คำนำสำนักพิมพ วรรณคดีเรื่องรามเกียรติ์ นับเปนมหากาพยที่มีความยืดยาวพิสดารของเรื่อง มากที่สุดเรื่องหนึ่งในบรรดาวรรณกรรมไทย แมในฉบับพระราชนิพนธพระบาท สมเด็ จ พระพุ ท ธยอดฟ า จุ ฬ าโลกก็ เขี ย นไว ใ นสมุ ด ไทยมากถึ ง จำนวน ๑๑๗ เล ม คำนวณขอความเปนคำกลอนไดราว ๕๐,๒๘๖ คำกลอน๑ และไดปรากฏเปนตอนที่ ใชในการประกอบการแสดงโขนจำนวนกวา ๑๐๒ ตอน๒ ซึ่งนอกจากจะมีจำนวน ตอนที่มากแลว จำนวนตัวละครตางๆ ที่โลดแลนอยูในเนื้อเรื่องก็มีมากตามมาโดย ปริยาย ดวยเนื้อเรื่องที่ดำเนินอยางยิ่งใหญอันเปนการขับเคี่ยวระหวางฝายพลับพลา (กองทัพพระราม) ซึ่งเปนตัวแทนของฝายธรรมะ กับฝายกรุงลงกา (กองทัพทศกัณฐ) ซึ่งเปนตัวแทนของฝายอธรรม ฉากการตอสูของตัวละครตางๆ การกรีธาทัพไพรพล หรือการชิงไหวชิงพริบในตามแตละสถานการณนั้น กอใหเกิดอรรถรสในเนื้อเรื่อง จนกลายเปนความตื่นตาตื่นใจและชวนใหติดตามอยางที่สุด หนังสือนามานุกรมรามเกียรติ์ ฉบับปรับปรุงใหม ของ ศาสตราจารย ดร. รื่นฤทัย สัจจพันธุ เลมนี้ จึงถือเปนผลงานสำคัญที่ไดรังสรรคขึ้นเพื่อเปนการรวบรวม ประวัตคิ วามเปนมาของตัวละคร สถานที่ พิธีกรรม และอาวุธตางๆ ที่บรรดามีอยูใน เรื่องรามเกียรติ์ทงั้ หมดไวอยางละเอียด อันจะถือเปนหลักสำหรับผูท ตี่ อ งการศึกษา หรือ คนควาเรือ่ งราวและบทบาทของตัวละครในเรื่องไดอยางสะดวกและรวดเร็ว ดวยความ ชำนาญของผูเขียนซึ่งเปนนักวิชาการดานวรรณคดีไทย จึงปรากฏในเนื้อหาของ ตัวละครแตละตัวมีรายละเอียดที่สมบูรณครบถวน สำหรับการพิมพครั้งนี้ผูเขียนยัง เพิ่มเติมเนื้อหาของเรื่องรามเกียรติ์ไวเบื้องตน เพื่อใหมีความเหมาะสมสำหรับผูที่เริ่ม ศึ ก ษา คื อ บทความเล า เรื่ อ งรามเกี ย รติ์ โ ดยสั ง เขปและบทความประกอบเรื่ อ ง ๑ธนิต อยูโพธิ์. ๒๕๔๙. โขน. กรุงเทพ : อนุสรณในงานพระราชทานเพลิงพลตรี อราม อยูสุข. ๒วันทนีย มวงบุญ. ๒๕๓๙. ลักษณะประติมาณวิทยาของหุนเรื่องรามเกียรติ์ ของกรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ. กรุงเทพ : สถาบันนาฏดุริยางคศิลป กรมศิลปากร.
รามเกียรติ์อีกบางสวน ทานผูอานจึงสามารถมั่นใจไดอยางแนนอนวา แมจะไมมีความ รูในเรื่องรามเกียรติ์มากอนเลย ก็จะสามารถติดตามอานหนังสือเลมนี้ไปไดโดยตลอด สำหรับภาพประกอบตัวละคร ทางสำนักพิมพไดจัดทำขึ้นจากภาพจิตรกรรม ฝาผนังพระระเบียงวัดพระศรีรัตนศาสดารามในพระบรมมหาราชวัง เพื่อที่จะใหทาน ผูอานไดทราบลักษณะตัวละครที่สำคัญของเรื่องทุกตัว และใหเห็นภาพตอนสำคัญ ของเรื่องในบางตอน ซึ่งรวมเปนจำนวน ๑๓๕ ภาพ นอกจากนี้ในสวนของภาคผนวก ก็ไดเพิ่มเติมขอมูลลักษณะและองคประกอบสำคัญของตัวละครทุกตัวไวแลว จึงทำให หนังสือนามานุกรมรามเกียรติ์เลมนี้ เปนฉบับปรับปรุงใหมที่มีความสมบูรณอยางยิ่ง อีกเลมหนึ่ง แมหนังสือนามานุกรมรามเกียรติ์จะไดพิมพเผยแพรมาแลวกวา ๓ ครั้ง แตใน แวดวงหนังสือวรรณกรรม หนังสือเลมนี้ก็ยังเปนที่ตองการมาโดยตลอด ในโอกาสที่ สำนักพิมพสถาพรบุคสไดนำมาปรับปรุงใหม และพิมพเผยแพรในคราวนี้ จึงหวังเปน อยางยิ่งที่หนังสือเลมนี้จะใหสารัตถประโยชนเพิ่มเติมในเรื่องรามเกียรติ์แกทานผูอาน เปนอยางดี สำนักพิมพสถาพรบุคส
คำนำนักเขียน นามานุกรมรามเกียรติ์เกิดขึ้นเมื่อประมาณสิบปกอน โดยคำชี้ชวนของคุณ อนุช อาภาภิรม ใหเขียนขึ้นเพื่อเปนเนื้อหาสวนหนึ่งสำหรับจัดทำซีดีรอม ผูเขียนได รวบรวมชื่อตางๆ ที่ปรากฏในบทละครเรื่องรามเกียรติ์ ฉบับพระราชนิพนธพระบาท สมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก อันเปนฉบับที่มีเนื้อความสมบูรณที่สุดในบรรดาเรื่อง รามเกียรติ์ของไทย แตเมื่อโครงการจัดทำซีดีรอมเรื่องรามเกียรติ์ลมเลิกไป อีกหลายป ตอมาผูเขียนจึงมอบตนฉบับใหสำนักพิมพสุวิริยาสาสนจัดพิมพตั้งแต พ.ศ. ๒๕๔๖ เพียงปแรกก็จัดพิมพถึง ๒ ครั้ง หนังสือเลมนี้พิมพเผยแพรแลวไมนอยกวา ๓ ครั้ง นับ วาไดรับความนิยมจากผูอานอยางนาชื่นใจ อาจจะเปนเพราะวาการจัดทำหนังสือ นามานุกรมวรรณคดีไทยยังมีไมมากนัก ทั้งที่หนังสือประเภทนี้จะเปนคูมือใหผูอาน ติดตามเรื่องราวในวรรณคดีไดสะดวกยิ่งขึ้น จนมาถึง พ.ศ. ๒๕๕๓ ผูเขียนเห็นวานา จะไดปรับปรุงหนังสือนามานุกรมรามเกียรติ์ใหสมบูรณขึ้น เพราะวรรณคดีเรื่องราม เกียรติ์เปนมรดกทางวรรณศิลปที่สำคัญของชาติไทย มีการศึกษาวรรณคดีเรื่องนี้ทุก ระดับชั้นการศึกษา และมีการจัดแสดงละครและโขนเรื่องรามเกียรติ์อยางสม่ำเสมอ ตลอดมา ในการจัดพิมพนามานุกรมรามเกียรติ์ ฉบับปรับปรุงใหมนี้ ผูเขียนมอบตนฉบับ ใหสำนักพิมพสถาพรบุคสดำเนินการ ผูเขียนไดเพิ่มเติม เลาเรื่องรามเกียรติ์ และ ความสำคัญของรามเกียรติ์ในสังคมไทย เพื่อปูพื้นฐานใหผูอานทั่วไปรูจักวรรณคดี เรื่องรามเกียรติ์พอสังเขปเสียกอน นอกจากนี้ในภาคผนวก บรรณาธิการเลมยังได เรียบเรียงขอเขียนเรื่องลักษณะหัวโขน สี และองคประกอบของตัวละครในเรื่องราม เกียรติ์ เพื่อใหความรูเพิ่มเติมแกผูอาน เพราะวรรณคดีเรื่องรามเกียรติ์นิยมนำไปใช แสดงโขน โขนซึ่งเปนนาฏศิลปชั้นสูงของไทยเปนการแสดงที่มีลักษณะพิเศษ ตัวละคร ยักษและลิงซึ่งมีจำนวนมากจะสวมเสื้อผาสีตางกัน รวมทั้งสวมมงกุฎ หัวโขน และถือ อาวุธตางกันดวย หากผูอานมีความรูเรื่องเหลานี้จะทำใหรูจักตัวละครและดูการแสดง โขนไดมีอรรถรสยิ่งขึ้น บรรณาธิการเลมยังไดจัดทำภาพตัวละครในวรรณคดีเรื่อง
รามเกียรติ์มาประกอบถึง ๙๔ ตัวละคร รวมทั้งแทรกภาพจิตรกรรมฝาผนังเรื่อง รามเกียรติ์บางตอนเพื่อใหผูอานไดรับรสทางวรรณศิลปและทัศนศิลปประกอบกันไป อยางนาประทับใจ หนังสือเลมนี้จึงมีคุณคาทั้งทางความรูและมีความสวยงามนาอาน ในการเรียบเรียงเนื้อหาวรรณคดีไทยเปนฉบับรอยแกวก็ดี การจัดทำนามานุกรมวรรณคดีไทยบางเรื่องก็ดี ผูเขียนมีความมุงหวังตั้งใจที่จะชวยใหผูอานทั่วไปเขาถึง เนื้อหาเรื่องราวอันสนุกสนานของวรรณคดีไทยเปนเบื้องตน เพื่อจะไดเกิดความรูสึก สนใจอยากอานตนฉบับที่เปนงานกวีนิพนธตอไป อันจะทำใหผูอานไดเสพอรรถรส รวมทั้งดื่มด่ำในคุณคาทางวรรณศิลปของวรรณคดีเรื่องนั้นๆ ในระดับลึกซึ้งขึ้น จน เกิดความรักความภาคภูมิใจในมรดกวรรณคดีของชาติ การจัดทำหนังสือดังกลาวได รับการตอบรับสนับสนุนจากผูอานเสมอมา แตละเลมพิมพซ้ำหลายครั้ง ทำใหผูเขียน มีกำลังใจในการสรางผลงานในลักษณะเชนนี้อยางตอเนื่อง ผูเขียนสำนึกในพระมหากรุณาธิคุณของพระบุรพกษัตราธิราชและบรรพกวีที่ สรางสรรควรรณคดีเปนเพชรน้ำงามแหงวรรณศิลปไทย ผูเขียนมุงหวังจะสืบทอด คุณคาของวรรณคดีมรดกเหลานี้สูคนรุนหลังเพื่อรวมกันรักษาไวใหคงอยูชั่วกาลนาน ในการเผยแพรหนังสือนามานุกรมรามเกียรติ์ ฉบับปรับปรุงใหมนี้ ผูเขียนขอขอบคุณ สำนั ก พิ ม พ ส ถาพรบุ ค ส ที่ ใ ห ก ารสนั บ สนุ น ในการจั ด พิ ม พ จ ำหน า ย และขอบคุ ณ คุณสุปรีดิ์ ณ นคร บรรณาธิการเลมที่ดูแลตนฉบับใหสวยงาม นาอานพรอมทั้งเพิ่ม เติมภาคผนวกใหเนื้อหาสมบูรณขึ้น ทายที่สุดขอขอบคุณผูอานที่สนับสนุนผูเขียนดวย ดีตลอดมา หวังวาเราทุกคนคงจะเกิดความภาคภูมิใจในภูมิปญญาของบูรพกวีไทยที่ ไดสรางสรรควรรณคดีเรื่องรามเกียรติ์อันทรงคุณคาทั้งทางสังคม วัฒนธรรม ปรัชญา และเปนมรดกวรรณศิลปเลมสำคัญของชาติไทย ศาสตราจารย ดร. รื่นฤทัย สัจจพันธุ พฤศจิกายน ๒๕๕๓
