 258

tawhid 35, 36

Majlis al-Syura 261

ta'zir 78

Majlis Syura 162 syura 103, 141, 147, 326, 348, 350,674

teknologi 622 Teluk 335

syura (musyawarah) 146

Temenggung 376

syurb 409

Tempat Ibadat 399 Tengah 437

T

Tengku Abdul Rahman 380

T.C.S. Speedy 287

tentera Islam 564

Ta'asub 173

Tentera Ketumbukan Dua Puluh Lima

Ta'awun 145

(Twenty-Fifth Ar 293

ta'awun 148, 149

Teologi

Tabii 408

terbatas 414

157,158,160

Tabi'in 332, 333

Terengganu 341, 378, 381

Tabung Haji 90

Thaqifah 829

tahkim al-Islam 141

thayyib 398

Tahsiniyat 179,182,183,185,186,187

The Challenge 477

Tahun Baru Cina 583

The Democratic People's Republic of Korea

Tajdid 237 takzir 373, 374, 375, 410, 411, 418, 420, 441 Ta'Iil al-Ahkam 431

197 The Executive 53 The German Democratic Republic 197 The Judiciary 54

ta'lil al-ahkam 432

The Malay Dilemma 477

Tamadun Islam

The seventh Malaysia Plan 82

tamadun 613

The Societies Act of 1996 87

Tamadun Asia 632, 634, 635, 636, 637,

theocracy 146

640 Tamadun Islam 156, 614, 625, 632, 634, 635, 636, 637, 638, 640, 641, 643,

thiqah 428 Third Schedule of the Constitution 78 Thomas Aquinas 504

864

Indeks "tidak berperlembagaan" 202

Ummah 156

tidak Sopan 405

ummah 23

tilawah al-Qur'an 604

Ummu Salamah 734, 838

Timur 437

UMNO 62, 86, 98,165

Timur Tengah 436, 443,468, 613

Undang-undang 516, 543, 785

TokJanggut 572

undang-undang 503, 504, 505,.506, 507,

tolerance 94

509, 513, 514, 515, 517, 519

Toleransi 458

Undang-undang Antarabangsa 194

toleransi 150,452, 517, 587

undang-undang Inggeris 379

totalitarian 11

Undang-undang Islam 441

transparency 94

undang-undang Islam 442, 444, 562, 563

Tubuh 405

undang-undang jenayah 505

tugas 836

Undang-undang Khas Antarabangsa 193

tulisan Jawi 606, 622

Undang-undang Laut Melaka 469

Tun Abdul Razak 342

Undang-undang Tahqiq al-Jinayat 194

Tun Dr. Mahathir 467, 468, 474, 476, 491

UNDP 689

Tunku Abdul Rahman Putra 28

UNESCO 595, 616

Turki 334, 347

Unit Perancang Ekonomi 696, 712

U

United Malays National Organisation (UMNO)

United Arab Emirates 346 72

UAE 347 'Ubadah ibn al-Samit 532

universiti 639, 646

UIAM 616

Universiti al-Azhar 594

Ujian Tilawah al-Qur'an 489

Universiti Islam Antarabangsa Malaysia (UIAM) 488, 614

Ulama' 329, 348, 527 ulama' 12,331, 332, 333, 349, 410, 412, 417, 609, 611, 626, 727

Universiti Islam Antarabangsa Malaysia (In 90 Universiti Kebangsaan Malaysia 443, 633

ulama' al-Furu' 423

Universiti Malaya 642

Ulil al-amr 141

Universiti Malaya (UM) 637

Ulil amri 131

Universiti Malaysia Sabah 501

ulil amri 128, 129,315

Universiti Putra Malaysia 633

Ulil-Amr 143

Universiti Utara Malaysia 635 Upacara Agama 398

ultra vires 259 ulu al-amr

263

urf 430

UmarAl-Khattab 674

'urf 436

Umar bin al-Khattab 350

'ushur 563

'Umarb.al-Khattab 20

uslub 349

Umara' 263

Ustaz Abd. Manaf 65

Umat

Usui 439

156,166

umat Islam 540, 567, 600, 614, 620

Usui al-fiqh

Umayyad 12

usul fiqh 423

Umayyads 15

Uthmaniyah 347

865

189,246

Malaysia Sebagai Sebuah Negara Islam Uthmaniyyah 334

Yaman 626

'Uthmaniyyah 122

Yang Arif Datuk Hashim Yeop A. Sam 98 Yang Dipertuan Agong 75, 77, 78, 103,

V

350, 352, 354, 365

vizierate 15

Yang Dipertuan Agong 514 Yathrib 545

W

Yemen 326, 346

wahyu 330 Wakaf 345, 358 wakil 22 Wali al-amr 227 wali al-amr 121

YusofMusa 741 Yusuf al-Qaradawi 25 Yusuf Qaradawi 16 Z

Wan Zahidi Wan Teh 64

Zaidan 737

wanita 730

Zaimu-bu 294

Waqf 83

Zainal Abidin Safawan 373

war-sior 419

Zainal Abidin Wahid 376

warta 354

Zakat 222,227,273,345, 353, 358,

Washington University di St. Louis 616 Wasiat 345

394, 400 zakat 5, 17, 123, 148, 561, 605

Wawasan 2020 457, 478, 482, 573, 645

Zamakhshari 149

wawasan 2020 450, 460

zaman 749

Way of life 155

zina 379, 415, 417,536

Wazir 222

zina muhsan 374

wazir tanfiiz 99

zu'ama' 128

welfare 22

Zubaidah 733

Westminister 273 Westphalian 15, 23 World Economic Forum 63 wilayah al-'ahd/istikhlaf 309 Wilayah Persekutuan 344, 355 Wilayah Persekutuan Labuan 575 Winstedt 335 Winstedt R.O. 335 Y YAB Dato Sen Dr. Mahathir bin Mohamad 625 YAB Dato Serf Dr. Mahathir Mohamad 631 Yahudi 443, 543, 551, 552, 554, 562, 567 Yahudi Banu'Awf 143 Yahya Ismail 110 Yale 616

Malaysia Sebagai Sebuah Negara Islam [1 ed.] 983271804X

Recommend Documents