สารบัญ ความเปนมาของเรื่องรามเกียรติ์ เลาเรื่องรามเกียรติ์ ความสำคัญของรามเกียรติ์ในสังคมไทย นามานุกรมรามเกียรติ์ - กษัตริย - ลิง - ยักษ - ฤษี เทวดา นางฟา มนุษย สัตว อมนุษย - สถานที่ - พิธี - การทำลายฤทธิ์ - อาวุธ - อื่นๆ ภาคผนวก ๑ : ลักษณะหัวโขน สี และองคประกอบตัวละครในเรื่องรามเกียรติ์ ภาคผนวก ๒ : คำแหงหนุมาน
๑๑ ๑๗ ๓๕ ๔๑ ๔๓ ๕๕ ๗๑ ๑๒๕ ๑๕๓ ๑๖๕ ๑๗๖ ๑๘๐ ๑๙๐ ๑๙๓ ๒๒๔
ศาสตราจารย ดร. รื่นฤทัย สัจจพันธุ
11
ความเปนมาของเรื่องรามเกียรติ์ บอเกิดแหงรามเกียรติ์ รามเกียรติ์เปนวรรณคดีสำคัญของชาติไทย วรรณคดีเรื่องนี้มีชื่อเสียงเปนที่ รูจ กั กันโดยทัว่ ไป และสรางความนิยมจับจิตจับใจคนไทยทุกระดับยาวนานกวา ๗๐๐ ป ชื่อของถ้ำพระรามที่ปรากฏในศิลาจารึกสุโขทัยหลักที่ ๑ และพระนามของพอขุน รามคำแหงมหาราช พระมหากษัตริยอ งคที่ ๓ แหงสุโขทัยยอมเปนประจักษพยานอัน ดี ว า คนไทยนิ ย มยกย อ งวรรณคดี เรื่ อ งนี้ ม าแต ป างบรรพ แต ร ามเกี ย รติ์ มิ ใช เ ป น วรรณคดีไทยแท หากแตมีที่มาจากมหากาพยเรื่องรามายณะ อันเปนคัมภีรสำคัญของ ศาสนาฮินดู ในประเทศอินเดียเอง เรื่องรามายณะเปนวรรณคดีที่แพรหลายเพราะมีความ สำคัญทั้งทางประวัติศาสตรและศาสนา มหากาพยเรื่องรามายณะแตงโดยฤษีวาลมีกิ เปนภาษาสันสกฤต ถือเปนอาทิกาพยคือเปนงานนิพนธชิ้นแรก แตมีเรื่องรามายณะ อีกหลายรอยหลายพันสำนวนแตงเปนภาษาตางๆ กัน เชน ภาษาฮินดี ภาษาเบงคลี ภาษาทมิฬ ฯลฯ แตงดวยรูปแบบคำประพันธตางๆ กัน เชน เปนมหากาพยปุราณะ บทละคร ฯลฯ ทั้งนี้เพราะเปนวรรณคดีที่มีความสำคัญในชีวิตและสังคมอินเดียทั้งใน ดานศาสนาและวัฒนธรรมดังที่กลาวมาแลว แมมหากาพยรามายณะของวาลมีกิ ซึ่ง ถือวาเปนอาทิกาพย ก็ยังมีถึง ๓ สำนวน คือ ฉบับอุตตรนิกาย ฉบับองคนิกาย และ ฉบับบอมเบย ความสัมพันธทางศาสนาและวัฒนธรรมอยางแนบแนนระหวางไทย กับอินเดียตั้งแตอดีตกาล ทำใหไทยรับทอดวรรณคดีจำนวนมากจากอินเดีย แตก็ไมมี ผูใดใสใจในความเปนวรรณคดีตางชาตินั้น เพราะวรรณคดีเรื่องตางๆ ที่รับทอด อิทธิพลมา รวมทั้งเรื่องรามเกียรติ์ ไดรับการปรับเปลี่ยนตัดเติมจนเหลือแตเคาโครง เดิมเพียงเหตุการณหลักๆ ในเรื่องเทานั้น การคนควาในทางวิชาการอยางจริงจังวาเรื่องรามเกียรติ์มาจากไหน อยางไร เริ่มตนในสมัยรัชกาลที่ ๖ แหงกรุงรัตนโกสินทรนี้เอง พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลา เจาอยูหัวทรงเปนนักวิชาการพระองคแรกที่เริ่มศึกษาเรื่องที่มาของรามเกียรติ์และ ทรงพระราชนิพนธผลงานการศึกษาคนควาของพระองคทานไวในหนังสือชื่อ บอเกิด
12
นามานุกรมรามเกียรติ์
แหงรามเกียรติ์ เมื่อ พ.ศ. ๒๔๕๖ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัวทรงศึกษาเปรียบเทียบรามายณะ ฉบับภาษาสันสกฤตของวาลมีกิ ฉบับอุตตรนิกาย และรามายณะฉบับภาษาฮินดีของ ตุลสิทาส ที่ชื่อวา รามจริตมานัส กับ บทละครเรื่องรามเกียรติ์ฉบับพระราชนิพนธ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก ซึ่งถือกันวาเปนฉบับที่มีเนื้อความสมบูรณ ที่สุด หลังจากทรงศึกษาเปรียบเทียบความคลายคลึงและความแตกตางแลว ทรงสรุป ขอสันนิษฐานวาบอเกิดของรามเกียรติ์ของไทย มาจาก ๓ แหลง คือ ๑. รามายณะฉบับสันสกฤต และนาจะใชฉบับองคนิกายเพราะขาพเจาเขาใจ วาพราหมณที่มาเมืองเราจะไดมาจากแควนองคราษฎร (เบงกอล) ทั้งมีขอความที่พอ จะเปนพยานอางในขอนี้ไดอยางหนึ่ง คือ เรื่องพระกุศกับพระลบจับมาอุปการขี่ และ พระรามออกไปจับกุมารทั้งสองนี้ มีอยูในฉบับองคนิกาย แตในฉบับอุตตรนิกาย (ซึ่ง เปนฉบับที่ขาพเจามีอยูนั้น) ไมมีเรื่องนี้ ๒. หนุมานนาฏกะ นาจะไดเปนบอเกิดแหงขอความเบ็ดเตล็ดตางๆ ซึ่งมีอยู เปนอันมากในรามเกียรติ์ของเรา แตโดยมากคงจะเปนขอความในตอนตนๆ คือตอน กำเนิดตางๆ และตอนทศกัณฐเยี่ยมพิภพ เปนตน ขอความเบ็ดเตล็ดอยางเชน ขอที่วา ครั้งหนึ่งทศกัณฐไดบังคับใหเทวดารับใชตน เปนตน ไดความวามาจากวิษณุปุราณะ ๓. หนุมานนาฏกะ นาจะไดเปนบอเกิดแหงขอความที่กลาวถึงความเกงตางๆ ของหนุมาน หนังสือหนุมานนาฏกะเปนหนังสือที่ชาวอินเดียชอบกันมาก เพราะ ฉะนั้นถึงจะจำมาไดเปนทอนใหญๆ ก็เปนได (บอเกิดแหงรามเกียรติ์ : ๒๕๐๓) การริเริ่มคนควาของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัวจึงเปนพื้นฐาน สำคัญของการศึกษาคนควาเรื่องรามเกียรติ์ใหแกนักวิชาการตอมาจนถึงปจจุบัน เสฐียรโกเศศ หรือ พระยาอนุมานราชธน เปนนักวิชาการที่สืบคนเรื่องบอเกิด ที่มาของรามเกียรติ์ในเวลาตอมา และพบขอสังเกตสำคัญเพิ่มเติมที่เปนแนวทางใหแก นักวิชาการในรุนหลัง การคนควาเรื่องรามเกียรติ์ปรากฏอยูในหนังสือ ๒ เลม คือ อุปกรณรามเกียรติ์ และประชุมเรื่องพระราม เสฐียรโกเศศคนควาถึงการแพรกระจายของเรื่องรามายณะในประเทศอินเดีย อันทำใหพบวานอกจากฉบับภาษาสันสกฤตของวาลมีกิแลว ยังมีรามายณะฉบับภาษา ฮินดีของตุลสิทาส ฉบับภาษากัศมีรีของแควนกัศมีระ ฉบับภาษาเบงคลีของแควน
ศาสตราจารย ดร. รื่นฤทัย สัจจพันธุ
13
เบงกอล ฉบับภาษาทมิฬของแควนกลิงคราษฎร เปนตน เรื่องรามายณะเหลานี้มีที่มา จากฉบับของวาลมีกิเพียงเล็กนอย ดังที่เสฐียรโกเศศมีความเห็นวา “เรื่องรามายณะเหลานี้ตรงกับรามายณะของวาลมีกิเพียงเคาโครงเรื่อง นอก นั้นก็มีที่ผิดแผกกันออกไปแลวแตความคิดเห็นในเรื่องความเชื่อถือและโวหารของกวี ซ้ำมีเรื่องรามายณะของวาลมีกิในกาลตอมาแพรหลายจากแหลงเดิมออกไปไกล เนื้อ เรื่องก็วิจิตรพิสดารมากขึ้น มีเรื่องซึ่งไมตรงกับฉบับของฤษีวาลมีกิ ดังจะเห็นไดจาก เรื่องรามายณะของชาวเบงคลีแหงแควนเบงกอล และชาวชนที่รวมเรียกวาทมิฬแหง อินเดียภาคใต เปนตน ที่ผิดแปลกออกไปนี้ คงเปนเพราะนำนิยายเรื่องพระรามของ เกาบางตอนซึ่งประชาชนรูจักกันแพรหลาย แตไมมีอยูในฉบับรามายณะของวาลมีกิ เขามาผนวกไวดวย หรือหันเหและแกเรื่องใหเขากับความเชื่อของตน อันเปนเอกเทศ เฉพาะทองถิ่นนั้นๆ ยกตัวอยางเรื่องไมยราพอันไมมีอยูในเรื่องรามายณะของวาลมีกิ แตไปมีอยูในเรื่องมหิราพณของเบงคาลี และเรื่องมยิลิราพณของทมิฬ ในอินเดียลาง แควนเรียกไมยราพวาอหิราพณก็มี แสดงวาเรื่องไมยราพเปนที่รูจักกันแพรหลายใน อินเดียมากอนแลว” เสฐียรโกเศศเปรียบเทียบรามเกียรติ์ไทยกับรามายณะฉบับแควนตางๆ ของ อินเดีย อยางเชน รามาวตารจริตของประกาศภัฏฏ รามายณะตริษัษฐีศลากาบุรุษจริต ของเหมจันทร มยิลิราพณซึ่งเปนภาษาทมิฬ เปนตน และพบวา เนื้อหาของราม เกียรติ์ไทย สวนที่ไมตรงกับฉบับของวาลมีกิ มักจะไปตรงกับฉบับภาษาทมิฬและ ภาษาเบงคลีมากกวาฉบับแควนอื่นๆ อยางเรื่องไมยราพซึ่งไมพบในฉบับของวาลมีกิ นอกจากนี้เรื่องรามายณะยังแพรกระจายเขามาในดินแดนตางๆ ในเอเชีย ตะวันออกเฉียงใต ไดแก ชวา บาหลี มลายู เขมร ลาว ญวน พมา และไทย เปนตน เสฐียรโกเศศไดเปรียบเทียบรามเกียรติ์ของไทยกับนิทานเรื่องพระรามที่แพรหลายอยู ในดินแดนตางๆ เหลานั้น และพบวาเนื้อหาบางตอนในรามเกียรติ์ไทยที่ไมปรากฏใน รามายณะของวาลมีกิกลับคลายคลึงกับเรื่องราวในนิทานพระรามฉบับตางๆ เหลานั้น โดยเฉพาะอยางยิ่งตอนที่เกี่ยวกับความเกงกลาสามารถของหนุมานอยางเชนตอน นางลอย คลายกับพระรามชาดกของลาว หากแตในพระรามชาดก ทศกัณฐใหเสก ตนกลวยเปนนางสีดาลอยน้ำมา และการที่นางสีดาเปนธิดาของทศกัณฐกับนางมณโฑ ก็คลายกับเรื่องหิกะยัตศรีรามของมลายู เปนตน
14
นามานุกรมรามเกียรติ์
การคนควาของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัวและเสฐียรโกเศศ จึง เปดเผยวารามเกียรติ์ของไทยไมไดรับอิทธิพลจากรามายณะของวาลมีกิโดยตรงเพียง เลมเดียว หากแตไดรับอิทธิพลจากวรรณคดีเรื่องพระรามที่แพรหลายอยูในดินแดน ตางๆ ในเอเชียตะวันออกเฉียงใต รามเกียรติ์จึงไมไดเหมือนกับรามายณะฉบับใดฉบับ หนึ่งทั้งหมด นอกจากนี้ยังรับถายทอดอิทธิพลหลายครั้งหลายหน และการแพร กระจายวรรณคดีเรื่องนี้ในลักษณะมุขปาฐะ คือ การบอกเลา จดจำตอกันมา ทำให เรื่องราวตางๆ ประสมปนเปกัน นอกจากนี้กวีไทยยังมีความสามารถในการประสม ประสานปรุงแตง ตัด เติม เนื้อหาเรื่องราวเพื่อใหสอดคลองกับวัฒนธรรม คานิยมและ รสนิยมของคนไทยอีกดวย หลังจากการคนควาของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูห วั และเสฐียรโกเศศ แลว ยังมีนักวิชาการอื่นๆ ศึกษาคนควาเรื่องที่มาและวิเคราะหเปรียบเทียบเรื่องราม เกียรติ์ตอมาอีกหลายคน เนื่องจากมหากาพยเรื่องรามายณะเปนวรรณคดีที่ไดรบั การ ยกยองวาเปนวรรณคดีชนิ้ เอกของโลก จึงมีการศึกษาคนควาอยางแพรหลาย ดังมีการ จัดสัมมนาระดับนานาชาติเรื่องรามายณะอยางตอเนื่องเปนประจำทุก ๓ ป รามเกียรติ์สำนวนตางๆ วรรณคดี เรื่ อ งรามเกี ย รติ์ เ ป น ที่ นิ ย มมากอย า งยิ่ ง ในเมื อ งไทย จึ ง มี ผู แ ต ง วรรณคดีเรื่องนี้ขึ้นหลายโอกาส หลายวาระ รามเกียรติ์ของไทยจึงมีสำนวนแตงตางๆ กัน และรูปแบบการประพันธหลากหลาย ดังนี้ ๑. บทพากยรามเกียรติ์ครั้งกรุงเกา ขอความตอนสีดาหายถึงกุมภกรรณ ลมติดตอกัน นอกนั้นมีความเปนตอนๆ ไมตอเนื่องกัน ๒. บทละครรามเกียรติค์ รัง้ กรุงเกา ตอน พระรามประชุมพลถึงองคตสือ่ สาร ๓. บทละครรามเกียรติ์ ฉบับพระราชนิพนธสมเด็จพระเจากรุงธนบุรี มี ตอนกำเนิดพระมงกุฎ ตอนหนุมานเกี้ยวนางวานรินจนถึงทาวมาลีวราชเสด็จ ตอน ทาวมาลีวราชวาความจนถึงทศกัณฐเขาเมือง ตอนทศกัณฐตั้งพิธีทรายกรดปลุกเสก หอกกบิลพัท จนถึงหนุมานผูกผมทศกัณฐกับนางมณโฑ ๔. บทละครเรือ่ งรามเกียรติ์ พระราชนิพนธพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟา จุฬาโลก
ศาสตราจารย ดร. รื่นฤทัย สัจจพันธุ
15
๕. บทละครเรื่องรามเกียรติ์ พระราชนิพนธพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัย ตอนหนุมานถวายแหวนไปจนถึงทศกัณฐลมพระรามเสด็จกลับ อยุธยา และตอนบุตรลพ (พระมงกุฎพระลบ) ๖. คำพากยรามเกียรติ์ พระราชนิพนธพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัย ตอนนางลอย ตอนนาคบาศ ตอนพรหมาสตร และตอนเอราวัณ ๗. บทละครรามเกียรติ์ พระราชนิพนธพระบาทสมเด็จพระจอมเกลา เจาอยูหัว ตอนพระรามเดินดง ๘. บทเบิกโรง พระราชนิพนธพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ตอนนารายณปราบนนทกและพระรามเขาสวนพิราพ ๙. เรื่ อ งรามเกี ย รติ์ ใ นพระบาทสมเด็ จ พระมงกุ ฎ เกล า เจ า อยู หั ว ซึ่ ง มี หลายประเภท และหลายตอน บางสวนทรงพระราชนิพนธขึ้นตามเรื่องรามายณะของ วาลมีกิ ฉบับภาษาอังกฤษ รวมทั้งชื่อตัวละคร บุคลิกลักษณะของตัวละคร บางสวน ดำเนินเรื่องตามฉบับรัชกาลที่ ๑ อยางตอนพรหมาสตร บางสวนดำเนินตามฉบับ รัชกาลที่ ๒ อยางตอนนางลอย พระราชนิพนธเรื่องรามเกียรติ์ฉบับตางๆ ไดแก บทละครเบิกโรงเรื่องดึกดำบรรพ ๔ ชุด คือ มหาพลี ฤษีเสี่ยงลูก นรสิงหาวตาร และพระคเณศรเสียงา บทละครดึกดำบรรพ (โขน) ชุดอรชุนกับทศกัณฐ บทละครเรื่องรามเกียรติ์ ชุดปราบตาฑะกา และชุดอภิเษกสมรส บทละครเรือ่ งรามเกียรติ์ ๖ ชุด คือ สีดาหาย พิเภกถูกขับ จองถนน ประเดิมศึกลงกา นาคบาศ พรหมาสตร ทั้ง ๖ ชุด มีคำรองและคำพากยอยูในชุด เดียวกัน ใชไดทั้งเลนโขนและละคร บทพากยบทเจรจา ตอนเผาลงกา พิธีกุมภนิยา และนางลอย ๑๐. นิราศสีดา หรือราชาพิลาปรคำฉันท แตงในสมัยอยุธยา ๑๑. สุภาษิต เชน โคลงทศรถสอนพระราม โคลงพาลีสอนนอง ๑๒. เรื่องพระลัก - พระลาม ซึ่งเปนนิทานคำกลอนของทองถิ่นภาคอีสาน ๑๓. โคลงอธิบายภาพเรื่องรามเกียรติ์ ซึ่งเปนจิตรกรรมฝาผนังรอบพระ อุ โ บสถวั ด พระศรี รั ต นศาสดาราม จำนวน ๔,๙๘๔ บท โดยเป น พระราชนิ พ นธ
16
นามานุกรมรามเกียรติ์
พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก ๒๒๔ บท สวนที่เหลือเปนผลงานของพระ บรมวงศานุวงศ และกวีนักปราชญราชบัณฑิต นอกจากนี้ยังมีวรรณคดีที่มาจากนิทานเรื่องยอยในรามายณะของวาลมีกิ นั่น คือ พระราชนิพนธเรื่องพระศุนหเศป ในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัว และเรื่องอิลราชคำฉันท ของพระศรีสุนทรโวหาร (ผัน สาลักษณ)
ศาสตราจารย ดร. รื่นฤทัย สัจจพันธุ
17
เลาเรื่องรามเกียรติ์ หลังจากพระนารายณปราบหิรันตยักษไดแลว พระองคบรรทมเหนือบัลลังก นาคที่ลอยอยูกลางเกษียรสมุทร บังเกิดดอกบัวขึ้นจากพระนาภี ภายในดอกบัวมีพระ กุมารประทับอยู พระนารายณทรงอุมกุมารนั้นเหาะมาถวายพระอิศวร พระอิศวร ตรัสวาพระกุมารจักเปนตนวงศกษัตริยอันประเสริฐผูสามารถดับทุกขเข็ญของโลก จึง มีเทวโองการใหทาวมัฆวานไปสรางอยุธยาบุรีนครใหครอบครอง พระราชทานนาม พระกุมารวาทาวอโนมาตัน ในขณะเดียวกันทาวสหบดีพรหมโปรดเกลาใหสรางเมือง ลงกา แลวทูลเชิญองคธาดาพรหมครองเมือง องคธาดาพรหมมีโอรสชื่อทาวลัสเตียน ฝายทาวอโนมาตันมีโอรสชื่อทาวอัชบาล ทาวลัสเตียนมีมเหสี ๕ องค มเหสีองคที่ ๕ ใหกำเนิดโอรสคือ ทศกัณฐ ซึ่งอดีตชาติคือนนทกผูสิ้นชีวิตดวยฤทธิ์ของพระนารายณ พระอิศวรทรงเล็งเห็นวาทศกัณฐจะสรางความเดือดรอนแกโลก จึงทรงบัญชาให เวสสุ ญ าณเทพบุ ต รจุ ติ ไ ปเกิ ด เป น พิ เ ภกน อ งร ว มท อ งกั บ ทศกั ณ ฐ เพื่ อ ช ว ยเหลื อ พระนารายณซึ่งจะอวตารลงไปปราบยักษ ตอมาทาวอัชบาลมีโอรสคือทาวทศรถ ซึ่ง ครองเมืองอยุธยาสืบตอมา ทาวทศรถครองราชสมบัติมาเปนเวลานาน ไมมีพระโอรส จึงทรงนิมนตพระ ดาบส ๔ องค คือ พระวสิษฐ พระสวามิตร พระวัชอัคคี และพระภารทวาช มาทำพิธี ขอพระราชโอรสผูมีฤทธิ์เพื่อจะไดปราบปรามเหลายักษชั่วรายที่กำเริบรุกรานสามโลก ให เ ดื อ ดร อ น พระดาบสทั้ ง ๔ องค ไ ปพบพระฤษี ก ไลโกฏ แล ว พากั น ไปเข า เฝ า พระอิศวร กราบทูลใหทรงทราบ พระอิศวรทูลเชิญใหพระนารายณอวตารลงไปเปน โอรสทาวทศรถเมืองอยุธยาเพือ่ ปราบยักษ พรอมกับใหพระลักษมีอวตารไปเปนนางสีดา อาวุธของพระนารายณคือสังขและบัลลังกนาคบังเกิดเปนพระลักษมณ จักรเปนพระ พรต คทาเปนพระสัตรุด และเหลาเทพเทวาขออาสาไปบังเกิดเปนพลวานรชวยปราบ ยักษรายใหสิ้นเผาพันธุ จากนั้นจึงประสาทมนตรสญชีพใหพระกไลโกฏไปตั้งกาลาพิธี ขอพระโอรส เมือ่ ทำพิธไี ดบงั เกิดกองอัคคี มีอสูรทูนถาดขาวทิพย ๔ ปน ผุดขึน้ กลาง กองไฟ กลิ่นขาวทิพยหอมลอยไปจนถึงเมืองลงกา นางมณโฑมเหสีทศกัณฐอยากเสวย ขาวทิพยนั้น ทศกัณฐจึงใหนางกากนาสูรบินมาโฉบขาวทิพยไปไดครึ่งปน ทาวทศรถ
18
นามานุกรมรามเกียรติ์
ประทานขาวทิพยแกนางเกาสุริยา นางไกยเกษี คนละ ๑ ปน สวนที่เหลือใหนาง สมุทรชาเทวี นางเกาสุริยาประสูติพระราม กายสีเขียว นางไกยเกษีประสูติพระพรต กายสีชมพู นางสมุทรชาเทวีประสูติพระลักษมณ กายสีเหลือง และพระสัตรุด กาย สีมวง สวนนางมณโฑประสูตินางสีดา แตพระธิดานอยรองวา “ผลาญราพณ” ขึ้นสาม ครั้ง โหรทำนายวาเปนกาลกิณี ทศกัณฐจงึ บัญชาใหนำพระธิดาแรกประสูตใิ สผอบลอย น้ำไปทาวชนกฤษีเก็บผอบได เปดพบทารกนอยจึงเลี้ยงไวเปนพระธิดาดวยความรัก เมื่อรำลึกไดวาพระองคละสมบัติออกบวชเปนฤษีเพราะหวังบรรลุฌาน จึงนำทารก นอยใสผอบฝงดินไว ฝากใหพระแมธรณีคุมครอง ตอมาเมื่อลาพรตกลับไปครองเมือง มิถิลา ไดขุดผอบนำพระธิดาซึ่งเติบโตเปนสาววัยสิบหกปขึ้นมา ประทานชื่อวาสีดา ฝายโอรสทาวทศรถทั้ง ๔ องค ไดเลาเรียนวิชาจากพระฤษีวสิษฐและพระฤษี สวามิตร เมื่อเรียนสำเร็จพระฤษีตั้งพิธีบูชาไฟ พระอิศวรประทานศรและลูกศร ๑๒ เลมใหพระกุมารทั้ง ๔ พระองค พระกุมารทุกพระองคจึงมีศรพรหมาสตร อัคนิวาต และพลายวาตเปนอาวุธ ตอมาพระพรตและพระสัตรุดเสด็จไปประทับที่เมืองไกยเกษ กับพระอัยกา พระรามและพระลักษมณไดปราบยักษมารเกเรที่สรางความเดือดรอน แกประชาชน พระวสิษฐพระสวามิตรกราบทูลใหพระรามพระลักษมณทรงทราบเรื่อง
ทาวชนกฤษีทำพิธีขุดหาผอบนางสีดา (ภาพจิตรกรรมฝาผนังวัดพระศรีรัตนศาสดาราม)
ศาสตราจารย ดร. รื่นฤทัย สัจจพันธุ
19
พิธีเสี่ยงทายยกมหาธนูโมลี
ทาวชนกทำพิธีหาคูใหพระธิดา โดยใหแขงขันยกมหาธนูโมลี ผูยกไดสำเร็จจะได อภิเษกกับนางสีดา พระรามยกมหาธนูได ทาวชนกเชิญทาวทศรถมารวมพิธีอภิเษก พระรามนางสีดา แลวพระรามพานางสีดาไปยังเมืองอยุธยา ระหวางทางไดปราบ รามสูร เมื่อทาวทศรถทรงพระชรา ทรงประทานเมืองอยุธยาใหพระราม นางไกยเกษี ทวงสัญญาจากทาวทศรถที่จะมอบราชบัลลังกแกพระพรต ทาวทศรถจึงตองทำตาม คำสัตยที่ใหแกนางไว นางไกยเกษีอางพระราชโองการจากทาวทศรถใหพระรามทรง พรตเปนดาบสแลวเสด็จไปอยูปาเปนเวลาสิบสี่ปจึงคอยคืนเมือง พระรามกระทำตาม เพื่อรักษาสัจวาจาของพระบิดา พระลักษมณและนางสีดาตามเสด็จไปดวย เมื่อพระ พรตทราบเรื่อง ตกพระทัยมาก ไมยอมครองเมือง ตามไปทูลเชิญใหเสด็จกลับ เมื่อ พระรามไม ย อม พระพรตจึ ง กลั บ ไปรั ก ษาพระนคร โดยเชิ ญ ฉลองพระบาทของ พระรามมาไวในปราสาทแกวแทนพระองค หลังจากนั้น พระราม พระลักษมณ และ นางสี ด า เสด็ จ เข า ป า ลึ ก ไปอี ก เพื่ อ มิ ใ ห ผู ใ ดทราบว า พระองค ป ระทั บ อยู ที่ ไ หน พระองคจะไดเจริญภาวนาไดเต็มที่ตามพระประสงค กลาวถึงนางสำมนักขา นองสาวของทศกัณฐเปนมายเพราะชิวหาผูเปนสวามี
20
นามานุกรมรามเกียรติ์
ถูกจักรของทศกัณฐสังหารดวยความเขาใจผิด เนื่องจากชิวหาแลบลิ้นปดเมืองลงกา แลวหลับไปไมไดสติ เนื่องจากอดนอนเฝาเมืองใหทศกัณฐมาเจ็ดวันเจ็ดคืน นาง สำมนักขาไปเที่ยวปา ไดพบพระรามซึ่งกำลังบำเพ็ญพรต เกิดความใครไดพระราม เปนสามี นางจึงแปลงรางเปนสาวสวยเขาเยายวนพระราม พระรามขับไลใหไป นาง ก็ตามมาจนถึงอาศรม เมื่อเห็นนางสีดาก็หึงหวง จึงคืนรางเปนยักษเขาทำรายนางสีดา พระรามพระลักษมณเขาตอสู พระลักษมณตัดแขนขาหูจมูกนางแลวปลอยตัวไป นาง สำมนักขากลับไปเมืองโรมคัล พญาขรผูพี่ชายเห็นเขาก็โกรธแคน ยกทัพมารบกับ พระรามพระลักษมณ พระรามปราบไดราบคาบ ไพรทหารหนีกลับมาทูลขุนทูษณ ผูเปนอนุชา ขุนทูษณยกทัพไปรบกับพระราม ก็ถูกสังหารสิ้นชีวิต ทหารที่รอดตายไป ทูลทาวตรีเศียรผูเปนอนุชาอีกองคหนึ่ง พญาตรีเศียรยกทัพมาตอสู ก็ถูกพระราม ประหารสิ้นชีวิตเชนกัน นางสำมนักขาตกใจแทบสิ้นชีวิต รีบเดินทางขามสมุทรไปยัง เมืองลงกา แกลงทูลทศกัณฐผูเปนพี่ชายวาจะจับนางสีดาถวายทศกัณฐ แตพระราม พระลักษมณขัดขวางไว อีกยังสังหารพญาขร ขุนทูษณ ทาวตรีเศียรถึงแกชีวิต นาง สำมนักขาพรรณนาความงามของนางสีดาจนทศกัณฐหลงใหล ใครไดนางเปนชายา จึงบัญชาใหมารีศแปลงเปนกวางทองไปลอนาง เมื่อพระรามตามกวางไป กวางมารีศ แกลงรองเปนเสียงพระรามใหพระลักษมณไปชวย นางสีดาขับไลพระลักษมณใหรีบ ตามไป ทันใดนั้นทศกัณฐก็เขาลักตัวนางสีดาจากอาศรม
หนุมานถวายตัวเปนสมุนรับใชพระราม
ศาสตราจารย ดร. รื่นฤทัย สัจจพันธุ
21
พระรามและพระลักษมณเดินปาติดตามหานางสีดาดวยความโศกเศรา พบนก สดายุบาดเจ็บปกหักหางหักอยูกลางปา นกสดายุกราบทูลวาขณะบินอยูบนทองฟา พบทศกัณฐลักพานางสีดานั่งรถทรงเหาะมา จึงเขาขัดขวาง ฆาไพรพลยักษจำนวน มาก แต ป ระมาทที่ บ อกแก ท ศกั ณ ฐ ว า ไม แ พ อ าวุ ธ ใดนอกจากแหวนที่ พ ระอิ น ทร ประทานแกนางสีดา ทศกัณฐจึงถอดแหวนของนางสีดาขวางมาประหารนกสดายุ หลังจากกราบทูลนกสดายุถวายแหวนแกพระรามแลวสิ้นชีวิต พระรามและพระลักษมณเดินทางตามหานางสีดาตอไป ระหวางเดินทางพบ หนุมานเปนลิงเผือกเพศผู พระรามเห็นวาหนุมานมีกุณฑลขนเพชรเขี้ยวแกวในขณะที่ พระลักษมณไมเห็น หนุมานจึงรูวาพระรามคือนารายณอวตารเพราะเปนบุคคลเดียว ที่เห็นลักษณะกายของตน หนุมานจึงเขาไปกราบพระบาท และกราบทูลถามมูลเหตุที่ เสด็จอยูในปาเพียงลำพัง ปราศจากไพรพลกองทัพ เมื่อหนุมานทราบวาพระราม จะเสด็จไปตามนางสีดาที่กรุงลงกาเมืองของทศกัณฐ จึงแนะนำใหพระรามจัดทัพ โดย ไปตามสุ ค รี พ ซึ่ ง เป น น า ชายมาเข า เฝ า สุ ค รี พ กราบทู ล ให พ ระรามช ว ยปราบพาลี เนื่องจากพระอิศวรประทานนางดาราวดีแกสุครีพเปนบำเหน็จที่ชวยฉุดเขาพระสุเมรุ ใหตรง พาลีรับนางดาราวดีมาและใหคำสัตยวาหากไมมอบนางดาราวดีแกนองชาย ขอใหตายดวยศรของพระนารายณ พาลีเสียสัตยผิดคำสาบานและยังขับไลสุครีพซึ่ง เปนนองรวมไสออกจากเมืองโดยไมมีความผิด พระรามจึงใหสุครีพไปทาสูกับพาลีแลว ลอหลอกใหมาหาพระองค พระรามแผลงศรฆาพาลีตาย สุครีพไดครองเมืองขีดขิน แลวนำองคตและชมพูพานลูกของพาลีถวายตัวเปนทหารของพระราม พระรามเสด็ จ ไปประทั บ ที่ เขาคั น ธมาทน ระหว า งทางพบพญานกยู ง ทอง กราบทูลวานางสีดาฝากความใหพระรามเสด็จไปทำสงครามผลาญยักษ พระนางจะ ครองกายครองชีวิตรอคอยพระราม พระรามยังพบฝูงวานรนำผาสไบของนางสีดามา ถวาย พรอมชี้ทางใหพระรามตามไปฆายักษ พระรามและพระลักษมณลาพรตที่เขา คันธมาทนแหงนีเ้ พือ่ ยกทัพวานรไปปราบยักษ พระอิศวรมีพระบัญชาใหพระเวสสุกรรม นำเครื่ อ งภู ษ าผ า ทรงมงกุ ฎ สั ง วาลธำมรงค ม าถวายสองพระองค พร อ มเนรมิ ต พลับพลาไวให พระรามไดสุครีพ หนุมาน องคต ชมพูพาน ทาวมหาชมพู และนิลพัทผูเปน หลาน มาเปนทหารเอก พรอมวานรสิบแปดมงกุฎ และไพรพลวานรจากเมืองขีดขิน
22
นามานุกรมรามเกียรติ์
๕๐ สมุทร และเมืองชมพูอีก ๒๗ สมุทร เมื่อกองทัพพรอมแลว พระรามใหหนุมาน องคต ชมพูพาน นำธำมรงคกับผาสไบไปแจงขาวแกนางสีดาที่เมืองลงกาวาพระองค เสด็จยกทัพมาชวยแลว สามทหารเอกนำกองทหารมาถึงสระโบกขรณีกลางปา พอ ยามดึกก็หลับใหลทุกตน ยักษปกหลั่นขึ้นจากสระมาจับวานรกิน ปกหลั่นโจนถีบ องคต องคตตื่นขึ้นมาสูกับปกหลั่นและเอาชนะได ปกหลั่นเลาวาเดิมเปนเทพ เมื่อเปน ชูกับนางฟาชื่อเกสรมาลา พระอินทรจึงสาปใหมาเปนยักษเฝาสระ จนกวาทหาร พระรามลูบกายจึงจะพนสาป องคตสงสารจึงลูบกาย ปกหลั่นกลับเปนเทพเหาะขึ้น สวรรคไป เมื่อหนุมานและชมพูพานตื่นก็เลาความใหฟง เมื่อสามทหารเอกเดินทางตอไป พบเมืองรางกลางปามีเพียงนางบุษมาลีอยูคน เดียว นางเลาใหหนุมานฟงวาเดิมเปนนางฟาอยูบนสวรรค แตเปนแมสื่อชักนำใหทาว ตาวันลอบรักกับนางรำพา พระอิศวรสังหารทาวตาวันแลวสาปนางลงมาอยูในเมือง มายัน ซึ่งเปนเมืองรางนานสามหมื่นป ตอเมื่อพบทหารเอกพระนารายณจึงจะพนสาป หนุมานเกี้ยวนางเปนเมียแลวสงนางขึ้นสวรรคไป เมื่อเดินทางตอไปถึงมหาสมุทร พบ นางสุวรรณมาลี ขารับใชพระอิศวรมาคอยบอกทางแกทหารพระรามทีจ่ ะไปเฝานางสีดา ที่เมืองลงกา หนุมานไดฟงก็ยินดียิ่ง นิรมิตรางกายใหญโต พาดหางขามมหาสมุทรให ไพรพลวานรเดินขามไป ตอมาพบฤษีชฎิล พระฤษีบอกวาหางจากที่นี้ไปอีก ๑๕ โยชน จะถึงเขาเหมติรัน ริมมหาสมุทร เปนทาขามไปยังเมืองลงกา ที่เขาเหมติรัน สามวานรพบนกยักษไมมีขนอาศัยอยูในถ้ำ เมื่อซักถามกันทราบวาชื่อ สัมพาทีเปน พี่ชายนกสดายุ เมื่อยังเล็กนกสดายุเห็นพระอาทิตยดวงกลมแดงฉาน คิดวาเปนผลไม จึงเหาะขึ้นไปจิกกิน สัมพาทีหามเทาไรไมฟง พระอาทิตยกริ้วโกรธ เปลงแสงแรงรอน นกสัมพาทีเหาะขึ้นไปปองกันนองไว ขนจึงหลุดหมดทั้งตัว พระอาทิตยสาปซ้ำใหไป อยูที่ถ้ำเหมติรัน และขนไมงอกขึ้นใหม จนกวาพบกองทหารพระนารายณ กองทหาร โหรองสามครั้ง จึงจะพนคำสาป ขนงอกขึ้นตามเดิม หนุมานจึงใหกองทหารโหรอง พรอมกัน นกสัมพาทีมีขนงอก บินไดตามเดิม จึงอาสาพาหนุมานขึ้นหลังบินไปชี้บอก ที่ตั้งกรุงลงกา ซึ่งเปนเกาะกลางสมุทร มีภูเขาชื่อนิลกาลาเปนหลักบอกตำแหนงที่ตั้ง เมื่อหนุมานทราบตำแหนงที่ตั้งเมืองลงกา จึงใหองคตและชมพูพานอยูดูแลกองทัพอยู ที่ถ้ำเหมติรัน แลวเหาะไปเมืองลงกาตามลำพัง ขณะหนุมานเหาะขามมหาสมุทร นางผีเสื้อสมุทรซึ่งเปนทหารหนาดานของ
ศาสตราจารย ดร. รื่นฤทัย สัจจพันธุ
23
ทศกัณฐเหาะขึ้นไปขัดขวาง หนุมานฆานางผีเสื้อสมุทรตาย แลวเหาะตอไปจนถึงเขา โสฬสซึ่งอยูเลยเมืองลงกาไป หนุมานเห็นอาศรมฤษีจึงแปลงรางเปนวานรนอยเขาไป ถามทาง เมื่อพระฤษีบอกทางให หนุมานขอพักคืนหนึ่งรุงเชาจึงคอยเดินทาง ตลอด ทั้ ง คื น หนุ ม านลองฤทธิ์ พ ระฤษี แ ต ก ลั บ แพ ในตอนรุ ง เช า เมื่ อ หนุ ม านไปล า งหน า พระฤษียังเสกไมเทาใหเปนปลิงเกาะที่คาง หนุมานตองขอใหพระฤษีชวย จากนั้นก็เหาะไปเมืองลงกา พบนางสีดาถูกขังอยูในสวนขวัญ นางสีดากำลังจะ ผูกคอตายเพราะเจ็บแคนที่ทศกัณฐเกี้ยวพาโดยนางไมปลงใจ และซ้ำเหลานางอสุรีที่ เฝาอยูยังดาวาซ้ำเติม หนุมานชวยชีวิตนางสีดาไวได แลวถวายแหวนกับผาสไบพรอม กราบทูลวาพระรามกำลังเสด็จมารบกับทศกัณฐและนำพระนางคืนกลับไปอยางสม พระเกียรติ หลังจากเขาเฝาแลว หนุมานแกลงทำลายสวนขวัญแหลกยับเยิน ฆาสหัส กุมาร โอรสพันองคของทศกัณฐ ทศกัณฐใหอินทรชิตไปปราบ หนุมานแกลงยอมแพ ใหอินทรชิตจับตัวได ทศกัณฐสั่งใหประหารหนุมานดวยวิธีการตางๆ แตไมสำเร็จ จึง ใหนำตัวเขาเฝาซักถาม หนุมานหลอกวาตายไดดวยการจุดไฟเผา ทศกัณฐดีใจสั่งให เผาหนุมาน หนุมานจึงเผนโผนเขาตำหนัก เผาเมืองลงกาไหมทั้งเมือง แลวสลัดไฟให หลุดจากรางของตนเอง แตเหลือไฟที่ปลายหางไมยอมดับ หนุมานจึงเหาะไปเฝาพระ นารทฤษีถามวิธีดับไฟ พระฤษีใหดับดวยน้ำบอนอย หนุมานคิดไดดวยปญญาจึงอม หางตัวเองไวในปาก ก็ดับไฟได ฝายทศกัณฐใหเชิญเหลาเทพเทวามานิรมิตเมืองลงกา ใหใหม ทศกัณฐฝนราย พิเภกทำนายฝนวาเคราะหรายเปนอันตรายถึงชีวิต แตผอน ปรนไดดวยการถือมั่นในธรรมสุจริต และสงตัวนางสีดาคืนใหพระราม ทศกัณฐกริ้ว โกรธ ประกาศตัดขาดความเปนพี่นอง แลวขับไลพิเภกออกจากเมือง พิเภกเขาเฝา พระรามขอสวามิภักดิ์ พระรามใหกระทำพิธีดื่มน้ำสาบานแลวรับไวเปนที่ปรึกษาการ ทำศึก ทศกัณฐวางแผนใหพระรามยกทัพกลับไปโดยบัญชาใหเบญกายผูเปนหลาน สาวแปลงรางเปนนางสีดาทำเปนตายลอยน้ำผานหนาพลับพลาของพระราม เมื่อ พระรามเขาใจวานางสีดาสิ้นพระชนมแลว ก็จะเลิกการทำศึก ยกทัพกลับไป แผนการ ของทศกัณฐไมสำเร็จเพราะหนุมานจับได หนุมานไดนางเบญกายเปนชายา ฝายพระรามบัญชาใหเหลาทหารวานรถมทะเลเปนถนนเพื่อเดินทัพไปยังลงกา โดยใหหนุมานและนิลพัทเปนหัวหนาคุมไพรพลดำเนินการ หนุมานและนิลพัทซึ่งมี
24
นามานุกรมรามเกียรติ์
เรื่องเคืองใจกันมากอนทะเลาะกัน พระรามลงโทษใหนิลพัทไปดูแลนครขีดขิน และให หนุมานจัดการจองถนนใหสำเร็จ ทศกัณฐสงนางสุพรรณมัจฉาพาบริวารมาขนหินที่ ทำถนนไปทิ้งเสีย หนุมานจับนางสุพรรณมัจฉาไดและไดนางเปนชายาอีกตน นาง สุพรรณมัจฉามีลูกกับหนุมาน นางไปสำรอกลูกชายไวที่ชายหาด ลูกของนางเปนลิง เผือก มีหางเปนปลา วัย ๑๖ ป เหลาเทพเทวาตั้งชื่อวามัจฉานุ นางทิ้งลูกชายไว ตอมาพญาไมยราพเจาบาดาลนำไปเลี้ยงเปนลูกบุญธรรม ฝายพระรามยกทัพขามมหาสมุทรไปตั้งทัพที่เขามรกต แลวสงองคตเปนทูตไป ถวายสาสนแกทศกัณฐใหคืนนางสีดา ทศกัณฐกลับพูดจาทาทายใหรบกัน ทศกัณฐ ยกฉัตรแกวสุรกานตของทาวธาดาพรหม ทำใหบังแสงพระอาทิตยจนมืดมิด ฝาย พระรามมองไม เ ห็ น เมื อ งลงกา แต ฝ า ยทศกั ณ ฐ ม องเห็ น กองทั พ พระราม สุ ค รี พ อาสาทำลายฉัตรพังพินาศ แลวสูรบกับทศกัณฐ เอาเทาคีบมงกุฎทศกัณฐไปถวาย พระราม ทศกัณฐเปนทุกขเสียพระทัยอยางยิ่งที่ศัตรูมีฤทธาอำนาจ จึงใหตามทาว ไมยราพซึ่งเปนสหายรักมาชวย ไมยราพสะกดกองทัพวานรหลับใหลทุกตนแลวอุม พระรามลงไปไวในเมืองบาดาล หนุมานตามไปชวยได ฆาไมยราพตาย หนุมานไดพบ มัจฉานุผูเปนบุตร พระรามยกทัพขามมหาสมุทรสูกรุงลงกา
ศาสตราจารย ดร. รื่นฤทัย สัจจพันธุ
25
กุมภกรรณแปลงกายทดน้ำกองทัพพระราม
ทศกัณฐเสียพระทัยอยางยิ่งที่ไมยราพสิ้นชีวิต จากนั้นใหตามกุมภกรรณผูเปน นองมาชวยรบ กุมภกรรณเปนยักษที่อยูในศีลในธรรม แตจำเปนตองชวยพี่ชาย พระรามใหสุครีพออกไปสูรบ กุมภกรรณจับตัวสุครีพได หนุมานตามไปชวยแกไข กุมภกรรณสูสองวานรไมไดจึงหนีเขาเมือง กุมภกรรณขึ้นไปขอหอกโมกขศักดิ์จาก พระพรหมลงมาสูรบ แลวไปทำพิธีลับหอกที่ริมฝงมหานทีสีทันดร หนุมานกับองคต แปลงรางเปนกาจิกสุนัขเนาลอยน้ำมาใกล ทำใหกุมภกรรณซึ่งรักความสะอาดอยาง ยิง่ ตองเลิกพิธลี บั หอกโมกขศักดิ์ เมือ่ ออกรบ พระรามสงพระลักษมณไปรบ พระลักษมณ ถูกหอกโมกขศักดิ์ซึ่งหากไมสามารถชวยไดทันกอนพระอาทิตยขึ้น จะตองสิ้นชีวิต หนุมานเหาะขึ้นไปยุดรถพระอาทิตยไว พระอาทิตยจึงชักรถทรงเขากลีบเมฆ ไมให แสงอาทิตยสอ งไปยังพระลักษมณ แลวหนุมานรีบไปเก็บใบสรรพยาบนยอดเขา จากนัน้ ไปขอน้ำปญจมหานทีจากพระพรตทีเ่ มืองอยุธยา พิเภกประกอบยาแกไขใหพระลักษมณ รอดชีวิต กุมภกรรณจึงใชกลศึกเนรมิตกายกั้นน้ำไว ทำใหกองทัพของพระรามไมมี น้ำกินน้ำใช ภายในเจ็ดวันจะตองตายสิ้น หนุมานแปลงรางไปสืบจนรูวากุมภกรรณ ซอนตัวทดน้ำอยูที่ใด แลวตามไปทำลายพิธี กุมภกรรณยกทัพออกมาสูอีกครั้ง คราวนี้ พระรามเสด็ จ ไปรบด ว ยพระองค เ อง พระรามจึ ง แผลงศรสั ง หารกุ ม ภกรรณได
26
นามานุกรมรามเกียรติ์
ทศกัณฐเศราโศกเสียพระทัยอยางยิ่งที่สูญเสียอนุชาไป ทศกั ณ ฐ ใ ห อิ น ทรชิ ต ผู เ ป น โอรสออกรบกั บ ฝ า ยพระราม พระลั ก ษมณ ย ก กองทัพวานรไปสู อินทรชิตสูไมได ถอยทัพเขาเมืองแลวไปทำพิธีชุบศรนาคบาศบน ยอดเขาอากาศคีรีเปนเวลา ๗ วัน ทศกัณฐจึงใหมังกรกัณฐซึ่งเปนหลานออกรบขัดตา ทัพไปกอน พระรามปราบมังกรกัณฐได พิเภกกราบทูลพระรามวาอินทรชิตทำพิธี ชุบศรนาคบาศอยูในโพรงไมโรทันที่เขาอากาศคีรี นาคจะพากันมาคายพิษรดศรทุก เวลา หากครบ ๗ ราตรี ศรนาคบาศจะมีฤทธิ์อำนาจจนไมอาจปราบได วิธีทำลายพิธี คื อ ให ห มี กั ด ไม โรทั น ทำให น าคตกใจหนี ไ ป ชามพู ว ราชอาสาแปลงร า งเป น หมี ไ ป ทำลายพิธี อินทรชิตจึงชุบศรนาคบาศไมสำเร็จ อินทรชิตยกทัพออกมารบดวยความ โกรธแคน แผลงศรนาคบาศเปนนาครัดพระลักษมณและไพรพลวานรสิ้นสติหมดสิ้น พระรามมาชวยโดยแผลงศรพลายวาตไปเรียกพญาครุฑ เมื่อพญาครุฑเหาะมา เหลา นาคกลัว พากันคลายรัด แทรกหนีลงไปในดิน พระลักษมณและเหลาวานรจึงฟนคืน สติ เมื่ อ ทศกั ณ ฐ แ ละอิ น ทรชิ ต ทราบเรื่ อ ง อิ น ทรชิ ต ลาพระบิ ด าไปทำพิ ธี ชุ บ ศรพรหมาสตรเปนเวลา ๓ วัน หามผูใดไปรบกวน ทศกัณฐใหกำปนทหารเอกออกไป รบขัดตาทัพ กำปนถูกหนุมานฆาตาย ทศกัณฐตกพระทัยสงคนไปตามอินทรชิตโดย ลืมความที่อินทรชิตสั่งไว ทำใหเสียพิธี อินทรชิตแปลงรางเปนพระอินทรยกไปรบกับ พระลั ก ษมณ พระลั ก ษมณ ต กตะลึ ง ชมโฉมพระอิ น ทร อิ น ทรชิ ต จึ ง แผลงศรถู ก พระลักษมณและพลวานร หนุมานเหาะขึ้นไปสูกับอินทรชิต ก็ถูกหวดดวยศรตกลง มาสลบ พระรามเสด็จไปหาพระ พระลักษมณทำลายพิธีกุมภนิยา อนุชากลางสนามรบ เมื่อเห็นพระ ลั ก ษมณ สิ้ น สมประดี พระองค ก็เสียพระทัยจนสลบไป ทศกัณฐ ไดขาววาทั้งพระราม พระลักษมณ และไพรพลวานรสิ้นชีวิตหมด ก็ ดีพระทัยอยางยิ่ง ใหนางสีดาและ นางตรีชฎาชายาของพิเภกพาขึ้น บุษบกแกวไปดูเหตุการณดวยตา ของนางเอง นางสีดาเขาพระทัย
ศาสตราจารย ดร. รื่นฤทัย สัจจพันธุ
27
วาพระรามสิ้นพระชนม จึงรองไหจนสิ้นสติไป นางตรีชฎาปลุกใหฟนแลวกราบทูล ยืนยันวาพระรามไมสิ้นพระชนมแนนอน เพราะบุษบกแกวนี้เปนที่เสี่ยงทาย หากผูใด เปนหญิงหมายขึ้นประทับ บุษบกจะไมลอยขึ้น นางสีดาจึงขึ้นบุษบกแลวอธิษฐาน เสี่ยงทาย เมื่อพิเภกทราบขาวไดบอกวิธีแกไขพิษศรพรหมาสตร โดยหนุมานไปเอายาที่ เขาอาวุธซึ่งมีจักรกรดพัดหมุนอยูตลอดเวลา หนุมานแบกภูเขาอาวุธไปทางทิศอุดร ลมพัดเอากลิ่นยาไปตองพระราม พระลักษมณและพลวานร จึงฟนคืนสติกันทุกคน เมื่อทศกัณฐและอินทรชิตทราบขาวก็ตกพระทัย อินทรชิตขอไปทำพิธีกุมภนิยาที่ภูเขา จักรวาลภายใน ๗ วันเพื่อใหรางกายเปนกายสิทธิ์ ฆาไมตาย ในระหวางนี้ใหทศกัณฐ สั่งใหสุขาจารแปลงรางเปนนางสีดา นำขึ้นรถไปถึงกองทัพพระราม แลวตัดศีรษะโยน ลงไป เมื่อพระรามเขาใจวานางสีดาสิ้นพระชนมก็จะยกทัพกลับ ทศกัณฐทำตาม แผนการของอินทรชิต พระรามพระลักษมณหลงเชื่อวานางสีดาสิ้นชีวิต แตสุครีพ หนุมานและองคตพิสูจนไดวาเปนนางสีดาแปลง พิเภกเล็งเห็นวาอินทรชิตชะตา ถึงฆาต จึงกราบทูลใหพระลักษมณไปทำลายพิธีกุมภนิยาของอินทรชิต พระลักษมณ ตอสูกับอินทรชิตเปนเวลานาน ในที่สุดฆาอินทรชิตตายไดสำเร็จ พระลักษมณบัญชา ให อ งคตเหาะขึ้ น ไปขอพานแว น ฟ า จากพระพรหมธาดามารองรั บ เศี ย รอิ น ทรชิ ต เพราะอินทรชิตไดรับพรจากพระพรหมวาหากสิ้นชีวิต เศียรตกถึงพื้นดิน จะเกิด ไฟบรรลัยกัลปไหมไปทั่วจักรวาล เมื่ออินทรชิตสิ้นชีวิต ทศกัณฐเสียพระทัยจนสั่งประหารนางสีดา แตมีผูทูล ทัดทานไว หลังเผาศพอินทรชิต ทศกัณฐออกรบกับพระราม จนสิ้นวันยังไมสามารถ เอาชนะกันได จึงเลิกทัพกลับเมือง สหัสเดชะและมูลพลัมสองพี่นองผูเปนสหายรัก ของทศกัณฐยกทัพมาชวยรบ มูลพลัมถูกพระลักษมณฆาตาย สวนสหัสเดชะไดรับพร จากพระพรหมใหไพรพลคูตอสูขยาดกลัวหนีไป พิเภกแนะนำใหหนุมานปลอมตัวเปน ลิงนอยไปสวามิภักดิ์ตอสหัสเดชะแลวลอลวงเอาคทาเพชรอาวุธคูมือมาได หนุมานจับ สหัสเดชะมัดประจานแลวฆาใหตาย ทศกัณฐใหตามแสงอาทิตยลูกพญาขรมาชวยรบ แสงอาทิตยมีแวนแกวเปนอาวุธ ฝากไวกับพระอินทร องคตอาสาปลอมตัวเปนแสง อาทิตยไปขอรับแวนแกวมาได แสงอาทิตยจึงถูกพระรามฆาตาย ทศกัณฐออกรบกับ พระราม แตพายแพตองยกทัพกลับ ทศกัณฐใหตามทาวสัตลุงและตรีเมฆมาชวยรบ
28
นามานุกรมรามเกียรติ์
พิธีชุบหอกกบิลพัทและปนรูปเทวดาทิ้งกองเพลิง
สุครีพและหนุมานเขาตอสู แตไมอาจเอาชนะได ไพรพลวานรตายสิ้น พระรามและ พระลักษมณจึงแผลงศรฆาทาวสัตลุงและชุบชีวิตพลวานร พญาตรีเมฆแทรกหนีลงไป ใต บ าดาล หนุ ม านตามไปประหารได ทศกั ณ ฐ จึ ง ทำพิ ธี อุ ม งค เ พื่ อ ชุ บ ร า งให เ ป น กายสิทธิ์ฆาไมตาย สุครีพนิลนนทและหนุมานไปทำลายพิธีโดยนำน้ำลางเทานาง เบญกายไปรดที่แผนหินปดปากอุโมงค แลวนำนางมณโฑมาลวนลาม ทำใหทศกัณฐ ตบะแตก ประกอบพิธีไมสำเร็จ ทศกัณฐใหตามทาวสัทธาสูรและวิรุญจำบังมาชวยรบ หนุมานฆาทาวสัทธาสูรตาย สวนวิรุญจำบังเสกผาพยนตเปนยักษจำแลง สวนตนเอง หนี ไ ปซ อ นตั ว โดยแปลงเป น ตั ว ไรซ อ นอยู ใ นฟองสมุ ท รในทะเลสี ทั น ดร หนุ ม าน ตามพบโดยนางวานรินบอกทางให จึงฆาวิรุญจำบังตายได ทศกัณฐไปทูลเชิญทาวมาลีวราชผูเปนลุงมาชวย เพราะเปนผูมีวาจาสิทธิ์ หาก สาปแชงพระรามพระลักษมณ ทั้งสองก็ไมสามารถเอาชนะได แตทาวมาลีวราช มีความเที่ยงธรรมจึงใหทูลเชิญพระราม พระลักษมณ นางสีดา และทศกัณฐ มา พิจารณาความพรอมกันกลางสนามรบ แลวตัดสินใหทศกัณฐคืนนางสีดาไป ทศกัณฐ ไม ย อมและโกรธที่ ท า วมาลี ว ราชไม ย อมเข า ข า งตน ทศกั ณ ฐ ท ำพิ ธี ป ลุ ก เสกหอก
ศาสตราจารย ดร. รื่นฤทัย สัจจพันธุ
29
นางมณโฑอาสาทำพิธีสัญชัยหุงน้ำทิพย
กบิลพัททีห่ าดทรายกรด ปน รูปเทวดาทิง้ ในกองเพลิง หากทำพิธคี รบ ๓ วัน หอกกบิลพัท จะสังหารเทวดาไดทุกองครวมทั้งพระอินทร พระอิศวรจึงทรงบัญชาใหพาลีเทพบุตร ทำลายพิธี ทศกัณฐยกทัพออกมารบ พระลักษมณถูกหอกกบิลพัท พระรามแผลงศร ไปชวยเหลือ หนุมานไปนำยาสังกรณีตรีชวาจากภูเขาสัญชีพสัญญี มูลโคพระอินทร จากถ้ำอินทกาล นำหินบดยามาจากพญานาคใตบาดาล และลูกหินซึ่งทศกัณฐใชหนุน นอน มาประกอบยาแกฤทธิ์หอกกบิลพัท ชวยชีวิตพระลักษมณได นอกจากนี้ ในขณะ ที่ไปนำลูกหินบดยา หนุมานรายมนตรสะกดผูกผมทศกัณฐกับนางมณโฑไวดวยกัน ผมจะหลุดจากกันไดก็ตอเมื่อนางมณโฑตบเศียรทศกัณฐ ๓ ที ทศกัณฐจึงไดรับความ อับอายและกริ้วโกรธพิเภกมากที่บอกความลับทุกอยางแกศัตรู ทศกัณฐเชิญทาวทัพนาสูร พี่รวมบิดามาชวยรบ ทัพนาสูรเนรมิตตนใหญเทาเขาจักรวาล แทรกพื้นพสุธา ลงไป เหลือแตศีรษะ อาปากแลบลิ้นบังดวงอาทิตย แลวเอาสองมือโอบลอมกองทัพ วานรเขาปากกิน ถูกสุครีพตัดแขนขาด แลวพระรามแผลงศรสังหารพรอมตัดไสพุงให วานรที่ถูกกินออกมา พระอินทรพรมน้ำทิพยใหเหลาวานรคืนชีวิต ตอมานางมณโฑ ชวยสวามีโดยการทำพิธีสัญชีพ ทำใหเกิดน้ำทิพย เมื่อรดศพของทหารยักษจะกลับคืน
30
นามานุกรมรามเกียรติ์
ชีวิตดังเดิม ฝายทศคีรีวันและทศคีรีธร ลูกของทศกัณฐเกิดจากนางชาง ตอมาทาวอัศกรรณมาราสูรขอไปเลีย้ ง เมือ่ ทราบขาววาทศกัณฐทำศึก จึงยกทัพมาชวย พระลักษมณ ฆาตายทั้งสองตน พอดีนางมณโฑทำน้ำทิพยสำเร็จสงมาถวาย ทศกัณฐพรมน้ำทิพยใน สนามรบ ทำใหญาติพี่นองเพื่อนฝูงรวมทั้งไพรพลยักษที่สิ้นชีวิตไปแลว กลับคืนชีวิต มาใหมเปนปศาจ ทศกัณฐดีพระทัยสั่งกองทัพรุกรบหนุนเนื่องไมขาดสาย หากตายก็ พรมน้ำทิพยใหฟนใหม ฝายพระรามสงสัยวาเหตุใดกองทัพทศกัณฐกลับมีไพรพลมาก ขึ้น เมื่อพิเภกกราบทูลใหทรงทราบ พระรามสงหนุมานมาทำลายพิธีสัญชีพสำเร็จ ตอ มาพระรามทำศึกกับทศกัณฐ แผลงศรตัดแขนตัดขาตัดเศียรทศกัณฐได แตทศกัณฐก็ ไมสิ้นชีวิต เศียรและแขนขากลับตอติดตามเดิม พิเภกกราบทูลวาทศกัณฐทำพิธีถอด ดวงใจ ใสแทงแกวฝากพระฤษีโคบุตรใหรักษา หนุมานพรอมองคตอาสาไปขโมยแทง ศิลาแกวใสดวงใจทศกัณฐมาได หนุมานใหองคตรักษาแทงศิลาไวและเหาะไปรออยู บนทองฟา สวนตนเองลวงพระฤษีใหพาไปสมัครเปนขารับใชทศกัณฐ ทศกัณฐหลง เชื่อจนถึงกับรับไวเปนโอรสและใหเปนแมทัพยกไปรบกับฝายพระราม หนุมานอาสา รบเพียงตนเดียว ไดหวดซายปายขวาทหารวานรหนีไปจนหมด แลวพูดจาทาทาย พระลักษมณกอนยกทัพเขาเมือง ทศกัณฐทราบเรื่องยิ่งตายใจวาหนุมานเปนพวกตน รุงขึ้นพระรามยกทัพมารบดวยพระองคเพราะทราบวาหนุมานทำอุบาย หนุมานอาสา ออกรบและชั ก ชวนให ท ศกั ณ ฐ เ สด็ จ ไปเป น ประธานในกองทั พ เมื่ อ ถึ ง สนามรบ หนุมานเหาะขึ้นไปพบองคตแลวนำแทงศิลาแกวบรรจุดวงจิตทศกัณฐถวายพระราม แลวนัดแนะพระองคใหเสด็จไปรบ เมื่อพระรามแผลงศรพรหมาสตรสังหารทศกัณฐ หนุมานจะบีบดวงจิตใหทศกัณฐสิ้นชีวิต เมื่อทศกัณฐรูตัววาพายแพ ขอกลับไปล่ำลา นางมณโฑและบานเมือง รุงขึ้นทศกัณฐยกทัพมารบดวยขัตติยมานะ และสิ้นชีวิต ดวยศรพระราม พระอินทรใหนางอัปสรนำเครื่องมูรธาภิเษกสำหรับสระสนานและเครื่องทรง มาใหนางสีดา นางขึ้นบุษบกแกวไปเฝาพระรามพรอมเหลานางใน นางสีดาขอลุยไฟ พิสูจนความบริสุทธิ์ของนางวามิไดแปดเปอนราคีขณะอยูในเมืองยักษ ดวยความสัตย ซื่อตรงของนาง ทำใหเกิดดอกบัวรองรับทุกยางกาว พระรามมีพระราชโองการใหพิเภกครองเมืองลงกา พิเภกทำพิธีปลงพระศพ
ศาสตราจารย ดร. รื่นฤทัย สัจจพันธุ
31
ทศกัณฐอยางสมพระเกียรติ และรับเสด็จพระราม พระลักษมณ นางสีดา เขาประทับ ที่เมืองลงกา พระรามเสด็จกลับอยุธยาเพราะใกลครบ ๑๔ ป หากพระองคไมเสด็จกลับ พระพรตและพระสัตรุดจะฆาตัวตายในกองไฟ เมื่อเสด็จขามมหาสมุทรแลว พระราม แผลงศรทำลายถนนที่จองขามมา จากนั้นเดินทางเขาปา กลาวถึงบรรลัยกัลป โอรสทศกัณฐกับนางกาลอัคคี พญานาคขอไปเลี้ยงเปน ลูกตั้งแตอายุ ๕ ป เกิดฝนรายจึงขอลาพญานาคไปเยี่ยมทศกัณฐ เมื่อทราบขาวจาก มารดา ไดติดตามกองทัพพระรามไป พระรามใหหนุมานไปขัดขวาง หนุมานแปลงราง เปนมหิงสาติดหลมดักทางไว ไดตอสูกับบรรลัยกัลปแตจับตัวไมได ลื่นหลุดทุกครั้ง เพราะอาบวานยาไว หนุมานเหาะไปถามพระฤษีทิศไพถึงวิธีแกไข พระฤษีแสดงอุบาย หนุมานเขาใจ เหาะกลับไปตอสูโ ดยเอาฝุน ทรายซัดตองกายจึงจับตัวและฆาบรรลัยกัลป ตายได พระรามเดินทางถึงอยุธยา ทำพิธีราชาภิเษกและพระราชทานบรรดาศักดิ์ และรางวัลแกเหลาทหารวานร พระรามตั้งหนุมานเปนพญาอนุชิตและพระราชทาน เมืองอยุธยาใหครึ่งหนึ่งตามที่สัญญา แตพญาอนุชิตไมมีความสุขเลย พระรามจึงสราง เมืองใหใหม ฝายทาวมหาบาล สหายรักของทศกัณฐยกทัพมาลงกา เมื่อรูขาววาทศกัณฐสิ้น ชีวิตและพิเภกไดครองเมืองพระนามวาทาวทศคีรีวงศ จึงตองการทำศึก พระรามสง หนุมานมาชวยรบ หลังกลับไปครองเมืองนพบุรีไมนาน หนุมานสละเมือง ออกไป บำเพ็ญพรตโดยทำพิธีแปลงเพศเปนมนุษยกอน ฝายนางมณโฑคลอดโอรสที่เกิดแตทศกัณฐ ทาวทศคีรีวงศเขาใจวาเปนลูกของ ตน ตั้งชื่อวาไพนาสุริยวงศ ขณะเดียวกันนางเบญกายก็มีโอรสเกิดแตหนุมาน ไดชื่อวา อสุรผัด เมื่อไพนาสุริยวงศเติบโตขึ้น รูความจริง ไดชักชวนพี่เลี้ยงหนีไปกราบทูลทาว จักรวรรดิ เมืองมลิวัน ซึ่งเปนสหายของทศกัณฐใหมาแกแคนใหบิดา ทาวจักรวรรดิยก ทัพมารบ จับตัวทาวทศคีรีวงศได ใหไพนาสุริยวงศครองเมืองพระนามวาทาวทศพิน อสุรผัดเดินทางไปตามหาพญาอนุชิตผูเปนบิดาเพื่อบอกใหรูวาทาวจักรวรรดิยึดเมือง ลงกาได พญาอนุชติ จึงลาพรตแลวไปกราบทูลพระราม พระรามใหพระพรต พระสัตรุด เปนแมทัพยกไปตีเมืองลงกาคืนได และยกไปตีเมืองมลิวันของทาวจักรวรรดิ ศึกทาว จักรวรรดิจะคลายคลึงกับศึกทศกัณฐทกุ อยาง ในทีส่ ดุ ทาวจักรวรรดิกพ็ า ยแพ พระราม
32
นามานุกรมรามเกียรติ์
พิธีอภิเษกสมรสระหวางพระรามกับนางสีดา
พระราชทานรางวัลใหทหารวานรครองเมือง วันหนึ่งเมื่อพระรามพระลักษมณเสด็จประพาสปา นางอดูลตองการแกแคนที่ พระรามฆาทศกัณฐ ไดหลอกใหนางสีดาวาดรูปทศกัณฐใหชม แลวเขาไปสิงในรูปนั้น ทำให ล บรู ป ไม ไ ด เมื่ อ พระรามพบรู ป ทศกั ณ ฐ ใ นห อ งบรรทม จึ ง กริ้ ว โกรธสั่ ง ให พระลักษมณประหารนางสีดา พระลักษมณไมอาจสังหารได จึงปลอยนางเขาปาไป แลวฆากวางเอาดวงใจไปถวายพระราม นางสีดาไปอาศัยอยูกับฤษีวาลมีกิ และคลอด โอรสในปา คือ พระมงกุฎ วันหนึ่งพระฤษีคิดวาพระมงกุฎหายไปจึงวาดรูปกุมารขึ้น ใหม เมื่อนางสีดาพาพระมงกุฎกลับมา พระฤษีจะลบรูปทิ้ง นางสีดาจึงขอใหพระฤษี ชุบใหเปนคนตามความตั้งใจเดิม แลวเลี้ยงเปนลูก ใหชื่อวาพระลบ วันหนึ่งพระมงกุฎ และพระลบลองฤทธิ์ศรที่พระฤษีมอบให เกิดเสียงกองกัมปนาทไปถึงอยุธยา พระราม ใหพระพรต พระสัตรุด และหนุมาน ยกทัพมาปราบ จับพระมงกุฎไดนำตัวไปถวาย พระราม พระลบตามไปชวยพี่ชายหลุดพนได พระรามตามไป เมื่อรบกันจึงทราบวา เปนพระโอรส พระรามจึงตามไปขอโทษนางสีดาและเชิญเขาเมือง นางสีดาปฏิเสธ พระรามทำอุบายลวงวาสิ้นพระชนม นางสีดาจึงยอมเสด็จมาปลงพระศพ แตเมื่อ
ศาสตราจารย ดร. รื่นฤทัย สัจจพันธุ
33
ทราบความจริงก็กริ้ว หนีลงไปยังเมืองบาดาล พระรามใหเชิญพิเภกมาสอบถามวาจะ แกไขอยางไร พิเภกกราบทูลใหพระรามเดินปาเพื่อสะเดาะเคราะหเปนเวลา ๑ ป ระหวางเดินปาทรงทำศึกกับพญายักษหลายตน เมื่อครบปพระรามเสด็จกลับอยุธยา พระอิศวรชวยไกลเกลี่ยใหนางสีดายอมคืนดีกับพระราม แลวทรงจัดการอภิเษกอีก ครั้งหนึ่ง ฝายเมืองไกยเกษ ซึ่งเปนเมืองของพระอัยกาของพระราม เกิดมีพญายักษชื่อ ทาวคนธรรพนุราชกับโอรสชื่อวิรุณพัทยกทัพมายึดเมือง พระรามสั่งใหพระพรต พระสัตรุด พระมงกุฎและพระลบยกไปทำศึก พระลบฆาวิรุณพัท สวนพระมงกุฎ ฆาทาวคนธรรพนรุ าช จากนัน้ จึงทูลเชิญใหทา วไกยเกษกลับเมือง พระพรต พระสัตรุด พาพระมงกุฎและพระลบมาสงที่เมืองอยุธยา จากนั้นพระพรต พระสัตรุด และ ทาวพญาทั้งหลายแยกยายกลับเมืองของตน
34
นามานุกรมรามเกียรติ์
ศาสตราจารย ดร. รื่นฤทัย สัจจพันธุ
35
ความสำคัญของรามเกียรติ์ในสังคมไทย บทละครเรื่องรามเกียรติ์เปนวรรณคดีชิ้นเอกของไทย แมจะไดเคาเรื่องจาก มหากาพยรามายณะของอินเดียและเรื่องรามายณะของประเทศเพื่อนบาน แตกวีไทย ก็ไดสรางสรรคเรื่องรามเกียรติ์ขึ้นมาใหมดวยขนบทางวรรณศิลปและวิถีชีวิตไทย รามเกียรติ์จึงแสดงความเชื่อ คานิยมและอุดมคติของสังคมไทยอันสืบทอดตอเนื่องมา จนถึงปจจุบันดวย ไดแก ความจงรักภักดี ความออนนอมถอมตน การเคารพผูใหญ การยึดมั่นในสัจจะ ความกตัญู และความกลาหาญ เปนตน คนไทยรูจักเรื่องรามเกียรติ์มาตั้งแตสมัยสุโขทัยหรือกอนหนานั้น ดังปรากฏชื่อ ถ้ำพระรามในศิลาจารึกหลักที่ ๑ และพระนามของพอขุนรามคำแหงมหาราช กษัตริย สุโขทัย ในสมัยอยุธยากวีไทยรจนารามเกียรติ์ในรูปของวรรณกรรมการแสดง ไดแก บทละครและบทโขน ซึ่ ง มี เ ป น ตอนๆ ไม ต อ เนื่ อ งกั น และไม ค รบถ ว น ในสมั ย รัตนโกสินทร รัชกาลที่ ๑ ทรงโปรดเกลาฯ ใหกวีในราชสำนักรวบรวมซอมเสริมบท ละครเรื่องรามเกียรติ์จนครบสมบูรณ เปนตนฉบับสำหรับเรื่องรามเกียรติ์ที่แตงใน สมัยตอมา รามเกียรติ์เปนวรรณคดีท่ีแสดงอานุภาพยิ่งใหญของสถาบันกษัตริยตามคติ ความเชื่อวาพระมหากษัตริยคือสมมติเทพผูอวตารลงมาปราบทุกขเข็ญ นอกจาก ความศักดิ์สิทธิ์ของเทวกษัตริยแลว ยังเนนความมีคุณธรรมและเมตตาธรรม ราม เกียรติ์เปนบทละครใน ซึ่งหมายถึงละครของพระเจาแผนดิน พระมหากษัตริยทรง สรางสรรคและอุปถัมภวรรณคดีเรื่องนี้อยางตอเนื่องทั้งในรูปของวรรณศิลปและ ศิลปะประเภทอื่น รามเกียรติ์จึงเปนเรื่องสูงสงและศักดิ์สิทธิ์ และเปนเรื่องที่สงเสริม สถาบันกษัตริยใหมั่นคง นอกจากนี้ รามเกียรติ์ยังแสดงอุดมคติสูงสุดของสังคม คือธรรมตองชนะ อธรรม อันจะทำใหเกิดสันติสุขแกโลก พระราม พระลักษมณและพลวานรจึงทำ สงครามสังหารยักษรายครั้งแลวครั้งเลาเพื่อขจัดความชั่วรายไปจากโลก การเอาชนะ ศึกแตละครั้งไมใชเรื่องงาย เพราะยักษแตละตนมีฤทธิ์มาก ฝายพระรามตองทำลาย กลศึกของศัตรูหลายครั้ง บางครั้งเปนฝายเพลี่ยงพล้ำตองหาทางแกไข แมจะสังหาร
36
นามานุกรมรามเกียรติ์
ทศกัณฐไดแลว พระอนุชาและพระโอรสของพระรามก็ยังตองทำศึกปราบยักษรายอีก หลายครั้ง แตในที่สุดก็สามารถทำลายเผาพงศยักษาไดราบคาบ แสดงใหเห็นวาความ ชั่วรายเกิดขึ้นอยูเสมอ คนดีมีพันธกิจในการทำลายลางความชั่วรายเหลานั้นอยูตลอด เวลา ดังนั้น อาจพิจารณาไดวาพระรามเปนสัญลักษณของความดีงามตามอุดมคติ พระรามเปนคนดีสมบูรณแบบ เปนลูกที่ดี พี่ที่ดี สามีที่ดี พอที่ดี และนายที่ดี แมจะ ควบคุมอารมณไมไดในบางครั้งก็เปนไปตามลักษณะปุถุชน ในขณะที่ทศกัณฐเปน สัญลักษณของความชั่ว มีกิเลสตัณหา หลงผิด ไมฟงผูทัดทาน สวนหนุมานเปน สัญลักษณของสติปญญาและพลังความสามารถของมนุษย เปนตน อิทธิพลของเรื่องรามเกียรติ์ในสังคมไทย แมวาเรื่องรามเกียรติ์จะไมไดมีความสำคัญตอคนไทยเชนที่มีความสำคัญตอ คนอิ น เดี ย ในด า นที่ เ ป น เรื่ อ งราวประวั ติ ศ าสตร ก ารสู ร บระหว า งพวกอารยั น กั บ พวกทราวิฑ และในดานที่เปนคัมภีรศาสนา เปนบทสวดสรรเสริญพระเกียรติคุณของ พระนารายณที่อวตารลงมาเปนพระรามเพื่อปราบอธรรม แตคนไทยก็ใหความสำคัญ แกวรรณคดีเรื่องนี้อยางยิ่ง เรื่องรามเกียรติ์จึงมีอิทธิพลแทรกซึมอยูในวิถีชีวิตและ วัฒนธรรมไทยตลอดมา รามเกียรติ์เปนมรดกทางวัฒนธรรมของสังคมไทย เพราะคนไทยมิไดรูจักเรื่อง รามเกียรติ์จากวรรณคดีเทานั้น หากแตซึมซับเรื่องรามเกียรติ์ดวยศิลปะ ภาษา และ การแสดงในรูปแบบตางๆ อีกดวย รามเกียรติ์จึง แทรกซึมอยูในวิถีชีวิตไทยตลอดมา ในดานนาฏศิลปการแสดง มีการเลนโขน หนังใหญ และหุน ซึ่งมีทั้งหุนหลวง หุนเล็ก หุน กระบอก (ของอาจารยจักรพันธุ โปษยกฤต) และ หุนละครเล็ก (คณะโจหลุยส) และการแสดงละคร เรื่องรามเกียรติ์ ดังมีบทวรรณคดีการแสดงหลาย สำนวนในการแสดงละคร เรื่ อ งรามเกี ย รติ์ จ ะ แสดงเปนละครในเทานั้น ในการแสดงโขนซึ่งถือ เปนนาฏศิลปชั้นสูง จะแสดงเรื่องรามเกียรติ์เพียง
ศาสตราจารย ดร. รื่นฤทัย สัจจพันธุ
37
เรื่องเดียวและจะแสดงในโอกาสสำคัญ ในดานทัศนศิลป เรื่องรามเกียรติ์เปนแรงบันดาลใจใหเกิดการสรางสรรค จิตรกรรมและประติมากรรม มีภาพวาด และภาพปนเกี่ยวกับเรื่องรามเกียรติ์ โดย เฉพาะอยางยิ่งภาพจิตรกรรมฝาผนังรอบพระอุโบสถวัดพระศรีรัตนศาสดาราม ซึ่ง เขี ย นขึ้ น ตั้ ง แต รั ช กาลพระบาทสมเด็ จ พระพุ ท ธยอดฟ า จุ ฬ าโลก และได รั บ การ บูรณปฏิสงั ขรณเมือ่ ฉลองกรุงรัตนโกสินทร ๒๐๐ ป โดยสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี ทรงเปนประธานในโครงการบูรณะครั้งนี้ นอกจากนี้ยังเปน แรงบันดาลใจแกงานสรางสรรคงานประณีตศิลป ไดแก หัวโขน เครื่องแตงกาย และ
38
นามานุกรมรามเกียรติ์
งานศิลปหัตถกรรมตางๆ อีกดวย ในดานคติชนวิทยา มีนิทานชาวบานที่เลาขานมาพรอมกับภูมิศาสตรที่เกี่ยว เนื่องกับเรื่องรามเกียรติ์ในทองถิ่นชนบทของไทยหลายแหงอยางเชน นิทานเรื่องทาว กกขนาก เขาสามยอด ทะเลชุบศร ที่จังหวัดลพบุรี เขาสรรพยา ที่จังหวัดชัยนาท เขา ขาด ที่อำเภอพระพุทธบาท จังหวัดสระบุรี หวยสุครีพ ถ้ำทรพี และถ้ำพาลี ที่จังหวัด ชลบุรี ถ้ำพาลียังมีที่จังหวัดพัทลุงและนครราชสีมาอีกดวย ในดานสำนวนภาษามีสำนวนไทยหลายสำนวนเกิดจากเรื่องราวในรามเกียรติ์ อยางเชน เหาะเกินลงกา มาจากเหตุการณตอนหนุมานจะไปเฝานางสีดาที่ลงกา แตไมรูจักทาง จึงเหาะเลยเมืองลงกาไปพบพระนารทฤษี สำนวนนี้หมายความวา ทำเกินคำสั่ง วัดรอยตีน มาจากตอนที่ทรพีคอยวัดรอยเทาตนกับรอยเทาของทรพาผูเปน พอ เมื่อเห็นวาเทากันแลวก็ไปทาสูแลวฆาทรพาตาย สำนวนนี้หมายความวา ทำตัว เทาเทียมคนที่ใหญกวา ลูกทรพี มาจากตอนทรพี - ทรพา เช น กั น สำนวนนี้ ห มายความว า ลู ก อกตัญู ศรศิลปไมกินกัน มาจากตอนที่ พระรามรบกับพระมงกุฎพระลบ ศรที่ แผลงไปจะไมทำลายลางกัน แตจะกลาย เปนดอกไมพวงมาลัยฯลฯ เพราะคูตอสู เปนพอลูกกัน แตสำนวนนี้หมายความ วา ไมถูกชะตากัน ไมลงรอยกัน ในด า นวรรณคดี พบว า วรรณคดี ท อ งถิ่ น ก็ มี ร ามเกี ย รติ์ ส ำนวนท อ งถิ่ น ใน ภูมภิ าคตางๆ ของไทย เชน พระรามชาดก และ พระลัก - พระลาม เปนเรือ่ งรามเกียรติ์ ของอีสาน หรมาน และ พรหมจักร เปนรามเกียรติ์สำนวนลานนา หรือวรรณคดี โบราณของไทยหลายเรื่อง โดยเฉพาะวรรณคดีประเภทนิราศก็มักอางถึงเรื่องราม เกียรติ์ แสดงใหเห็นวาเรื่องรามเกียรติ์ เปนที่รูจักแพรหลายอยางยิ่งในสังคมไทย อยางเชน
ศาสตราจารย ดร. รื่นฤทัย สัจจพันธุ
สิบหนาอสูรชวยดู
พระรามพระลักษมณชวักอร (ลิลิตโองการแชงน้ำ)
ชยชยอำนาจทาว รอนราพลวงลงกา ชยชยดิ่งติดตาม ชยชำนะไดแกว พระคุณพระครอบฟา พระเกียรติพระไกรแผน พระฤทธิพางพระราม พระกอพระเกื้อหลา
คือราม แผนแผว มารมารค นั้นฤๅ ครอบครอง ดินขาม ผานฟา รอนราพ ไสแฮ หลากสวรรค (ลิลิตยวนพาย)
รามาธิราชใช โถกนสมุทรอายาม จองถนนเปลงศิลปศร ใครบอาจขวางหนา
พานร ยานฟา ผลาญราพณ กายกอง (กำสรวลโคลงดั้น)
ปางบุตรนคเรศไท จากสีดาเดียวลี ยังคืนสูเสาวคต ฤๅอนุชนองแคลว
ทศรถ ลาศแลว ยุพราช คลาดไกล (ทวาทศมาส)
39
รามเกียรติ์ไดรับการสืบทอดรักษาอยางตอเนื่องในวิถีชีวิตไทยตั้งแตอดีตจน ปจจุบัน จึงนับไดวาเรื่องรามเกียรติ์เปนวรรณคดีเรื่องสำคัญของไทย และมีบทบาทอยู ในวิถีชีวิตไทยอยางยิ่ง
40
นามานุกรมรามเกียรติ์
ในปจจุบันเรื่องรามเกียรติ์ถูกนำมาสรางสรรคในรูปแบบใหม เชน การตูน นิทานภาพ ภาพยนตรการตูน เพื่อดึงความสนใจของคนรุนใหม และบางครั้งมีการ ตีความเนื้อหาใหมเพื่อใหสอดคลองกับสังคมปจจุบันอีกดวย เหตุใดโขนจึงแสดงเรื่องรามเกียรติ์เทานั้น โขนเกี่ยวพันกับเรื่องรามเกียรติ์อยางใกลชิด เพราะโขนเปนนาฏศิลปที่แสดง เรื่องรามเกียรติ์เพียงเรื่องเดียว ความเกี่ยวพันระหวางโขนกับรามเกียรติ์นาจะมาจาก เหตุ ๒ ประการ คือ การเชื่อมโยงกับสถาบันกษัตริย และการสรางสรรคทางนาฏศิลป สาเหตุประการแรกเกิดจากรามเกียรติ์เปนวรรณคดีแสดงความศักดิ์สิทธิ์และ ความยิ่งใหญของสถาบันกษัตริย รามเกียรติ์จึงเปนผลงานพระราชนิพนธหรืออยูใน พระราชูปถัมภตลอดมา สวนโขนเปนศิลปะการแสดงของหลวง มีการตั้งกรมโขนมา ตั้งแตสมัยอยุธยา มหาดเล็กหลวงจะถูกนำตัวมาฝกหัดเปนโขนหลวงเพื่อแสดงใน พระราชพิธี งานสมโภช งานนักขัตฤกษตางๆ เกิดคานิยมวาผูไดรับการคัดเลือกให เล น โขน จะเป น ลู ก ผู ดี แ ละมี ค วามเฉลี ย วฉลาด แต โขนไม ไ ด เ ป น มหรสพสำหรั บ พระมหากษัตริยและเจานายชั้นสูงเทานั้น ยังเปนมหรสพสำหรับประชาชนทั่วไปดวย สวนความเกี่ยวพันระหวางโขนกับรามเกียรติ์ที่มีสาเหตุมาจากการสรางสรรค ทางนาฏศิลป เนื่องมาจากโขนตางจากการแสดงละครทั่วไป โขนถือเปนนาฏศิลปชั้น สูงของไทย เพราะแสดงศิลปะของการรำ การเตน การรอง การพากย การเจรจา เพลงและการแสดงดนตรีไทยไวอยางครบถวน รวมทั้งแสดงศิลปะเชิงชางของไทย ทั้ง ในเรื่องหัวโขนและเครื่องแตงกาย ซึ่งมีตำรากำหนดไวเปนแบบแผนชัดเจน เนื้อหาของเรื่องรามเกียรติ์ซึ่งเนนถึงความเปนเทพของฝายพระรามความโออา สงางามของกองทัพยักษและกองทัพวานร และการตอสูกันอยางสมศักดิ์ศรี จึงเอื้อตอ การแสดงความงดงามของทารำ ความเขมแข็งและความพรักพรอมของการเตน ความ วองไวของการตอสู ความอลังการของเครื่องแตงกายและฉาก ความไพเราะของดนตรี ความสงางามและเฉียบคมของบทพากยและบทเจรจา การแสดงโขนเรื่องรามเกียรติ์ จึงทำใหมีการพัฒนาศิลปะตางๆ เหลานี้ และบูรณาการเขาดวยกันอยางเหมาะสม กลมกลืน การแสดงโขนเรื่องรามเกียรติ์จึงเปนมรดกทางศิลปะและวัฒนธรรมอันสูงคา ยิ่ง และเปนเอกลักษณแหงศิลปะการแสดงของไทย
